ISBN 978-83-931237-0-4

Korekta: Skład: Projekt okładki: Recenzja naukowa: prof. dr hab. Paweł Starosta ISBN 978-83-931237-0-4 Wydawca: EC1 Łódź Miasto Kultury ul. Targowa 1/3 90-022 Łódź tel.: 42 638 59 53 fax.: 42 638 59 58 biuro@ec1lodz.pl www.ec1lodz.pl Druk: Oficyna Drukarska Jacek Chmielewski ul. Sokołowska 12A 01-142 Warszawa tel./faks: 22 632 83 52 e-mail: info@oficyna-drukarska.pl

Spis treści: Wstęp....................... 7 Jakub Gałuszka Idea i cele przebudowy centrum Łodzi w kontekście społeczno przestrzennej specyfiki miasta........ 13 Aneta Krzewińska Opinie łodzian o Nowym Centrum Łodzi......... 45 Kamil Brzeziński Ku nowej Ziemi Obiecanej............... 83 Agata Zysiak Trudne dziedzictwo w poszukiwaniu tożsamości Łodzi 103

Wstęp Przez ostatnie dwie dekady jako mieszkańcy polskich miast lub odwiedzający je goście mogliśmy być świadkami procesu ich burzliwej transformacji. Zmiany ustroju politycznego i realiów gospodarczych, które zostały zapoczątkowane we wczesnych latach 90. XX wieku, przyczyniły się do wzrostu dynamiki przeobrażeń przestrzeni silnie zurbanizowanych. Procesy te zaszły na wszystkich płaszczyznach życia, w wyniku czego zmianie uległy przestrzenna, architektoniczna i społeczna struktura miasta, jego kulturowe i symboliczne identyfikacje, a także style życia mieszkających w nich ludzi. Różne ośrodki miejskie na swój własny sposób starają się sprostać wyzwaniom, jakie postawiła przed nimi rzeczywistość przełomu XX i XXI wieku. Oczywiście różnorodny jest skutek tych starań. Wystarczy wspomnieć o takich problemach jak chaotyczna gospodarka przestrzenna (powodowana np. brakiem aktualnych miejskich planów zagospodarowania przestrzennego), bezrobocie, nasilające się zjawiska patologii społecznych, gettoizacja przestrzeni miejskich itp. Z drugiej jednak strony, przez ostatnie 20 lat część polskich miast zaczęła rozwijać się dynamicznie, dokonując wręcz epokowego skoku. Łódź, która wydawała się dotąd trwać w uśpieniu, ma szanse nadrobić utracony czas, dogonić inne, prężnie rozwijające się miasta w naszym kraju, a być może nawet zachwycić rewitalizacyjnymi działaniami swoich mieszkańców i przybywających tu turystów. Kluczem do osiągnięcia tego celu jest największy projekt urbanistyczny realizowany we współczesnej Polsce Nowe Centrum Łodzi. Ma to być zintegrowany i planowy proces transformacji ogromnego obszaru 90 hektarów zlokalizowanego w sercu miasta, w Śródmieściu. W polskich realiach jest to zadanie wyjątkowe, przede wszystkim ze względu na skalę urbanistycznych, komunikacyjnych i architektonicznych przeobrażeń, które mają zostać zrealizowane w ramach podjętych działań. Równocześnie, w rzeczywisty sposób wpłyną one na społeczną tkankę miasta, zredefiniują tożsamość Łodzi jej wewnętrzny i zewnętrzny wizerunek. Zgodnie z założeniami pomysłodawców i twórców, projekt ten ma wspierać kulturowy potencjał miasta, zagwarantować jego ekonomiczną pomyślność.

Niniejszy tom jest pierwszym opracowaniem w całości poświęconym projektowi Nowego Centrum Łodzi. Autorzy zebranych w nim artykułów podejmują próbę analizy i opisu, z różnych perspektyw teoretycznych, wpływu jaki może mieć budowa nowej dzielnicy na życie miasta i jego mieszkańców. W pierwszym artykule poznajemy historię powstania projektu, jego przestrzenne usytuowanie oraz funkcje, które mają pełnić wchodzące w jego skład budynki. Autor poprzez porównanie z podobnymi inwestycjami zrealizowanymi za granicą pokazuje nam, jakie będą kulturowo-społeczne i transportowo-inwestycyjne konsekwencje realizacji tego projektu. Dwa kolejne artykuły zawarte w niniejszym tomie powstały na bazie empirycznego materiału pochodzącego z badania socjologicznego przeprowadzonego z mieszkańcami obszaru projektu. Badanie zostało zrealizowane w 2009 roku we współpracy EC1 Łódź Miasto Kultury - instytucji koordynującej realizację całości projektu oraz Katedry Metod i Technik Badań Społecznych, Instytutu Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego. Miało ono na celu poznanie opinii mieszkańców przebudowywanego terenu na temat okolic ich miejsca zamieszkania, funkcji i ulokowania centrum w Łodzi, nadziei i obaw związanych z rewitalizacją okolic Dworca Łódź Fabryczna. Te zagadnienia przedstawione są w drugim artykule niniejszego tomu. Trzeci artykuł poświęcony jest analizie zdjęć, które zostały zrobione w trakcie zwiadu badawczego i przygotowywania koncepcji badań sondażowych. Na ich podstawie autor tekstu podejmuje rozważania nad podstawowymi formami ładów (urbanistyczno-architektonicznym, funkcjonalnym, estetycznym, psychospołecznym i ekologicznym) oraz ich potencjalnymi przeobrażeniami w miarę realizacji koncepcji Nowego Centrum Łodzi. Książkę kończy najbardziej krytyczny tekst tego tomu, który porusza problematykę przeobrażeń tożsamości i wizerunku miasta. To zagadnienie zostaje omówione przez pryzmat pochopnego postępowania z dziedzictwem poprzemysłowym w Łodzi oraz przyczyn 8

i potencjalnych skutków budowy Nowego Centrum Łodzi dla poczucia tożsamości mieszkańców miasta. Oddając tę książkę czytelnikom, mamy nadzieję, że będzie ona pierwszą pozycją w całym cyklu publikacji, które powstaną inspirowane kolejnymi badaniami bądź rozważaniami teoretycznymi poddającymi analizie zmieniającą się przestrzeń Łodzi. Jakub Gałuszka 9

Jakub Gałuszka Idea i cele przebudowy centrum Łodzi w kontekście społeczno-przestrzennej specyfiki miasta Wstęp W efekcie procesów urbanizacyjnych zapoczątkowanych w XIX wieku większa część populacji ludzkiej stała się mieszkańcami miast. Współczesne miasta można zatem postrzegać jako naturalne środowisko, w którym większości z nas przyszło żyć, rozwijać się i umierać. Mimo tego, część z nich, ze względu na rozliczne wady, może sprawiać wrażenie przestrzeni wrogiej człowiekowi. Z tego względu, w rozwiniętych ośrodkach, ludzie zarówno władze, jak i społeczności lokalne, dążą do kształtowania otaczającej ich przestrzeni. Współczesne polskie miasta zaczęły podejmować podobne działania dopiero po 1990 roku. Poprzednie dekady przeważnie cechowały się degradacją ich przestrzeni, układu urbanistycznego oraz licznymi problemami natury społecznej i ekonomicznej. Niniejszy artykuł jest poświęcony opisowi przeobrażeń zdegradowanej centralnej przestrzeni miasta Łodzi oraz próbie jej społeczno-ekonomicznego ożywienia, które ma mieć miejsce na skutek realizacji programu Nowe Centrum Łodzi. Artykuł składa się z dwóch części. Pierwsza z nich dotyczy historii, idei i głównych założeń projektu oraz jego znaczenia w kontekście obecnej społeczno-ekonomicznej charakterystyki miasta. W drugiej analizuję potencjalne skutki budowy Nowego Centrum Łodzi poprzez porównanie projektu do podobnych inwestycji, zrealizowanych poza granicami kraju. Historia i idea budowy Nowego Centrum Łodzi Genezę projektu Nowe Centrum Łodzi należy wiązać z poszukiwaniem przez Fundację Sztuki Świata, (założoną przez współwłaściciela grupy Atlas Andrzeja Walczaka, dyrektora Festiwalu Plus Camerimage Marka Żydowicza i amerykańskiego reżysera Davida Lyncha) obiektu pofabrycznego, który mógłby zostać przekształcony w centrum sztuki i studio filmowe. Podczas wizyty w Łodzi uwagę Davida Lyncha przykuła nieczynna elektrociepłownia EC1. Słynny amerykański reżyser zachwycił się jej oryginalnymi przemysłowymi wnętrzami, które idealnie wpasowały się w jego artystyczną wizję. Jeszcze w 2006 roku, Rada Miasta Łodzi wyraziła zgodę na sprzedaż, w drodze bezprzetargowej, obiektów EC1 na rzecz Fundacji Sztuki Świata. To rozwiązanie miało umożliwić szybką realizację 13

koncepcji budowy centrum sztuki 1) (Urząd Miasta Łodzi, Biuletyn Informacji Publicznej). Wkrótce idea przeobrażenia EC1 zaczęła rozrastać się w szerszy plan budowy dzielnicy kultury, która miałaby powstać w okolicach tej najstarszej łódzkiej elektrowni. Podjęte działanie było pierwszym krokiem sygnalizującym, że również władze miasta przychylnie patrzą na koncepcję rozwoju Łodzi związaną ze wspomaganiem rozwoju kultury. Przyjęcie takich priorytetów pozwoliło na zarezerwowanie dużych środków finansowych w budżecie miasta na realizację inwestycji opisanych w tym artykule. Drugim czynnikiem, który pozwolił rozwinąć koncepcję budowy Nowego Centrum Łodzi były plany modernizacji kolei podjęte przez PKP i PKP PLK. Dzięki idei przeniesienia pod ziemię Dworca Łódź Fabryczna i linii biegnącej od stacji Łódź Widzew, pojawiła się możliwość zagospodarowania części miasta, zajmowanej do tej pory przez infrastrukturę kolejową. Linia kolejowa, która w nienaturalny sposób dzieli Łódź na część północną i południową, zgodnie z planami PKP i PKP PLK, ma znaleźć się pod ziemią. Dzięki temu w centrum miasta powstanie ogromny, otwarty na nowe inwestycje obszar. Pierwsza Ramowa Rys 1. Schematyczny plan obszaru projektu. Opracowanie: Rafał Jóźwiak. Źródło: EC1 Łódź-Miasto Kultury 1) W roku 2010 miasto zdecydowało, że będzie się starać o odkupienie od fundacji obiektów EC1 14

Rys 2. Obszar projektu Nowe Centrum Łodzi (ul. Narutowicza Sienkiewicza Tuwima Kopcińskiego). Źródło: Materiały EC1 Łódź Miasto Kultury Umowa o Współpracy, pomiędzy Miastem Łódź a PKP SA poruszająca zagadnienie przebudowy Dworca Fabrycznego, została podpisana 7 lutego 2006 roku. Wstępne decyzje dotyczące uwolnienia części miasta od infrastruktury kolejowej, pozwoliły na stworzenie koncepcji wykorzystania wolnej przestrzeni. To zadanie zostało powierzone luksemburskiemu urbaniście Robowi Krierowi, słynnemu między innymi z zaprojektowania dzielnicy mieszkaniowo-biurowej Meander w Amsterdamie, czy też Kirchsteigfeld w Poczdamie (Rob Krier, Christoph Kohl Architekten). W 2007 roku Krier został zaproszony do Łodzi przez Fundację Sztuki Świata i władze miasta. W ten sposób powstała pierwsza koncepcja zagospodarowania 90 hektarów, w kwartale ulic: Narutowicza Sienkiewicza Tuwima Kopcińskiego. W efekcie, kolejna umowa pomiędzy Polskie Koleje Państwowe S.A., Miasto Łódź oraz PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. z dnia 31 lipca 2007 już bardziej precyzyjnie mówi o: (...) uregulowaniu stanu prawnego terenu Stacji Kolejowej Łódź Fabryczna i realizacji projektu Nowe Centrum Łodzi. Umowa mówi o utworzeniu specjalnej strefy kultury i sztuki, w ścisłym związku z historycznym zespołem EC1 i Stacją Łódź Fabryczna. PKP S.A. i PKP PLK S.A. zobowiązują się do przebudowy Stacji Łódź Fabryczna, która umożliwi jej włączenie do obsługi linii średnicowej, która ma przebiegać pod centrum Łodzi i prowadzić pociągi regionalne i pociągi dużych prędkości. Strony umowy mają podjąć starania o pozyskanie środków finansowych na realizację projektu związanego z zagłębieniem linii kolejowej na odcinku Łódź Widzew Łódź Fabryczna. Jako podstawę prac planistycznych na terenie Stacji 15

Łódź Fabryczna umowa wskazuje opracowanie urbanistyczne Roba Kriera (http://www. ec1lodz.pl/historia.php). Dnia 28 sierpnia 2007 r. Rada Miasta oficjalnie przyjęła projekt Nowego Centrum Łodzi. Następujące po niej uchwały i porozumienia precyzują poszczególne elementy projektu, harmonogram działań mających na celu jego realizację oraz powołanie instytucji koordynującej całość przedsięwzięcia EC1 Łódź Miasto Kultury. Tak, w skrócie, prezentują się początki projektu Nowe Centrum Łodzi. Jego kulturalna i kolejowa geneza w istotny sposób wpływają na urbanistyczny kształt projektowanej przestrzeni oraz funkcję powstających obiektów. Według założeń zawartych w przedstawionych uchwałach obszar projektu został podzielony na dwie strefy. Strefa 1 (około 30 hektarów między ul. Sienkiewicza i nową ul. Nowotargową) to obszar, w obrębie którego ma dominować funkcja kulturalna. W strefie 2 (około 50 hektarów między projektowaną ul. Nowotargową a ul. Kopcińskiego) realizowane będą głównie inwestycje komercyjne (biurowo-mieszkaniowe). Prezentując projekt Nowe Centrum Łodzi należy przybliżyć konkretne inwestycje realizowane w jego ramach. Do obiektów, które mają pełnić funkcje kulturalne można zaliczyć: - EC1 Zachód czyli cześć rewitalizowanego kompleksu elektrociepłowni, w której powstanie Interaktywne Centrum Nauki i Techniki. Po modernizacji obiekt ma funkcjonować jako ośrodek muzealno-edukacyjno-naukowy. Wewnętrzna infrastruktura EC1 Zachód Rys 3. Wizualizacja budynku EC1 Zachód. Źródło: Materiały EC1 Łódź Miasto Kultury 16

zostanie zachowana w jak największym stopniu. Urządzenia techniczne, stare maszyny, dźwigi etc. pozostaną na swoim miejscu; tak, aby goście zwiedzający obiekt mogli zobaczyć, jak w przeszłości wyglądała i funkcjonowała pierwsza łódzka elektrociepłownia. Fascynujące postindustrialne wnętrza zostaną wzbogacone przez interaktywne i multimedialne elementy. Zwiedzający będą mieli szansę samodzielnie przeprowadzać doświadczenia, eksperymenty, które pozwolą im zapoznać się z procesem powstawania energii. W EC1 Zachód zostaną zaproponowane 3 ścieżki edukacyjne: ścieżka energii, ścieżka historii, cywilizacji i nauki, ścieżka mikro świat makro świat. Przestrzenie pomiędzy budynkami kompleksu EC1 ze względu na swoją kulturową funkcję oraz unikatowe otoczenie mają docelowo stać się przestrzeniami publicznymi przyciągającymi mieszkańców Łodzi i turystów. - EC1 Wschód, Kolejny element kompleksu EC1 to budynek EC1 Wschód. Do starej części elektrociepłowni, od jej północnej strony zostanie dobudowany nowy budynek zaprojektowany przez poznańską pracownię MTT Architecture Group. Cały obiekt ma pełnić funkcje kulturalno-artystyczne. W jego wnętrzach planowane są przestrzenie przeznaczone na studia i warsztaty, galerie, studio filmowe, siedziby i biura instytucji kultury, sale seminaryjno- Rys 4. EC1 Wchód. Źródło: EC1 Łódź Miasto Kultury 17

konferencyjne, planetarium, bibliotekę oraz tzw. jezioro pamięci. Wszystkie te elementy mają ułatwić lokalnym i światowym artystom realizację projektów w Łodzi (www.ec- 1lodz.pl wejście z 10.01.2010). - EC1 Południowy Wschód, Obiekt EC1 Południowy-Wschód już obecnie jest wykorzystywany przez wytwórnię SE- MA FOR, która od lat produkuje filmy rysunkowe, a ostatnio zasłynęła z koprodukcji filmu animowanego Piotruś i Wilk, nagrodzonego statuetką Oskara. Ponadto w budynku zostało zlokalizowane Muzeum Bajki. Rys 5. EC1 Południowy-Wschód. Źródło: Materiały EC1 Łódź Miasto Kultury - Specjalna Strefa Sztuki, Specjalna Strefa Kultury i Ulice Czterech Kultur Charakterystyczny budynek Specjalnej Strefy Sztuki ma stać się przestrzenią ekspozycji sztuki nowoczesnej. Obiekt również ma pełnić funkcje edukacyjne. Sąd konkursowy, decydując o wyborze projektu niemieckiej firmy Moller Architekten + Inginieure, zwrócił szczególną uwagę na jego przejrzystość i ascetyczność. Ponadto szklana tuba otaczająca budynek ma umożliwiać ekspozycję sztuki nie tylko wewnątrz obiektu, ale również na zewnątrz, czyli od strony ulic (ibidem). Specjalna Strefa Sztuki będzie otoczona przez budynki Specjalnej Strefy Kultury. Jej obiekty przecięte nowymi ulicami: Polską, Żydowską, Rosyjską i Niemiecką mają pełnić funkcję kulturalną i komercyjną. Zgodnie z obecnymi koncepcjami w części kultu- 18

Rys 6. Specjalna Strefa Sztuki. Źródło: www.ec1lodz.pl. ralnej powinny znaleźć się przedstawicielstwa instytucji, które będą promować kulturę z różnych zakątków świata. - Centrum Festiwalowo-Kongresowe ma być obiektem przeznaczonym na organizację festiwali, kongresów od spotkań kameralnych aż po wielkie kilkutysięczne zgromadzenia. Planowo Centrum Festiwalowo-Kongresowe miało, między innymi, gościć słynny festiwal Plus Camerimage. Budynek ma składać się z dwóch części: festiwalowej oraz Rys. 7. Centrum-Festiwalowo Kongresowe. Źródło: Rafał Jóźwiak 19

komercyjnej, w której znajdzie się między innymi hotel. Projekt koncepcyjny budynku został wykonany przez światowej sławy architekta Franka Gehry ego, który przedstawił go osobiście na Festiwalu Plus Camerimage w 2009 roku. Architekt zasłynął między innymi budową Muzeum Guggenheima w Bilbao, które dzięki temu obiektowi stało się słynne na całym świecie. Miasto po wzniesieniu budynku zaczęło przyciągać rzesze turystów, co przyczyniło się do ekonomicznego ożywienia ośrodka. Podobny efekt ma przyświecać idei zatrudnienia tego wybitnego architekta w Łodzi. Zgodnie z tą koncepcją, duże koszty poświęcone na inwestycje, mają zwrócić się w Łodzi podobnie do tego, jak stało się to w Bilbao (więcej o Centrum i problemach z jego realizacją na stronie 15). - Nowy podziemny dworzec Łódź Fabryczna Budowa dworca i podziemnego tunelu stanowi ostatni etap modernizacji linii kolejowej pomiędzy Łodzią a Warszawą. Plany zakładają zagłębienie linii kolejowej w tunelu otwartym w okolicach stacji Łódź Widzew oraz przeprowadzenie tunelu zakrytego od stacji Łódź Niciarniana aż do stacji Łódź Fabryczna. Na jej zakończeniu zlokalizowany będzie nowy podziemny Dworzec Łódź Fabryczna. Na głębokości 16 metrów zostaną zlokalizowane 4 perony (z czego jeden zarezerwowany dla Kolei Dużych Prędkości). Na głębokości - 8 metrów znajdą się kasy biletowe, sala odpraw itp. Części nadziemne, do 6 kondygnacji, docelowo mają być przeznaczone na funkcje komercyjne. Dworzec i jego otoczenie będą obsługiwały nie tylko połączenia kolejowe, ale także połączenia autobusów regionalnych i krajowych. W otoczeniu dworca planowana jest, między innymi, nowa linia tramwajowa oraz przystanki autobusów miejskich. Płaszczyzną, o której należy wspomnieć opisując projekt, są jego źródła finansowania. W przypadku większości obiektów, powstały już szacunkowe koszty ich realizacji. Co istotniejsze, niektóre z nich mają już w całości lub w części zapewnione finansowanie. W przypadku: - Specjalnej Strefy Sztuki Urząd Miasta Łodzi zarezerwował 96,4 mln zł, Urząd Marszałkowski 96,4 mln zł, reszta kwoty 190 mln zł ma zostać uzyskana z Ministerstwa Kultury w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. (Nowe Centrum Łodzi. Podstawowe Informacje o Projekcie, 2009) - Nowego Dworca Łódź Fabryczna środki zostały zarezerwowane przez PKP PLK. Jego koszt to około 2 mln 400 zł, z czego 1 mln 800 zł przeznacza PKP PLK, a około 600 mln zł ma zapewnić Miasto Łódź. Na podane kwoty, zarówno w przypadku wkładu PKP PLK jak i Miasta Łodzi, składa się wkład własny wraz z szacowaną kwotą dofinansowania z funduszy unijnych, o które ubiegają się obie jednostki (PKP PLK z programu 7.1 POIiŚ, Miasto z programu 7.3 POIiŚ Transport Miejski w obszarach metropolitarnych) (Studium Wykonalności, 2009: 346). 20

- EC1 Zachód i EC1 Wschód w budżecie miasta na rewitalizację tych obiektów zarezerwowano 183,3 mln zł, dodatkowe 82,7 mln zł. pochodzą z VI Priorytetu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego. (Podstawowe Informacje o Projekcie, 2009) - Centrum Festiwalowo-Kongresowego - w maju 2009 roku Rada Miasta Łodzi przeznaczyła 5 mln zł na wykonanie projektu koncepcyjnego Centrum przez Franka Gehr ego. Jednakże, na przełomie 2009 i 2010 roku Rada Miasta nie zdecydowała się przeznaczyć środków w wysokości 500 mln zł na jego realizację. Całość wydarzenia spowodowała burzliwą dyskusję medialną i okupację sali obrad Rady Miejskiej przez młodych ludzi domagających się przyznania środków na realizację obiektu. Ostatecznie środki finansowe nie zostały przyznane, co budzi wątpliwości, co do tego, kiedy i czy w ogóle uda się zrealizować ambitny plan budowy tego obiektu (przynajmniej w dotychczasowej, zaproponowanej formie). W związku z problemami związanymi z realizacją koncepcji Centrum Festiwalowo-Kongresowego Marek Żydowicz, Dyrektor festiwalu Plus Camerimage zadeklarował chęć przeniesienia tego wydarzenia z Łodzi do innego miasta. Miasto a Projekt Aby zrozumieć kontekst realizacji omawianego projektu oraz badania, którego wyniki zostaną zaprezentowane w dalszej części tomu 2), należy poświęcić chwilę uwagi na przedstawienie specyfiki miasta Łodzi. Jednym z głównych, niepokojących procesów społecznych występujących w mieście, jest spadek jego populacji. Ośrodek, który najdynamiczniejszy rozwój zanotował w XIX wieku, aż do połowy lat 80. XX wieku charakteryzował się systematycznym wzrostem liczby mieszkańców (z przerwą związaną z okresem wojennym). Dopiero w roku 1985 Łódź wkroczyła w fazę depresji demograficznej, która trwa nieprzerwanie aż do obecnego momentu. Ten stan rzeczy, poza ogólnym spadkiem populacji w Polsce, można łączyć z nagłą zmianą realiów gospodarczych. Była ona związana z załamaniem lokalnego przemysłu lekkiego, które było następstwem upadku rynku rosyjskiego (Frykowski, 2004). Niepokojący obraz zjawiska przybliżają statystyki: w 1984 roku w Łodzi mieszkało 849 tys. osób, podczas gdy w roku 2007 pozostało ich 755 tys. (Urząd Statystyczny w Łodzi, ludność Łodzi i innych wielkich miast w Polsce 1984-2006). Oznacza to spadek liczby mieszkańców o 94 tysiące w ciągu 13 lat. Od 2000 roku wszystkie największe miasta, oprócz Warszawy, odnotowują podobne problemy. Skala tego zjawiska w innych ośrodkach jest jednak znacznie mniejsza niż w Łodzi. Opi- 2) Więcej w artykule Anety Krzewińskiej Opinie o Nowym Centrum Łodzi zamieszczonym w niniejszym tonie. 21

sy demograficznych problemów miasta można mnożyć, uwzględniając stan zdrowia mieszkańców, długość ich życia itp. Drastyczny spadek liczby ludności w Łodzi nie wiąże się jedynie ze spadkiem dzietności wśród łódzkich kobiet. W Łodzi do końca lat dziewięćdziesiątych salda migracji o niewielkim na ogół natężeniu pozostawały na przemian dodatnie i ujemne. Po roku 2000 stale postępuje ubytek migracyjny o coraz większych rozmiarach. W skali całego okresu 1985-2006 ogólne saldo migracji było ujemne, na poziomie 3 tys. osób (Urząd Statystyczny w Łodzi, ludność Łodzi i innych wielkich miast w Polsce 1984-2006). Dla młodych ludzi migrujących z miasta, naczelnym czynnikiem motywującym przeprowadzkę jest kwestia znalezienia pracy. Na taką decyzję może także wpływać niski poziom jakości życia w mieście (Gałuszka, 13-14: 2009). Na tę negatywną ocenę wpływa między innymi brak przestrzeni publicznych, ułomna struktura komunikacyjna miasta, brud itp. Ponadto, Łódź mimo dużego jak na polskie warunki, XIX-wiecznego zabytkowego śródmieścia, odbierana jest jako nieatrakcyjna. Problemem jest też relatywnie niski poziom bezpieczeństwa. Jak podaje M. Frykowski ( ) na podstawie licznych badań można stwierdzić, że Śródmieście mimo zmieniającego się oblicza pozostaje synonimem obszaru niebezpiecznego a nawet groźnego. Dotyczy to ulic: Rewolucji, Próchnika, Kilińskiego, Pomorskiej, Jaracza, Wschodniej, Włókienniczej, Piotrkowskiej, Abramowskiego (Frykowski, 2004). Większość z wymienionych ulic znajduje się w najbliższym sąsiedztwie planowanego Nowego Centrum Łodzi. Kolejnym problemem zauważalnym w Łodzi, jest zjawisko pauperyzacji jej centralnych dzielnic. Pewne obszary miasta cechują się wyższym odsetkiem osób biednych niż jego pozostałe części. W nich koncentrują się patologiczne zjawiska społeczne, prowadzące do wykluczenia społecznego mieszkańców. W takich rejonach częstym zjawiskiem jest problem dziedziczenia biedy z pokolenia na pokolenie. Według analizy przeprowadzonej w 1996 r. przez zespół W. Warzywody-Kruszyńskiej w Łodzi znajdowało się 17 enklaw biedy z czego 12 można zaliczyć do ich śródmiejskiego typu. Jedna z nich usytuowana jest w najbliższym sąsiedztwie planowanego Nowym Centrum Łodzi po jego południowej stronie. Obszar ten jest ograniczony ulicami Dowborczyków Tuwima Targową linią PKP ze strony północnej Wodną Tuwima Przędzalnianą Nawrot Wodną Al. Piłsudskiego (Grotowska-Leder, 1998: 32, 40). Autorka zauważa, że ta enklawa biedy, tak samo, jak i enklawa w okolicy Ogrodowej może najszybciej zbliżyć się do klasycznego miejskiego getta (ibidem: 52). Jedenaście lat po publikacji wyników badania można przypuszczać, że sytuacja nie uległa ani znacznej poprawie, ani pogorszeniu. Wskazany obszar, przynajmniej ze względu na stan znajdujących się w okolicy budynków, pozostaje podobnie zaniedbany i zdegradowany jak w przeszłości. 22

Ogół przedstawionych powyżej zjawisk przyczynia się do powstania niepokojącego trendu dezurbanizacji lub suburbanizacji miasta, który polega na wyludnianiu się jego centralnych dzielnic na rzecz rozrastających się przedmieść (Jałowiecki, Szczepański 2006: 267-271). Jak zauważa Grotowska-Leder także we wspomnianych enklawach biedy (z których duża część zlokalizowana jest w centrum miasta dzielnicy Śródmieście) zachodzą procesy zmiany do miejsc tych trafiają zazwyczaj przegrani, enklawy opuszczają osoby, którym się powiodło wygrani (Grotowska-Leder, 1998: 48). W przeciwieństwie do trendów obserwowanych w dynamicznie rozwijających się europejskich miastach, łódzkie centrum staje się przestrzenią nieatrakcyjną. Generalnie, zamiast przyciągać nowych mieszkańców dzięki wartościom interesującego społecznie, kulturalnie i biznesowo życia, jego deficyty przyczyniają się do zaistnienia odwrotnego trendu. Ponadto nowe budynki mieszkalne lokalizowane w centrum miasta coraz częściej otaczane są parkanami, bądź znajdują się pod nadzorem agencji ochrony. Takie zjawisko może być symptomem procesu gettoizacji przestrzeni miejskich. Często nowi mieszkańcy w centrum wybierają osiedla grodzone murem. Granice, które powstają w przestrzeni miasta dzielą przestrzeń i społeczności miejskie na patologiczne i normalne (Szczepański, Ślęzak-Tazbir, 2007: 44). Cele projektu Nowe Centrum Łodzi w kontekście społeczno-przestrzennej specyfiki miasta Przyjęto, że realizacja projektu ma za zadanie naprawić wyżej zasygnalizowane deficyty miasta. Według wytycznych zawartych w Uchwale Nr XVII/279/07 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 28 sierpnia 2007 celem programu jest: Wykreowanie nowego obszaru funkcjonalnego centrum miasta poprzez: stworzenie dostępnych, bezpiecznych i atrakcyjnych dla mieszkańców i turystów przestrzeni publicznych, rewitalizację obszarów poprzemysłowych i kolejowych, stworzenie nowych przestrzeni do inwestowania, wzmocnienie funkcji metropolitalnych, wzmocnienie funkcji kulturalnej, zachowanie istotnych elementów tkanki urbanistycznej stanowiących o tożsamości i historii tego obszaru, stworzenie multimodalnego węzła komunikacyjnego (kolei wysokich prędkości, kolei regionalnej, komunikacji autobusowej oraz komunikacji miejskiej) (Uchwała Nr XVII/279/07 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 28 sierpnia 2007). W dalszej części artykułu pragnę przeanalizować szansę i potencjalne zagrożenia realizacji wyżej wymienionych celów poprzez porównanie projektu łódzkiego do podob- 23

nych, już zrealizowanych projektów zagranicznych. Ze względu na ich dużą szczegółowość i fragmentaryczność, analizie poddam 2 najważniejsze płaszczyzny projektu, które w swoim zakresie agregują poszczególne cele wyszczególnione w uchwale. Będą to: kulturowa rewitalizacja miasta, przeobrażenia struktury transportowej a potencjał inwestycyjny Nowego Centrum Łodzi. Kulturowa rewitalizacja miasta W ciągu ostatnich dwudziestu lat kultura i przemysły kulturalne zaczęły być identyfikowane jako jedne z głównych czynników decydujących o rozwoju miasta i pozwalających na przestrzenną i społeczną rewitalizację jego problemowych obszarów. Zgodnie z wieloma koncepcjami, rozwój kultury w danym mieście ma wpływać na przeobrażanie jego negatywnego wizerunku, wzrost turystyki kulturalnej czy też wzrost zatrudnienia we wszelkich branżach w jakiś sposób związanych zarówno z obsługą instytucji kulturalnych jak i odwiedzających je gości. Jednym z wielu przykładów opisujących rolę kultury 3) w rozwoju miasta może być koncepcja Richarda Floridy. Według niego, o pomyślności ekonomicznej miasta decyduje wysoki zasób w danym ośrodku tzw. klasy kreatywnej czyli specjalistów pracujących w wolnych zawodach (branże na styku sztuki, kultury, mediów, nauki itp.). Autor wyszedł z założenia, że współczesna gospodarka bazuje na wysoko wykwalifikowanych specjalistach, a firmy muszą lokalizować swoje siedziby tam, gdzie istnieje rozbudowana klasa kreatywna. Zgodnie z jego koncepcją, to właśnie potencjał kulturowy i atmosfera miasta mają decydować o tym, gdzie wspomniani specjaliści zdecydują się zamieszkać. Autor uważa, że klasę kreatywną powinny przyciągać do miasta takie czynniki jak: interesujące życie kulturalne, różnorodność społeczna i etniczna, dostępność rozrywki wysokiej jakości oraz łatwe możliwości nawiązywania nowych kontaktów społecznych. Wszystkie wyróżnione elementy znajdują swoje podwaliny w polityce kulturalnej miasta. Władze danych ośrodków mogą sprzyjać zaistnieniu wspomnianych warunków, np. poprzez promocję interesujących festiwali, budowę nowych obiektów kultury, wspomaganie oddolnych inicjatyw kulturalnych czy też rozwijanie infrastruktury umożliwiającej realizację różnych stylów życia (np.: ścieżki rowerowe, puby i kawiarnie połączone z salami zabaw dla dzieci itp.). 3) Należy wspomnieć, że pojęcie kultury w mieście, zgodnie z poglądem Sharon Zukin, należy współcześnie rozszerzyć poza tradycyjnie pojmowaną kulturę wysoką. Atrakcjami kulturowymi w mieście są zatem nie tylko muzea, sale koncertowe, teatry i odbywające się w nich wydarzenia, ale także elementy kultury popularnej jak muzyka, moda, sport, rozrywka. Wszystkie te elementy, będące mieszanką kultury wysokiej i popularnej są obecnie wykorzystywane do tworzenia wizerunku miast atrakcyjnych kulturowo (Richards, Wilson, 2004:1932) 24

Przedstawiona powyżej teoria pozostaje tylko jednym z wielu przykładów ilustrujących dlaczego rozwój kultury i przemysłów kulturalnych, zarówno w dyskursie naukowym i działaniach praktycznych, stały się kluczowymi elementami strategii rozwoju miast 4). Bardziej interesująca w kontekście niniejszego artykułu i projektu Nowego Centrum Łodzi będzie szersza analiza rozwiązań, które zostały zastosowane w praktyce. W roku 2004 Evans i Shaw podjęli próbę klasyfikacji modeli stworzonych na podstawie przykładów brytyjskich, ilustrujących w jaki sposób kultura jest wykorzystywana do rewitalizacji zdegradowanych obszarów miast (w tym miast borykających się z problemami podobnymi do tych, jakie gnębią Łódź). Przeanalizowane przykłady pozwoliły im na wyłonienie 3 dominujących modeli: Culture-led regeneration uwzględnia projektowanie i budowanie (lub rewitalizowanie) budynków użytku publicznego lub biznesowego (np.: Tate Modern w Londynie, Guggenheim Muzeum w Bilbao), regenerację przestrzeni publicznych i otwartych albo realizację programów mających na celu zmianę wizerunku danego miejsca (np.: Ulverston Festival Town, programy promujące miasto jako ośrodki kultury itp.), Cultural regeneration ten model można scharakteryzować jako strategie integrujące działania w sferze społecznej, ekonomicznej, środowiskowej itp. Jego przykładem może być strategia rozwoju Barcelony albo ogólno-brytyjski Urban Task Force mający przyczynić się do renesansu miast brytyjskich. Ten model można utożsamiać także z formułą planowania kulturowego, Culture and regeneration działania kulturowe zazwyczaj nie są elementami emblematycznych projektów miejskich lecz stanowią interwencję mniejszej skali, takie jak: programy sztuki publicznej w przebudowanych dzielnicach albo działania niezależnych organizacji kulturowych organizujących imprezy kulturalne. Mimo mniejszej skali takie działania mogą mieć bardzo istotny wpływ na regenerację obszarów miasta oraz w interesujący sposób wzbogacać bardziej rozbudowane programy (Evans i Shaw: 2004: 5). Projekt realizowany w Łodzi, szeroko opisany w pierwszej części artykułu, można zakwalifikować przede wszystkim do modelu culture-led regeneration zgodnie z którym przestrzenna przebudowa fragmentu miasta pod funkcje kulturowe ma przyczynić się do regeneracji całego ośrodka oraz częściowo do culture and regeneration. Poszukując już zrealizowanych przykładów, które mogą posłużyć jako punkt odniesienia i porównania dla kulturowej i rewitalizacyjnej płaszczyzny projektu Nowego Centrum Łodzi, moją uwagę przykuło Birmingham. Właśnie w tym mieście podjęto program kompleksowej 4) Te strategie odcisnęły swoje piętno także na praktyce planowania przestrzennego, między innymi powodując powstawanie obszarów miasta, w których dominującą funkcję miała pełnić kultura i rozrywka (Van Aalst, Boogartz: 2002) 25