Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej. Rozwój polskiego rolnictwa kierunki zmian Podsekretarz Stanu Tadeusz Nalewajk Wspólna Polityka Rolna jest historycznie pierwszą spośród wspólnych polityk społecznoekonomicznych Wspólnot Europejskich. Determinuje ona funkcjonowanie sektora rolnego i sytuację obszarów wiejskich państw członkowskich Unii Europejskiej. Z jednej strony polityka ta stanowi zabezpieczenie dla kontynuacji produkcji Ŝywności we Wspólnocie i jest gwarancją jej wysokiej jakości, z drugiej zaś stanowi filar rozwoju społeczno-ekonomicznego mieszkańców wsi, a takŝe ma znaczący wpływ na ochronę środowiska i krajobrazu. Zmieniające się na przestrzeni kilku dziesięcioleci uwarunkowania zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne sprawiły, Ŝe Wspólna Polityka Rolna podlegała ciągłej ewolucji. Jej kolejne reformy odzwierciedlały konieczność sprostania coraz to nowym wyzwaniom. Od lat 90. XX wieku, WPR zmienia się w kierunku zmniejszenia regulacji rynków i wsparcia związanego z ceną produktów rolnych, uznawanych na forum międzynarodowym za wsparcie zakłócające handel. WPR staje się bardziej ukierunkowana na potrzeby rynku, co prowadzi do poprawy konkurencyjności europejskich produktów rolnych. Jednocześnie większy nacisk kładzie się na politykę rozwoju obszarów wiejskich, stanowiącą tzw. II filar WPR. Unikalna w swej formie, łączy ona cele ekonomiczne, społeczne i środowiskowe, kreując spójny zbiór instrumentów, z którego państwa członkowskie mogą stosunkowo swobodnie wybierać kształtując własne programy rozwoju obszarów wiejskich. Dzięki kolejnym, wykraczającym poza politykę sektorową reformom, Wspólna Polityka Rolna stała się nowoczesnym instrumentem realizacji szeregu wspólnotowych celów, nie tylko tych tradycyjnie związanych z produkcją Ŝywności. Szczególnym osiągnięciem tych reform jest silne ukierunkowanie rozwoju rolnictwa europejskiego na potrzeby konsumentów i oczekiwania społeczeństwa, przy jednoczesnym ułatwieniu jego przygotowania do globalnej konkurencji. Polska została objęta mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej w 2004 roku. Pomimo istniejących obaw, fakt ten był bodźcem generującym wiele pozytywnych zmian w sferze rolnictwa i obszarów wiejskich. Proces akcesji w tej dziedzinie okazał się sukcesem - Polska dostosowała swoje prawodawstwo do prawodawstwa wspólnotowego, a takŝe zbudowała odpowiedni system instytucjonalny do wdraŝania instrumentów WPR. Polscy rolnicy zostali objęci systemem płatności bezpośrednich oraz 1
wsparciem rynkowym, z kolei wszyscy mieszkańcy obszarów wiejskich korzystają ze wsparcia udzielanego w ramach II filaru WPR. Pięcioletni okres obecności we Wspólnocie umoŝliwił przyspieszenie procesów rozwojowych, modernizacyjnych oraz restrukturyzacyjnych w całym sektorze i na obszarach wiejskich. Integracja przyczyniła się do oŝywienia produkcyjnego i inwestycyjnego oraz do wyraźnego polepszenia sytuacji dochodowej rolników oraz gospodarstw rolnych. Ponadto w trakcie realizacji wspólnotowych programów wspierających rolnictwo i rozwój wsi, Polska potrafiła w pełni wykorzystać dostępne środki wspólnotowe. Ogółem w latach 2004-2008 wsparcie unijne dla polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich wyniosło niemal 12 mld euro, a przy uwzględnieniu środków krajowych suma ta wzrasta do 22,5 mld euro. Z kolei na realizację określonych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 (II filar WPR) działań zostanie łącznie wydatkowanych do końca jego realizacji 17,2 mld euro, z czego 13,2 mld euro będzie pochodzić z budŝetu wspólnotowego. Dzięki członkowstwu w Unii Europejskiej, Polska uzyskała wpływ na kształtowanie polityk wspólnotowych, w tym współdecydowanie o reformach Wspólnej Polityki Rolnej. W konsekwencji Polska uczestniczyła w reformach poszczególnych rynków rolnych: cukru w 2006 r., owoców i warzyw oraz wina w 2007 r., a takŝe w Przeglądzie WPR (Health-Check) w latach 2007-2008. Przegląd WPR, pomimo tego, Ŝe nie zakładał przeprowadzenia głębokich reform tej polityki, wytyczył kierunki przyszłych zmian, wskazując na potrzebę dalszych dostosowań WPR do nowych długoterminowych wyzwań. Tzw. nowe wyzwania WPR zdefiniowano w trakcie Przeglądu następująco: Zmiany klimatyczne, Energia odnawialna, Gospodarka wodna, RóŜnorodność biologiczna, Działania towarzyszące w sektorze mleczarskim, Innowacyjność w zakresie czterech pierwszych wyzwań. Kwestie te będą z pewnością odgrywać istotną rolę w dalszej debacie na temat przyszłości WPR i aktualizacji jej celów. Zakończenie Przeglądu Wspólnej Polityki Rolnej zbiegło się w czasie z rozpoczęciem debaty na temat kształtu WPR po 2013 r. Polska aktywnie uczestniczy w tej debacie, a w wielu kwestiach jest wiodącym reprezentantem grupy nowych państw członkowskich. W opinii Polski, Wspólna Polityka Rolna takŝe po 2013 r. będzie nadal odgrywać kluczową rolę w zapewnieniu w UE: bezpieczeństwa Ŝywnościowego, zrównowaŝonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, równych warunków konkurencji na jednolitym rynku rolnym a takŝe silnej pozycji konkurencyjnej UE na globalnym rynku rolnym. Aby zapewnić skuteczność i efektywność WPR w realizacji powyŝszych zadań, w przyszłości kolejne zmiany tej polityki powinny: 2
Po pierwsze zachować w pełni jej wspólnotowy charakter, w szczególności w wymiarze finansowym, zapewniając równe warunki konkurencji na jednolitym rynku UE; Po drugie powiązać poziom i dystrybucję wsparcia finansowego poszczególnych działań, w tym w zakresie wsparcia bezpośredniego, z aktualnymi i przyszłymi celami; Po trzecie ograniczyć koszty wdroŝeniowe zarówno po stronie instytucji UE, państw członkowskich jak i samych beneficjentów, co wymaga dalszego uproszenia tej polityki. Polska podkreśla równieŝ konieczność zapewnienia odpowiedniego poziomu finansowania wspólnotowego tej polityki po 2013 r. - co najmniej na obecnym poziomie. Biorąc pod uwagę powyŝsze uwarunkowania, zdaniem Polski zasadne jest takŝe zachowanie dotychczasowej struktury WPR, tj. wszystkich trzech elementów obecnej polityki: wspólnej organizacji rynków, systemu płatności bezpośrednich oraz polityki rozwoju obszarów wiejskich. Tocząca się obecnie dyskusja na temat przyszłości Wspólnej Polityki Rolnej przygotowuje podstawy pod zaplanowany na kolejne lata proces legislacyjny, w którym zostaną wypracowane ramy prawne przyszłej WPR. W lecie lub wczesną jesienią 2010 roku przewidziana jest publikacja przez Komisję Europejską Komunikatu nt. przyszłości WPR po 2013 r. Oczekuje się, Ŝe będzie on zawierał pewne scenariusze moŝliwych zmian, które zastaną następnie przedyskutowane na forum UE. W połowie 2011 r., KE ma przedstawić oficjalne projekty legislacyjne w zakresie przyszłości WPR. Publikacja projektów legislacyjnych w zakresie przyszłości WPR po 2013 r. zbiegnie się w czasie z objęciem przewodnictwa przez Polskę w Radzie. Na skutek ciągłej ewolucji instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej w kierunku większego ukierunkowania rolnictwa na rynek, polityka ta podlega coraz silniej oddziaływaniu warunków i tendencji globalnych. Globalizacja w sferze ekonomicznej spowodowała wzrost zmienności cen surowców rolnych. W w latach 2006-2008 doszło do gwałtownego wzrostu cen surowców rolnych do poziomów nienotowanych w historii, po czym w połowie 2008 r. nastąpił ich nagłego spadku. Od tego czasu sektor rolno-spoŝywczy zmaga się z następstwami kryzysu ogólnogospodarczego, w tym ze spadkiem popytu eksportowego czy ograniczeniem w dostępie do kredytów. Omawiane uwarunkowania ekonomiczne funkcjonowania sektora rolno-spoŝywczego, jakie ukształtowały się na przestrzeni ostatnich trzech lat, spowodowały nagłe zmiany w poziomie dochodów i tym samym wzrost niepewności gospodarowania w przyszłości zarówno w rolnictwie, jak i w przetwórstwie rolno-spoŝywczym. Pomimo obecnej dekoniunktury w sektorze rolnym, prognozuje się jednak, Ŝe do roku 2050 naleŝy spodziewać się dwukrotnego wzrostu światowego popytu na Ŝywność, wskutek wzrostu globalnej 3
populacji i przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Unia Europejska, jako znaczący światowy producent Ŝywności, będzie odgrywać istotną rolę w zaspokojeniu tego popytu. W związku z tym naleŝy spodziewać się, Ŝe na pierwszy plan wysuwać się będą takie problemy, jak właściwe uŝytkowanie gruntów czy zachowanie równowagi między dąŝeniem do zwiększenia wydajności produkcji a ochroną środowiska. NaleŜy jednocześnie pamiętać o rosnących wymaganiach europejskiego społeczeństwa w zakresie jakości Ŝywności. Oczekiwać teŝ naleŝy, Ŝe coraz istotniejsze znaczenie dla rolnictwa będą miały kwestie związane ze zmianami klimatycznymi. Z jednej strony rolnictwo i rolnicy będą musieli przystosowywać się do nowych warunków. Z drugiej rolnictwo wskazywane jest jako sektor mający duŝy potencjał dla przeciwdziałania niekorzystnym zmianom wpływającym na klimat. Istotne jest, aby polityka rolna była skutecznym instrumentem wspierającym zarówno proces dostosowań, jak i wykorzystanie moŝliwości istniejących w tym sektorze. Rolnictwo, poza produkcją Ŝywności, która stanowi jego podstawową rolę, pełni takŝe wiele innych funkcji o charakterze nierynkowym, często nierozerwalnie związanych z produkcją rolną. Pozarynkowe funkcje rolnictwa mają charakter społeczny, kulturowy i przyrodniczy. W przypadku nierozerwalnego związku między tymi funkcjami a produkcją rolną uzasadnione jest wsparcie samej produkcji, w sposób zapewniający maksymalny efekt wielofunkcyjny, co oznacza ciągłość działalności rolniczej, przy zachowaniu odpowiednich praktyk produkcyjnych. Ogromnym atutem obszarów wiejskich są ludzie, często od wielu pokoleń związani z ziemią, cięŝką pracą i wartościami kulturowymi lokalnych społeczności. Unowocześnienie i wzmacnianie wielofunkcyjności obszarów wiejskich powinny dokonywać się bez uszczerbku dla przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych walorów obszarów wiejskich i z naleŝytą troską o moŝliwości indywidualnego rozwoju człowieka i społeczności lokalnych, bez potrzeby zmiany miejsca zamieszkania. PoŜądane kierunki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, obejmujące działania słuŝące realizacji długofalowych celów strategicznych powinny obejmować przede wszystkim: Konkurencyjny sektor rolno-spoŝywczy (modernizacja, wspieranie innowacyjności, integracja pionowa i pozioma sektora), uwzględniający zaspokajanie potrzeb Ŝywnościowych. 4
Inwestowanie w kapitał ludzki i społeczny oraz wyrównywanie szans edukacyjnych mieszkańców wsi. Poprawę dostępności pracy, w tym elastycznych form zatrudnienia dla mieszkańców obszarów wiejskich i zwiększenie mobilności zawodowej. Ochronę, pielęgnowanie i wykorzystanie zasobów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych obszarów wiejskich. Wykorzystanie działalności rolniczej do przeciwdziałania zmianom klimatycznym i lepszej adaptacji rolnictwa do skutków tych zmian. Rozwój i poprawa lokalnej infrastruktury. Pogodzenie tych celów prawdopodobnie będzie moŝliwe jedynie w ramach silnej Wspólnej Polityki Rolnej, przy wsparciu ze strony nauki oraz innowacyjnych technologii produkcji. 5