Wpływ podaży makro i mikroelementów w diecie na jakość starcia zębów

PROTET. STOMATOL., 2011, LXI, 6, 476-481 Wpływ podaży makro i mikroelementów w diecie na jakość starcia zębów The effect of dietary supply of trace elements on the tooth wear quality Teresa Sierpińska, Joanna Kuć, Maria Gołębiewska Z Katedry Protetyki Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Kierownik: prof. dr hab. M. Gołębiewska HASŁA INDEKSOWE: dieta, mikroelementy, starcie zębów KEY WORDS: diet, trace elements, tooth wear Streszczenie Wstęp. Starcie patologiczne zębów jest zjawiskiem o różnorodnej etiologii. Cel pracy. Celem pracy była próba odpowiedzi na pytanie czy dieta może mieć wpływ na jakość starcia zębów. Materiał i metody. 50 pacjentów w wieku 47.5 ± 5 lat z zaawansowanym starciem zębów, 20 osób bez cech patologicznego starcia w wieku 46 ± 7 lat. Ocena starcia patologicznego wg Smitha i Knighta, wywiad dietetyczny, dzienniczek żywieniowy, opracowany w programie Dieta 2 na zawartość makro i mikroelementów w diecie. Wyniki. Nie stwierdzono istotnych różnic w zakresie spożycia soków owocowych, napojów gazowanych, coca-coli, jogurtu, kwaśnych pokarmów (ocet, ketchup, musztarda) oraz witaminy C, aspiryny i preparatów zawierających żelazo pomiędzy grupą badaną i kontrolną. Stwierdzono wyższy wskaźnik starcia zębów u osób spożywających soki owocowe w porównaniu z osobami, które wcale ich nie spożywały. Niedobór podaży dotyczył wapnia i miedzi w diecie w przeliczeniu na procent normy dla osoby dorosłej w wieku średnim. Istotne różnice pomiędzy grupą badaną a referencyjną dotyczyły także podaży sodu i cynku w przeliczeniu na procent normy. Wniosek. Uwarunkowania dietetyczne mogą nasilać proces patologicznego ścierania się zębów. Jednak w zaawansowanym i szybko postępującym procesie ścierania się zębów nie mogą być traktowane jako czynnik etiologiczny. Summary Aim of the study Diet, especially the consumption of hard foods, is considered to be one of the significant factors inducing attrition of the chewing surfaces. The aim of this study was to assess whether a human diet could influence tooth wear. Material and methods. The investigation comprised the study group of 50 patients, aged 47.5 5 years, suffering from advanced tooth wear and the control group composed of 20 healthy volunteers at similar age. The intake of trace elements in a diet was estimated. Results. Tooth wear index was found to be higher in people consuming fruit juice than in those who had not at all consumed fruit juice. Significant differences were found between the study and the control groups in sodium and zinc intake. Deficiency was observed in calcium and especially copper intake, but significant differences were found in sodium and zinc intake. Conclusion. The dietary intake of trace elements may have a limited effect on tooth wear, but tooth wear may be influenced by the consumption of fruit juice. 476

Starcie zębów Zęby są podstawowym elementem układu stomatognatycznego. W ciągu całego życia ulegają one ścieraniu na skutek żucia i jest to proces nieodwracalny. Starcie może być uważane za zjawisko fizjologiczne, ale tylko w pewnych granicach. Jego znaczenie wzrasta w postępowaniu klinicznym, ponieważ ludzie żyją coraz dłużej i coraz dłużej zachowują własne uzębienie (1, 2). U osób dorosłych granica pomiędzy starciem fizjologicznym i patologicznym jest trudna do określenia. Na skutek ścierania się zębów powierzchnie ich ulegają rozpłaszczeniu, często dochodzi do obnażenia zębiny lub odsłonięcia miazgi zęba. Ulega obniżeniu wysokość zwarcia, a zęby stają się wrażliwe na bodźce termiczne i chemiczne. Wśród czynników etiologicznych, odpowiedzialnych za starcie patologiczne wyróżnia się warunki okluzyjne, braki zębowe, siłę zwarcia i jej przebieg w czasie, aktywność mięśni układu stomatognatycznego, choroby przebiegające z zarzucaniem treści pokarmowej z żołądka do jamy ustnej, niektóre wykonywane zawody, osoby długotrwale przebywające w dużym zapyleniu, właściwości fizyko-chemiczne śliny oraz skład mineralny szkliwa (3, 4). Istotne wydaje się również spożywanie niektórych pokarmów, napojów gazowanych, soków owocowych, alkoholu, świeżych owoców, żywności konserwowanej oraz stosowanie diety wegetariańskiej, które wpływają przede wszystkim na odczyn śliny. Wskutek długotrwałego przebywania kwaśnych pokarmów w jamie ustnej może dochodzić do demineralizacji powierzchni szkliwa, które z czasem objawia się w postaci zmian erozyjnych w okolicy przyszyjkowej zębów oraz na powierzchniach zwarciowych (5, 6, 7). Jak dotąd w kręgu zainteresowania wielu badaczy pozostawało określenie powierzchniowego oddziaływania przyjmowanych pokarmów i napojów na zewnętrzne warstwy szkliwa zębów oraz określenie wpływu twardości pożywienia na jakość ścierania się zębów (8). Nie zajmowano się endogennym oddziaływaniem podaży makro i mikroelementów w diecie na potencjalną utratę tkanek twardych zębów w procesie ich ścierania. Celem pracy była próba odpowiedzi na pytanie, czy dieta może mieć wpływ na jakość starcia zębów. Materiał Badania przeprowadzono w grupie 50 pacjentów w tym 16 kobiet i 34 mężczyzn w wieku 49.5 ± 9 z zaawansowanym starciem patologicznym zębów i znacznym obniżeniem wysokości zwarcia (powyżej 4 mm), którzy zgłosili się do Zakładu Protetyki Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku z powodu konieczności podjęcia kompleksowej rehabilitacji protetycznej narządu żucia. Ogółem posiadali oni średnio 22 zęby kontaktujące w 9 parach okluzyjnych, w tym 5-6 par zębów przednich śr.6 i 1-8 par zębów bocznych, śr. 3. Pacjenci ci nigdy wcześniej nie byli leczeni protetycznie. Z badań wykluczono osoby z brakami zębowymi powyżej 50% uzębienia, z wrodzonym całkowitym lub częściowym brakiem szkliwa, uszkodzeniem szkliwa po tetracyklinach, u których stwierdzono choroby genetyczne przebiegające z łamliwością kości, po zabiegach operacyjnych i urazach w obrębie twarzoczaszki, osoby cierpiące na choroby metaboliczne, choroby przebiegające z podwyższonym lub osłabionym napięciem mięśniowym, choroby przewlekłe, przebiegające z ograniczonym wydzieleniem śliny lub wymagające przyjmowania leków wywołujących suchość w jamie ustnej od wielu lat. Grupę kontrolną stanowiło 20 osób bez cech patologicznego starcia zębów w tym 8 kobiet i 12 mężczyzn w wieku śr 48,5 ± 6. Posiadali oni średnio 27 zębów kontaktujących w 13 parach okluzyjnych. Były to osoby ogólnie zdrowe, bez cech zaburzeń czynnościowych w zakresie narządu żucia i nie przyjmujące żadnych leków. Nie zgłaszały one potrzeb w zakresie leczenia protetycznego. Badania wykonano w związku z realizacją projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N 403 051 32/2525. za zgodą Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku nr R-I-003/6/2006. Pacjenci wyrazili pisemną zgodę na udział w badaniach po uzyskaniu wyczerpującej informacji o charakterze i zakresie badań oraz o sposobie leczenia. Metody Wszystkie osoby poddano rutynowemu badaniu stomatologicznemu. Wysokość zwarcia oceniono PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6 477

T. Sierpińska i inni metodą anatomofizjologiczną. Starcie zębów oceniono wg wskaźnika Smitha i Knighta (TWI) dla czterech powierzchni każdego zęba. Podczas wywiadu pacjent odpowiadał na pytania dotyczące jego nawyków żywieniowych. Pytania dotyczyły spożycia soków owocowych, świeżych owoców, jogurtu, coca-coli, napojów gazowanych, kwaśnych pokarmów typu ocet, musztarda, ketchup oraz leków: aspiryny, preparatów żelaza, witaminy C. Pacjent musiał określić częstość spożycia w kategorii wcale, mało ( 250 ml dziennie), średnio (250 500 ml dziennie), dużo (> 500 ml dziennie) oraz określić w przypadku soków i owoców ich rodzaj. Dodatkowo pacjent prowadził w ciągu dwóch dni w tygodniu za wyjątkiem soboty i niedzieli dzienniczek żywieniowy. Było to szczegółowe zestawienie spożycia wszystkich pokarmów i suplementów diety w ciągu 48 godzin. Chodziło bowiem o określenie przeciętnego spożycia makro, mikroelementów i witamin w ciągu doby i porównanie z normą dla wieku i aktywności ruchowej. Następnie dane wprowadzono do programu komputerowego Dieta 2 Instytutu Żywności i Żywienia, co pozwoliło na określenie podaży składników w diecie i odniesienie tych wartości do normy spożycia Dane poddano analizie statystycznej w programie Statistica 8.0 PL. Dokonano opisu statystycznego badanych cech. W przypadku cech ilościowych, w zależności od stopnia asymetrii, zastosowano miary przeciętne i rozrzutu: średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. Porównania poziomu badanych cech między grupami dokonano za pomocą testu t-studenta. Siłę współzależności między parami badanych parametrów mierzalnych mierzono za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona a jej istotność oceniano testem t-studenta dla współczynnika korelacji. Do oceny różnic w zakresie cech niemierzalnych użyto testu Chi2 i testu dokładnego Fishera. Różnice, współzależności uznawano za istotne przy p<0,05. Wyniki Wśród pacjentów z grupy badanej stwierdzono największe nasilenie procesu starcia na brzegach siecznych zębów przednich i powierzchniach żujących zębów bocznych. Oceniając średnie wartości wskaźnika TWI dla tych powierzchni stwierdzono istotnie wyższe wartości w zakresie wszystkich średnich w grupie badanej (śr TWI dla całego uzębienia: 2,25 ± 0,5, kontrola: 0,81 ± 0,35, p< 0.05). Nie stwierdzono istotnych różnic w zakresie spożycia soków owocowych, napojów gazowanych, coca-coli, jogurtu, kwaśnych pokarmów (ocet, ket- T a b e l a I Porównanie grupy badanej i kontrolnej pod względem spożycia pokarmów mogących bezpośrednio wpływać na środowisko jamy ustnej. Podano odsetek badanych Rodzaj pokarmu Soki owocowe Jabłka i owoce cytrusowe Napoje gazowane Jogurt Coca-cola Grupa Częstość spożycia wcale mała średnia duża badana 49 % 37% 8% 4% kontrola 65 % 25% 10% 0% badana 16 % 32% 43% 8% kontrola 15% 15% 65% 5% badana 62% 18% 14% 4% kontrola 80% 5% 10% 5% badana 45% 49% 6% 0% kontrola 45% 50% 5% 0% badana 82% 12% 4% 2% kontrola 85% 15% 0% 0% Ilość mała średnio 250 ml dziennie Ilość średnia średnio 250-500 ml dziennie Ilość duża średnio > 500 ml dziennie 478 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6

Starcie zębów chup, musztarda) oraz witaminy C, aspiryny i preparatów zawierających żelazo. Jedynie spożycie jabłek i cytrusów w grupie referencyjnej było paradoksalnie wyższe (tab. I.). Zachowanie wskaźnika starcia zębów TWI względem spożycia soków owocowych przedstawiono w tab. II. Kryterium podziału stanowiła ilość spożywanych soków owocowych. Stwierdzono wyższy wskaźnik starcia zębów u osób spożywających soki owocowe w porównaniu z osobami wcale nie spożywającymi soków owocowych. Różnice statystycznie istotne zaobserwowano dla wskaźnika starcia zębów TWI w zębach bocznych w żuchwie i ogólnie dla zębów żuchwy. Podaż makro i mikroelementów w diecie przedstawia tab. III. W obydwu grupach stwierdzono bardzo wysoką podaż sodu, fosforu oraz witamin w diecie. Niedobór dotyczył wapnia, a zwłaszcza miedzi w przeliczeniu na procent normy dla osoby dorosłej w wieku średnim. Istotne różnice pomiędzy grupą badaną a referencyjną dotyczyły także podaży sodu i cynku w przeliczeniu na procent normy. Dyskusja Etiologia patologicznego starcia zębów jest niejednorodna. Dieta, a w zasadzie spożycie twardych pokarmów, podawana jest jako jeden z istotnych czynników wywołujących atrycję powierzchni żujących. Czynnik ten miał jednak istotne znaczenie w społecznościach pierwotnych ze względu na sposób odżywiania (9). Obecnie problem ten dotyczy jedynie społeczności aborygenów w Australii (10), bowiem społeczeństwa współczesne odżywiają się głównie produktami wysoko przetworzonymi o niezbyt twardej konsystencji. Zatem ten czynnik traci obecnie na znaczeniu. Moda na zdrowy tryb życia wymusza pewne zachowania dietetyczne polegające między innymi na spożywaniu dużej ilości surowych warzyw i owoców, jogurtu oraz soków owocowych powodujących przejściowe obniżenie ph w jamie ustnej. Jednak spożycie świeżych owoców oprócz działania obniżającego ph śliny ma działanie stymulujące na proces jej wydzielania, co działa ochronnie w stosunku do szkliwa zębów (11). O potencjalnym działaniu erozyjnym decyduje nie ilość spożywanych kwasów, ale częstość ich konsumpcji. Badania wielu autorów dowodzą erozyjnego działania kwasu cytrynowego oraz innych kwasów owocowych zwłaszcza u osób młodych (7, 12). Zaprezentowane wyniki odbiegają jednak od powszechnie uznanych poglądów. Prawdopodobnie wiąże się to z wiekiem grupy badanej. Statystyczne dane literaturowe dotyczą bowiem najczęściej grupy osób młodych do 30 roku życia, które są głów- T a b e l a I I. Porównanie wskaźników starcia zębów TWI w zakresie powierzchni okluzyjnych i brzegów siecznych w podgrupach wydzielonych na podstawie spożycia soków owocowych. Podano wartości średnie ± SD TWI Osoby wcale nie spożywające soków owocowych n = 37 Osoby spożywające soki owocowe n = 33 Zęby przednie w szczęce 2,0 ± 1,3 2,5 ± 1,2 NS Żeby boczne w szczęce 1,4 ± 0,9 1,8 ± 0,9 NS Zęby przednie w żuchwie 1,7 ± 0,9 1,9 ± 0,9 NS Zęby boczne w żuchwie 1,5 ± 0,8 1,8 ± 0,7 0,05 Zęby szczeki 1,7 ± 1,0 2,1 ± 0,9 NS Zęby żuchwy 1,7 ± 0,8 1,9 ± 0,7 NS Zęby przednie 1,9 ± 1,0 2,2 ± 0,9 NS Zęby boczne 1,4 ± 0,7 1,8 ± 0,7 0,05 Wszystkie zęby 1,7 ± 0,9 2,0 ± 0,7 NS P< PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6 479

T. Sierpińska i inni T a b e l a I I I. Podaż makro i mikroelementów w diecie. Podano wartości średnie ± SD oraz % realizacji normy Pierwiastek/witamina Grupa badana (n=50) Grupa kontrolna (n=20) P< ilość % normy ilość % normy Sód (mg) 5245,3 ± 1962,3 913 4142,2 ± 1107,3 720 0,05 Potas (mg) 4330,2 ± 1494,4 124 3802,7 ± 727,6 109 NS Wapń (mg) 762,9 ± 379,9 94 730,8 ± 269,2 91 NS Fosfor (mg) 1585,6 ± 521,3 242 1368,2 ± 240,7 210 NS Magnez (mg) 402,5 ± 150,5 123 344,9 ± 82,9 107 NS Żelazo (mg) 14,7 ± 5,3 127 12,2 ± 2,9 104 NS Cynk (mg) 14,03 ± 4,9 111 11,4 ± 2,8 91 0,05 Miedź (mg) 1,57 ± 0,5 69 1,4 ± 0,3 60 NS Witamina A (µg) 1433,9 ± 1874,6 214 1058,6 ± 437,6 159 NS Ryboflawina (mg) 2,2 ± 0,8 112 1,7 ± 0,3 95 NS Niacyna (mg) 22,4 ± 8,9 120 19,0 ± 3,8 104 NS Witamina C (mg) 96,5 ± 71,2 161 122,7 ± 71,0 204 NS Witamina B6 (mg) 2,4 ± 0,8 122 2,1 ± 0,5 110 NS Witamina B12 (µg) 6,3 ± 4,8 315 4,1 ± 1,5 205 NS Witamina D (µg) 4,78 ± 4,5 3,2 ± 1,8 NS nymi konsumentami napojów i produktów o niskim ph (13, 14) oraz stosują różnego rodzaju diety. Opisywane w dostępnej literaturze jednostkowe przypadki dotyczące osób dorosłych w średnim wieku są dobrze udokumentowane specyficznymi zachowaniami dietetycznymi (15, 16). W 2005 roku FDI zaproponowała wytyczne dietetyczne odnośnie profilaktyki w stosunku do osób z cechami starcia patologicznego określane jako strategia WATCH (11). Wg tych zaleceń należy należy pić 1,5 litra wody dziennie, uprawiając sport wyczynowy należy pić wodę w ilości ok. 2 litrów na 2 godziny przed treningiem lub 1 litr na 1 godzinę przed treningiem, unikać napojów zawierających kwas askorbinowy, cytrynowy lub fosforanowy podczas pracy lub uprawiając sport związany z możliwością odwodnienia lub przyjmując leki ograniczajace wydzielanie śliny, spożywać podczas śniadania przynajmniej 1 owoc wzmagający wydzielanie śliny, spożywać produkty dostarczające organizmowi wapń jak jogurt, sery z jednoczesną ochroną przed kwasami. Wniosek Uwarunkowania dietetyczne mogą jedynie nasilać proces patologicznego ścierania się zębów. W zaawansowanym i szybko postępującym procesie ścierania się zębów nie mogą być traktowane jako czynnik etiologiczny. Piśmiennictwo 1. Bartlett D. W.: Retrospective long term monitoring of tooth wear using study models. Brit. Dent. J., 2003; 194: 211-213. 2. Chuajedong P., Kedjarune-Leggat U., Kertpon D., Chonfsuvivat-Wong V., Benjakul P.: Associated factors of tooth wear in southern Thailand. J. Oral Rehabil., 2002; 29: 997 1002. 480 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6

Starcie zębów 3. Azzopardi A., Bartlett D. W., Watson T. F., Smith B. G. N.: A literature review of the techniques to measure tooth wear and erosion. Eur J. Prosth. Res. Dent., 2000; 8: 93 97. 4. Grippo J. O, Simring M., Schreiner S.: Attrition, abrasion, corrosion and abfraction revisited. A new perspective on tooth surface lesions. JADA, 2004; 135: 1109 1118. 5. Ohrn R., Enzell K., Angmar Mansson B.: Oral status of 81 subjects with eating disorders. Eur. J. Oral Sci., 1999; 107: 157 163. 6. Verrett R. G.: Analyzing the etiology of the extremely worn dentition. J. Prosthodont., 2001; 10: 224-233. 7. Bartlett D. W.: The role of erosion in tooth wear: aetiology, prevention and management. Int. Dent. J., 2005; 55 (Suppl): 277 284. 8. Amaechi B. T., Higham S. M., Edgar W. M.: Influence of abrasion in clinical manifestation of human dental erosion. J. Oral Rehabil., 2003; 30: 407 413. 9. Grane F. E, Kay R. F.: Early hominid diets from quantitative image analysis of dental microwear. Nature, 1988; 333: 765 768. 10. Richards L. C.: Dental attrition and craniofacial morphology in two Australian aboriginal populations. J. Dent. Res., 1985; 64: 1311 1315. 11. Young W. G.: Tooth wear: diet analysis and advice. Int. Dent. J., 2005; 55: 68 72. 12. Asher C., Read M. J. F.: Early enamel erosion in children associated with the excessive consumption of citric acid. Brit. Dent. J., 1987; 162: 384 387. 13. Rugg-Gunn A. J., Edgar W. M., Jenkins G. N.: The effect of eating some British snacks upon the ph of human dental plaque. Brit. Dent. J., 1978; 149: 95-100. 14. Millward A., Shaw L., Smith A. J., Rippin J. W., Harrington E.: The distribution and severity of tooth wear and the relationship between erosion and dietary constituents in a group of children. Int. J. Pediatr. Dent. 1994; 4: 151 157. 15. Mueninghoff L. A, Johnson M. H.: Erosion: a case caused by unusual diet. JADA, 1982; 104: 51 54. 16. Milosevic A., Dawson L. J.: Salivary factors in vomiting bulimics with and without pathological tooth wear. Caries Res., 1996; 30: 361 366. Zaakceptowano do druku: 1.IX.2011 r. Adres autorów: 15-276 Białystok, ul. M.C.Skłodowskiej 24a. Zarząd Główny PTS 2011. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2011, LXI, 6 481