D Y S T R Y B U C J A W POLSCE 2014 Łukasz Gołębiewski Paweł Waszczyk Patronat medialny ISBN 978-83-63879-33-4 9 788363 879334
RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2014 D Y S T R Y B U C J A
RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2014 D Y S T R Y B U C J A Łukasz Gołębiewski Paweł Waszczyk Warszawa 2014
Copyright by Łukasz Gołębiewski, Paweł Waszczyk 2014 Copyright by Biblioteka Analiz Sp. z o.o., 2014 Wszystkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie lub reprodukcja jakiegokolwiek fragmentu tej książki wymaga pisemnej zgody wydawcy. Redakcja: Łukasz Gołębiewski Korekta: Joanna Ożóg Projekt okładki: Grzegorz Zychowicz Tatsu Opracowanie graficzne: Grzegorz Zychowicz Tatsu Łamanie: TYPO Druk i oprawa: OZGraf Olsztyńskie Zakłady Graficzne Wydrukowano na papierze Speed-E ISBN 978-83-63879-33-4 Wydanie I Warszawa 2014 Tom LXXII w serii Raporty Biblioteka Analiz Sp. z o.o. 00-048 Warszawa ul. Mazowiecka 6/8 pok. 416 tel./fax (+48 22) 828 36 31 www.biblioteka-analiz.pl Firma jest członkiem Polskiej Izby Książki
Spis treści Część druga dystrybucja Rozdział pierwszy Księgarstwo hurtowe... 9 Rozdział drugi Księgarstwo detaliczne... 57 Rozdział trzeci Sprzedaż bezpośrednia... 191 Rozdział czwarty Import i eksport książek... 291 Wykaz tekstów źródłowych... 321 Oferta Biblioteki Analiz... 325 Indeks firm omawianych w książce... 335
Część druga DYSTRYBUCJA
Rozdział pierwszy Księgarstwo hurtowe
Pomimo zmian technologicznych, digitalizacji treści, rozwoju usług mobilnych, rynek hurtowy z roku na rok ma coraz większe znaczenie dla obrazu całej branży książkowej. Rok 2013 to okres naznaczony kolejnymi inwestycjami w obszarze logistyki i nowych technologii w zakresie zarządzania sprzedażą. Byliśmy też świadkami inwestycji o charakterze kapitałowym, choć akwizycje nie dotyczyły bezpośrednio rynku sprzedaży hurtowej. Funkcjonowanie hurtu w znacznym stopniu determinują zjawiska i wydarzenia zachodzące w segmencie detalicznym, jak coraz bardziej zachowawcza polityka zakupowa, której paradoksalnie towarzyszy determinacja na punkcie szybkiej rotacji tytułów i koncentracja na nowościach o najwyższym potencjale sprzedażowym. Hurt ponosi także konsekwencje stale rosnących oczekiwań dotyczących dalszego wydłużenia terminów płatności. Wszystko to powoduje, że firmy hurtowe coraz intensywniej ograniczają ofertę, nie poprzez redukcję wolumenu tytułów przyjmowanych do sprzedaży, ale poprzez zwiększanie liczby odrzuconych propozycji wydawców. Impuls rozwojowy segment otrzymał w 2011 roku, kiedy rynek zmienił się wraz z wejściem realnej, 5-proc. stawki podatku VAT. Każdy rozwój nierozerwalnie łączy się z konkretnymi kosztami. Segment hurtowy tylko pośrednio jest ich adresatem. Ostatecznie wszystkie inwestycje muszą być sfinansowane z bieżących przychodów, te z kolei zależą od czynników takich jak: wysokość marży hurtowej i dodatkowych opłat związanych z dystrybucją i logistyką tego procesu, także warunki płatności wobec wydawców (terminy i przewidywalność działań partnerów handlowych), poziom oferty wprowadzanej na rynek, wreszcie efektywność dystrybucji i samej sprzedaży. W znacznym stopniu koszty te finansują jednak wydawcy. Stagnacja jaka w 2013 roku dotknęła rynek książki do pewnego stopnia ominęła segment hurtowy. Przypomnijmy, że w tym okresie wartość polskiego rynku książki w cenach zbytu wydawców wyniosła 2,68 mld zł, notując wzrost o zaledwie 0,4 proc. w stosunku do wyniku z 2012 roku (2,67 mld zł). Wyniki sektora hurtowego za 2013 rok nie są złe wzrosty zanotowały niemal wszystkie najsilniejsze ekonomicznie podmioty hurtowe, jak: FK Olesiejuk (4 proc.), Azymut (14 proc.), Platon (25 proc.), a z mniejszych podmiotów Dictum, które dzięki umiejętnemu poszerzeniu listy Księgarstwo hurtowe 11
Rynek książki w Polsce 2014 kluczowych dostawców i wejściu w nowe obszary sprzedaży, od trzech lat realizuje dwucyfrowe wzrosty przychodów. Z dużych graczy spadki dotknęły przede wszystkim podmioty wyspecjalizowane w sprzedaży podręczników, w tym lidera segmentu czyli firmę Wikr, która zanotowała przychody niższe o 5 proc. w stosunku do 2012 roku. Prognozy dla firm zajmujących się sprzedażą podręczników są fatalne, w związku z wprowadzeniem przez rząd w 2014 roku darmowego podręcznika, w ciągu dwóch lat wiele edukacyjnych hurtowni czeka upadłość lub konieczność znalezienia innego modelu biznesowego. Na rynku funkcjonują różne strategie prowadzenia biznesu w zakresie dystrybucji. Jedna z nich opiera się na dywersyfikacji przychodów. Hołdują jej firmy takie jak FK Olesiejuk, Azymut, Wikr czy Platon, każda na swój własny sposób. Azymut w ostatnich latach aktywnie rozwijał sprzedaż trudnej oferty podręcznikowej. Trudnej, ponieważ gwarantującej marżę znacznie niższą, niż w przypadku publikacji z innych segmentów. Ostatnie lata to także kolejne inwestycje Azymutu w rozwój bazy logistycznej, nowe usługi dla wydawców jak druk cyfrowy oraz nowe kanały sprzedaży, czego dowodzą przeprowadzone w 2013 roku akwizycje w księgarnie internetowe Weltbild.pl (obecnie Ravelo) oraz Lideria. Firma konsekwentnie stawia na poszerzanie własnego asortymentu, czego dowodem jest wprowadzenie do oferty zabawek i produktów papierniczych. Inną strategię wzrostu przyjęła Firma Księgarska Olesiejuk, która do powszechnie cenionej umiejętności budowania nowych kanałów sprzedaży, dodała własne zaplecze produktowe (Wydawnictwo Olesiejuk) i stworzyła najbardziej efektywny system naczyń połączonych, który zdolny jest osiągać kilkunastoprocentową rentowność, a coraz aktywniej działa również na polu dystrybucji e-wydań. Hurtownia Wikr przychody ze sprzedaży oferty podręcznikowej uzupełnia dochodami pochodzącymi z wynajmu powierzchni magazynowej oraz usług logistycznych. Także Platon oferuje wydawcom coraz większe możliwości w tym zakresie, jednocześnie rozwijając autorskie rozwiązania w zakresie dystrybucji książek cyfrowych. Oczywiście sektor hurtowy nie jest wolny od problemów. Mniejsze podmioty nie wytrzymują konkurencji z dużymi i bardziej dynamicznymi graczami. W obliczu braku możliwości kreowania nowych rynków zbytu, jednocześnie przegrywając rywalizację o stale kurczący się tradycyjny rynek detaliczny, oddają pole większym konkurentom, którzy w ten sposób stopniowo, czasem bez znacznego wysiłku inwestycyjnego, zagarniają kolejne procenty udziałów w rynku. 12
Inną formą zwiększania przychodów w segmencie hurtowym jest rywalizacja oparta na argumentach stricte finansowych. Na rynku nie brakuje podmiotów, które swoją pozycję zawdzięczają konsekwentnej realizacji polityki handlowej, opartej na zwiększaniu rabatów udzielanych kontrahentom detalicznym. Popularne przysłowie mówi, że ryba psuje się od głowy. Tymczasem na rynku wydawniczym rozkład wydaje się mieć zazwyczaj swoje źródło gdzieś pośrodku łańcucha dystrybucyjnego. Zjawisko wojen rabatowych zaczyna się właśnie w sektorze hurtowym. Konkurowanie poziomem rabatów udzielanych sprzedawcom detalicznym stoi u podstaw biznesowych sukcesów, jakie w ostatnich latach stały się udziałem firm takich jak Atenum (szacowany poziom przychodów firmy sięga 90-100 mln zł) czy Super Siódemka. Coraz większy problem stanowi także handlowa praktyka klientów firm hurtowych lata 2012-2013 to okres najbardziej dynamicznego w historii rodzimego rynku rozwoju dystrybucji książek przez internet. W sieci pojawiło się wiele podmiotów, które wyspecjalizowały się w szybkiej sprzedaży najlepiej rokujących pozycji, jako najważniejsze narzędzie marketingowe, wykorzystując agresywną politykę rabatową. Dziś to już nie polityka sieci Matras z jej sięgającymi 25 proc. przecenami na nowości i bestsellery budzi największy sprzeciw i oburzenie wydawców, ale internetowe platformy, zarówno nowego typu jak Allegro jak również te działające w bardziej tradycyjnym sektorze książkowego e-commerce, jak Dyskont Książkowy Aros, który premierowe tytuły rabatuje średnio na poziomie 30-32 proc., a w przypadku oferty podręcznikowej o 20 proc. Rok 2013 nie był szczególnie udany dla czołowych hurtowych sprzedawców oferty edukacyjnej. W grupie tej od lat funkcjonują te same podmioty: Wikr, Super Siódemka, Rema, FK Serwis, Milo, a także białostocki Emar, były udziałowiec Wikr Konsorcjum, który w ostatnich latach nie tylko umacniał pozycję w regionie, ale również podejmował ekspansję w innych obszarach, czego efektem było powstanie filii firmy w Olsztynie i Lublinie. Nie zapominając oczywiście o Azymucie, którego obrót na podręcznikach szkolnych przekroczył w 2013 roku 60 mln zł. Dla hurtu podręcznikowego 2012 rok może okazać się jednym z ostatnich tak udanych. Nad całym segmentem książki szkolnej, obejmując w tym wydawców podręczników, dystrybutorów i detalistów (w tym również przez część roku żyjących ze sprzedaży podręczników księgarzy indywidualnych), wisi groźba realizacji rządowego projektu objęcia 40 proc. polskich uczniów programem darmowych cyfrowych podręczników. Obecnie nikt nie jest w stanie przewidzieć dokładnego scenariusza wydarzeń, do których miałoby dojść Księgarstwo hurtowe 13
Rynek książki w Polsce 2014 w 2015 roku, jednak nie trudno przewidzieć, jaki wpływ na całą branżę może mieć odpływ nawet jeżeli nie 40 proc. klientów, to chociażby połowy tej grupy pisaliśmy w poprzedniej edycji Rynku książki w Polsce 1. Nikt nie mógł wówczas przypuszczać jak prorocze, a jednocześnie chybione okażą się te przewidywania. Sezon podręcznikowy w 2013 roku nie wyróżnił się niczym specjalnym. Podręcznikowe cykle do nauczania początkowego, w gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych wybrane przez nauczycieli w 2012 roku, obowiązują przez trzy kolejne lata. Dlatego rynek publikacji szkolnych pozbawiony był w omawianym okresie silnego bodźca, który kreowałby sprzedaż tak jak miało to miejsce w 2012 roku. Zresztą scenariusze przyszłości segmentu edukacyjnego, w tym także podręcznikowego hurtu, rysują się jak wspomnieliśmy w coraz ciemniejszych barwach. W pierwszej połowie 2014 roku doszło do kilku wydarzeń, których negatywne skutki w najbliższych latach najprawdopodobniej przewrócą cały rynek podręcznikowy do góry nogami. Chodzi oczywiście o wspomnianą, przeprowadzoną przez rząd nacjonalizację części rynku podręcznikowego i wprowadzenie do pierwszych klas szkoły podstawowej rządowego podręcznika, którego przygotowanie i druk sfinansowano ze środków publicznych, z budżetu centralnego, a który szkoły otrzymały za darmo jako ich własność. Podręczniki wydrukowane i przekazane placówkom edukacyjnym mają służyć im przez trzy kolejne lata. Straty jakie z tego tytułu poniesie segment hurtowy w 2014 roku nie przerażają swoją skalą. Jednak w następnych latach darmowe podręczniki mają zastąpić ofertę wydawców komercyjnych również na kolejnych etapach kształcenia, a więc dla firm z sektora szkolnego zniknie pokaźna część rynku zbytu. W zasadniczy sposób redukcji ulegnie również rynek publikacji pomocniczych i podręczników językowych. Zakupy w tym zakresie ma sfinansować ustalona przez MEN dotacja celowa, którą otrzymywać będą szkoły. Dodajmy jednak, że skalkulowane przez resort edukacji koszty tej operacji, a więc wysokość planowanej dotacji, są co najmniej o kilkanaście procent niższe od rynkowej wartości sprzedaży realizowanej dotychczas na tego typu ofercie. Prawdziwy eksodus rynku dystrybucji podręczników spodziewany jest na 2016 rok, w którym darmowe podręczniki mają dostać już wszyscy uczniowie pozostający w systemie nauczania ogólnego. O ile jeszcze w połowie 2013 roku trudno było prognozować, czy wejście na szeroką skalę elektronicznych materiałów edukacyjnych, dostępnych on-line, w większym stopniu zaszkodzi firmom realizującym się biznesowo na rynkach regionalnych i lokalnych, czy docierającym z ofertą bar- [ [ 1. Łukasz Gołębiewski, Paweł Waszczyk Rynek książki w Polsce 2013 Dystrybucja, Biblioteka Analiz, Warszawa 2013. 14
dziej globalnie największym graczom, o tyle rok później wiadomo już, że w perspektywie dwóch-trzech lat może dojść do realnego kryzysu hurtu podręcznikowego. Z tej perspektywy słusznym kierunkiem rozwoju z myślą o przyszłości wydają się realizowane w ostatnich latach inwestycje Wikru w usługi magazynowe oraz własny detal, czy realizowany przez Super Siódemkę projekt Polskie Księgarnie, o którym szerzej piszemy w rozdziale poświęconym sprzedaży detalicznej. Z tymi działaniami powiązany jest również konsekwentny rozwój współpracy z wydawcami spoza sektora edukacyjnego. Tylko czym mogą tu konkurować firmy wyspecjalizowane dotychczas w dystrybucji publikacji szkolnych? Raczej nie zdolnością do kreowania nowych rynków zbytu tzw. kolorówki. Ponadto współpraca z tymi nowymi partnerami będzie dla hurtowników edukacyjnych nie lada wyzwaniem i wiąże się przede wszystkim z oczekiwaniami rozwoju kompetencji w zakresie realnej promocji i kreowania sprzedaży w punktach detalicznych. To prowadzi do smutnej konkluzji, że podstawowym narzędziem marketingowym staną się warunki handlowe i wysokie rabaty, co w prosty sposób doprowadzić może do kolejnych ogólnorynkowych wojen rabatowych, które w krótkim czasie odbiją się na rentowności podmiotów hurtowych, a jednocześnie na szybkiej utracie płynności finansowej zwłaszcza mniejszych firm. W rezultacie spodziewajmy się zmniejszenia bezpieczeństwa prowadzonej działalności. W przeszłości, a zwłaszcza w połowie poprzedniej dekady, to właśnie segment hurtowej sprzedaży oferty szkolnej był areną równie spektakularnych biznesowych karier, co upadków. Chociaż hurt podręcznikowy zawsze naznaczony był wysokim ryzykiem, to właśnie tu najłatwiej było o szybki, choć nie zawsze łatwy pieniądz i to tu toczyła się najbardziej zajadła walka o klienta i to wszystko na przestrzeni zaledwie kilku-kilkunastu dni na przełomie sierpnia i września, od wielu już bowiem lat tzw. mały sezon podręcznikowy, przypadający niegdyś regularnie w czerwcu, niemal przestał funkcjonować. Do pierwszych ważnych zmian w podziale rynku sprzedaży podręczników doszło w 2012 roku, kiedy na poważnie do gry o rynek podręcznikowy wkroczyli detaliści internetowi. Szczególnie intensywny ton temu zjawisku nadaje sklep Gandalf.com.pl, który w 2011 roku, w momencie biznesowego zbliżenia z Grupą EM & F, właścicielem m.in. sieci Empik, niejako samozwańczo namaścił się liderem sprzedaży oferty podręcznikowej w sieci. Zresztą wizerunek ten konsekwentnie w kolejnych latach pielęgnując i wiele swoich operacyjnych działań koncentrując na tej części oferty. Pewne próby dotrzymywania Gandalfowi kroku na tym polu starał się podejmować także Merlin.pl, który czujnie obserwuje konkurenta. W obliczu zmian Księgarstwo hurtowe 15
Rynek książki w Polsce 2014 właścicielskich, mariażu z firmą Czerwona Torebka i prezentowanej przez nowego właściciela strategii rozwoju e-sklepu m.in. poprzez aktywną rozbudowę sieci stacjonarnych punktów odbioru zamówień, także Merlin.pl może okazać się w najbliższych latach ważnym dostawcą oferty szkolnej do odbiorców. Kolejnym, coraz silniejszym konkurentem hurtu edukacyjnego, jawi się również Matras, który ewidentnie stawia na ofertę szkolną jako sposób zwiększenia przychodów. Analizując poczynania sieci w tym obszarze, zwłaszcza w 2012 i 2013 roku, i promowaną przez nią politykę jak najniższej ceny podręcznika (której przejawem były rabaty rosnące stopniowo od 15 proc. w lipcu, przez 20 na przełomie sierpnia i września, aż do 25 proc. w połowie tego miesiąca), wyraźnie widać, że dla wicelidera sektora detalicznej sprzedaży stacjonarnej liczy się przede wszystkim zrealizowana marża, choćby nawet minimalna. O czym bardziej szczegółowo piszemy nieco dalej. W przeszłości największe problemy finansowe hurt edukacyjny przeżywał w latach 1999-2002, kiedy dynamiczny wzrost notowała bezpośrednia sprzedaż realizowana przez wydawców. Przychody hurtowni edukacyjnych w 2001 roku wzrosły jeszcze o 2,7 proc., podczas gdy wzrost sprzedaży wydawnictw w tym sektorze wynosił wówczas 10,7 proc. W 2002 roku sytuacja była już dramatyczna hurtownie oświatowe odnotowały spadek przychodów o 12 proc., kiedy przychody wydawców wzrosły o 4 proc. Z 645 mln zł sprzedaży wydawnictw edukacyjnych na hurt przypadło ok. 375 mln zł, tj. 58,1 proc. ogółu obrotów na tym rynku (nie licząc wtórnego rynku sprzedaży książki antykwarycznej i odsprzedaży przez uczniów młodszym kolegom). Duży spadek sprzedaży w hurcie nastąpił wówczas niespodziewanie, w pierwszym roku reformy w liceum. Wydawało się, że podręczniki do liceum będą sprzedawane głównie przez hurtownie, ponieważ koszt bezpośredniego dotarcia do nauczyciela jest w szkołach średnich stosunkowo wysoki. Wbrew oczekiwaniom stało się inaczej niemal wszyscy wydawcy edukacyjni zwiększyli w 2002 roku wydatki na rozbudowę własnych sieci przedstawicieli handlowych. Wiosną 2003 roku sytuacja przechyliła się nieco na korzyść hurtowni, i to dużych. Zmieniła się polityka handlowa WSiP. Ministerstwo Edukacji rozesłało pismo przestrzegające nauczycieli przed angażowaniem się w sprzedaż podręczników na terenie szkoły. Niektóre urzędy skarbowe podjęły lokalne kontrole w mniejszych hurtowniach i szkołach. W rezultacie wydawcy w wielu przypadkach musieli zrezygnować z bezpośredniego kontaktu. Zyskały na tym głównie księgarnie, ale także hurtownie, choć nie wszystkie. Firmy wyspecjalizowane w półhurcie, organizujące kiermasze na terenie szkół w 2003 roku, odnotowały niewielkie spadki obrotów, choć już lata 2004-2006 były zdecydowanie lepsze. W wielu 16
miastach władze samorządowe wydały administracyjny zakaz handlu na terenie placówek oświatowych. W rezultacie wydawcy zaczęli redukować liczbę przedstawicieli handlowych, a odwiedzający szkoły konsultanci metodyczni coraz częściej kierują dziś uczniów albo do lokalnej księgarni, albo choć rzadziej do współpracującej w tym regionie hurtowni, choć sezon 2009 znów zaznaczył się praktykami wydawców (Edukacja Polska), których nie zaakceptowała Izba Księgarstwa Polskiego, wydając oświadczenie piętnujące łamanie dobrych obyczajów. Zresztą każdego roku księgarze indywidualni zgłaszają, czy to w mediach, czy do odpowiednich władz samorządowych lub edukacyjnych, kilkanaście, a wręcz kilkadziesiąt incydentów, które ich zdaniem znamionują naruszenie obowiązujących przepisów w zakresie handlu podręcznikami. Na te wydarzenia nakładają się również silne tarcia wewnątrz samego środowiska wydawców edukacyjnych, w którym trwa niekiedy mordercza walka o utrzymanie rynkowych wpływów. Firmy aktywne w segmencie szkolnym nie sięgają po przychody pochodzące ze sprzedaży oferty akademickiej czy rosnącej sprzedaży wydawnictw prawno-ekonomicznych. Ta ostatnia realizowana jest głównie przez reprezentantów handlowych wydawnictw lub za pośrednictwem dominujących na tym polu od lat dwóch hurtowni Kodeks 2000 i Dom Handlowy ABC które mają ogromne doświadczenie w obrocie ofertą fachową. Podmioty te spotykają się z coraz większą konkurencją ze strony samych wydawców, którzy w obliczu postępujących spadków sprzedaży, a w efekcie również rentowności własnej produkcji, coraz chętniej spoglądają na rozwiązania pozwalające im zaoszczędzić nieco marży, jak sprzedaż do klienta poprzez własną księgarnię internetową czy współpraca z detalistami w sieci i księgarniami stacjonarnymi. Obecnie na rynkowym horyzoncie trudno znaleźć firmę z branżowej czołówki, której groziłaby nagła upadłość. Znacznie gorzej mają się hurtownie lokalne, w dodatku wyspecjalizowane w sprzedaży określonych publikacji, np. książek technicznych. Obok dezaktywacji działalności Wkry jeszcze w 2010 roku, najgłośniejszym zniknięciem z rynku podmiotu hurtowego ostatnich kilkunastu miesięcy było zawieszenie aktywności firmy Pakt. Na profilu społecznościowym Facebook działał profil o nazwie Ofiary PW Pakt, na którym największą aktywność wykazywali przede wszystkim mali wydawcy, których roczne obroty osiągają poziom kilkuset tysięcy złotych. Jeszcze w drugiej połowie 2011 roku wydawało się, że blisko przejęcia tej firmy jest lider dystrybucji podręczników, Wikr, który w poszukiwaniu nowych kierunków rozwoju liczył na doświadczenie tego dystrybutora we współpracy z marketami. Mimo, że transakcja ta wydawała się bliska finalizacji, ostatecznie do takiego przejęcia nie doszło. Księgarstwo hurtowe 17
Rynek książki w Polsce 2014 Rynek sprzedaży hurtowej rozwijał się dynamicznie w drugiej połowie minionej dekady. Za wzrostem przychodów szły inwestycje w hale magazynowe i coraz nowocześniejsze, a przede wszystkim bardziej wydajne, systemy logistyczne. Jednak dość szybko okazało się, że przedsięwzięcia tego typu wymagają kolejnych inwestycji w niezbędne usprawnienia. Dodatkowo istnieje pewnego rodzaju niebezpieczeństwo, że wraz z postępującą digitalizacją literatury, rozbudowywane od kilku lat przez takie firmy jak: FK Olesiejuk, Platon, Wikr czy Matras magazyny, będą musiały być zapełnione zgoła innymi produktami aniżeli książki. Od kilku lat pierwsza z wymienionych firm na coraz szerszą skalę sprzedaje nie tylko literaturę, ale także: gry komputerowe, filmy oraz muzykę. Realnym ryzykiem dla tych inwestycji jest rosnąca sprzedaż kultury w formie plików, pozbawionej formy fizycznej, a dotyczy to tak książek i prasy, jak i muzyki, gier, filmów. I ten trend będzie coraz powszechniejszy, czego właściciele firm dystrybucyjnych mają coraz większą świadomość. Inną możliwością jest powstanie swoistego okresu przejściowego, czy wręcz konieczność szybkiego poszerzenia asortymentu hurtowni książek o inne kategorie produktowe, jako warunku niezbędnego w celu konsumpcji synergii, które staną się udziałem tych firm. Przykładem może być postępujący w ostatnich kilkunastu miesiącach rozwój oferty hurtowni Azymut, w tym także o produkty nieksiążkowe, który wiąże się przede wszystkim z zapewnieniem odpowiedniej oferty dla sklepów: Ravelo.pl (dawniej Weltbild.pl) i Lideria.pl, od 2013 roku kontrolowanych przez Grupę PWN. Jeszcze w 2006 roku Azymut dysponował 10 tys. mkw. powierzchni magazynowej, realizując dziennie 1200 linii zamówień i 13,5 tys. paczek. W 2012 roku dostępna powierzchnia magazynowa wynosiła 12,5 tys. mkw. Firma mogła realizować średnio dziennie 6500 paczek i 35 tys. linii zamówieniowych. Po kolejnej, zakończonej w pierwszej połowie 2014 roku rozbudowie, powierzchnia magazynu centralnego z platformami wynosi 20,5 tys. mkw. Liczba miejsc paletowych w części zasobowej przekracza 10,5 tys. Dziennie firma jest w stanie zrealizować 12 tys. paczek, 70 tys. linii zamówień. Azymut rozbudowuje również kompetencje w zakresie oferowania usług poligraficznych, w tym druku na żądanie, połączonego z dystrybucją publikacji produkowanych w ramach tego systemu. Współpraca w zakresie produkcji poligraficznej objęła już 30 wydawnictw. Dopełnieniem kompleksowego charakteru oferty firmy są usługi logistyczne. Jednak wiele firm dystrybucyjnych, częściowo idąc za przykładem największych detalistów, jak Empik i Matras czy choćby Książnica Polska, które otwierają nowe placówki lub inwestują istotne środki w rewitalizację 18
dotychczasowych, po prostu wierzą, że w kolejnych latach na rynku nie zabraknie dobrej oferty publikacji drukowanych i klientów na nią. Stąd nie tylko wiara w możliwość utrzymania dotychczas eksploatowanej infrastruktury magazynowo-logistycznej, ale także w sensowność kolejnych inwestycji. Przykładem jest Platon, który od 2010 roku może pochwalić się znacznie większym i nowocześniejszym magazynem (wcześniej firma działała przy warszawskiej ul. Kolejowej). Jej właściciele nie tylko spokojnie wyliczają zalety nowej siedziby: To dla nas przede wszystkim perspektywa zdecydowanie szybszego rozwoju. Kompletacja zamówień zajmuje mniej czasu, ponieważ zamówienie może być konfekcjonowane w tym samym czasie przez kilku pracowników poruszających się w różnych strefach magazynu. Kolejnymi elementami są: szybka identyfikacja towaru, alokacja książek pod kątem rotacji oraz wagowa kontrola na końcu procesu 2 ale także zapowiadają kolejne inwestycje: Planujemy rozbudowę magazynu. Przygotowując tę inwestycję, od razu zakładaliśmy dwa etapy budowy deklarował w 2011 roku Jacek Darowski 3. Rok 2012 to właśnie start realizacji rozbudowy kompleksu biurowo-magazynowego, który zwiększy pozostającą w dyspozycji firmy powierzchnię składowania książek do ok. 3000 mkw. Finał kolejnej inwestycji nastąpił jesienią 2013 roku. W wyniku rozbudowy hali magazynowej oraz przebudowy wielopoziomowej konstrukcji regałów półkowych (kompletacyjnych), uzyskano czynną powierzchnię magazynową wynoszącą 4500 mkw., na której zostało zorganizowanych 1950 lokalizacji paletowych oraz 36 tys. lokalizacji kompletacyjnych. Realizacja projektu umożliwiła uzyskanie wydajności procesu wydania na poziomie 40 tys. linii tygodniowo. Strategia Platona nie jest jednakowoż odosobniona. Wcześniej w olbrzymie (30 tys. mkw.) hale magazynowe w Pruszkowie pod Warszawą zainwestowała Firma Księgarska Jacka i Krzysztofa Olesiejuków, wydając na ten cel 14,5 mln zł. Magazyny w Ożarowie Mazowieckim, gdzie przedsiębiorstwo ma siedzibę, liczą już łącznie 7000 mkw. Jest to jednak o tyle zrozumiałe, że firma pragnie być pośrednikiem w sprzedaży nie tylko książek i od dawna zaopatruje nie tylko księgarnie czy biblioteki, ale też wielkopowierzchniowe sklepy, dyskonty, stacje paliw. Dociera wszędzie tam, gdzie jest klient na razie klient na szeroką ofertę kulturalną, ale ofertę zawsze można zmienić. Firma planuje działalność na rynku w ujęciu globalnym. To również właściciele FK Olesiejuk odpowiadają operacyjnie za jeden z większych w ostat- Księgarstwo hurtowe [[ 2. Rozmowa z Pawłem Filarem i Jackiem Darowskim, właścicielami hurtowni Platon, Biblioteka Analiz nr 18/2011. [[ 3. Ibid. 19
Rynek książki w Polsce 2014 nich latach projektów konsolidacyjnych na rodzimym rynku książki, który objął m.in. podmioty z segmentu wydawniczego: Bukowy Las, Kluszczyński, Bellona, Świat Książki czy detalicznego, jak przejęcie przez spółkę Dressler detalicznej części Weltbild Polska (księgarnie Świata Książki), rozbudowanej już np. o placówki dotychczas działające pod marką Notabene lub zupełnie nowe lokalizacje. Do tego dodać należy bliską, czy też niemal wyłączną, współpracę z hurtowym gigantem firmy Fabryka Słów (wydawnictwo oraz księgarnia internetowa Fabryka.pl, która od lipca 2014 roku działa pod adresem www.swiatksiazki.pl), czy wyspecjalizowanego w sprzedaży publikacji cyfrowych sklepu Ksiazki.pl, a także wielu wydawców, których Firma Księgarska jest wyłącznym dystrybutorem. Wspominaliśmy już o magazynowych inwestycjach hurtowni Wikr. Sąsiadujący z inwestycją Olesiejuków obiekt (nowoczesny kompleks magazynowo-biurowy z halą wysokiego składowania, o łącznej powierzchni 4000 mkw.) świadczy obecnie usługi magazynowe oraz logistyczne dla kilku wydawnictw (m.in. Edgard, Nowa Era, Dwie Siostry, Harlequin, Multico, W.A.B., Buchmann), ale również dla firmy dystrybucyjnej Dictum, natomiast sprzedaż hurtową podręczników firma nadal realizuje z hal przy ul. Kolejowej (rozbudowanych do 3200 mkw. w 2008 roku). Chyba jako ostatnia z największych hurtowni do grona podmiotów o najwyższych standardach dołączyła poznańska Super Siódemka, która w 2010 roku, za ponad 5 mln zł, uruchomiła nowoczesny magazyn przy ul. Towarowej. Digitalizacja bynajmniej nie przeraża Lucjana Wypycha, szefa Super Siódemki: Mam nadzieję, że zanim te zmiany nastąpią, minie jeszcze kilka lat. Zamiast płacić za wynajem magazynów, spłacam kredyt zaciągnięty na budowę własnej hali, którą zawsze będę mógł podnająć. Magazyn znajduje się w bardzo dobrej lokalizacji na tyle, że mam już chętnych na wynajem powierzchni lub kupno całości 4. Ale i Lucjan Wypych próbuje uciekać do przodu opierająca swój biznes na książce szkolnej firma dziś jedną trzecią sprzedaży osiąga na ofercie ogólnej, otwierając się niezwykle mocno na bliską współpracę z księgarniami indywidualnymi. Oprócz wymienionych, nowe magazyny od kilku lat mają także takie firmy jak: gdańska L&L, łódzka FK Serwis czy krakowskie Milo. Chodzi nie tylko o duże przestronne hale, ale także o automatykę, zredukowanie pracy ludzkiej do minimum, którą dla oszczędności i wyeliminowania błędów zastępuje się maszynami. Rozpoznawanie tytułów po kodach kreskowych, weryfikacja paczek według wagi, komputerowo sterowana droga [ [ 4. Rozmowa z Lucjanem Wypychem, współwłaścicielem hurtowni Super Siódemka, Biblioteka Analiz nr 7/2011. 20
zamówienia od chwili złożenia przez klienta po przygotowanie przesyłki. Dziś to już standard. Kto go nie dotrzymuje, nie tylko cofa się, ale wręcz wypada z rywalizacji. Rozwój Firmy Księgarskiej Olesiejuk i Azymutu, a więc firm, które jako pierwsze zainwestowały w jeden centralny magazyn, był możliwy dzięki wprowadzeniu nowoczesnych systemów informatycznych zarządzania zapasami i logistyką spedycji oraz wraz z pojawieniem się stosunkowo tanich, a przede wszystkim niezawodnych usług logistycznych i kurierskich, które umożliwiają realizację zamówień rozproszonych odbiorców w ciągu 24 godzin. Lata 2012-2013 to również okres, w którym przedstawiciele hurtu stacjonarnego (FK Olesiejuk, Platon) rozpoczęli lub konsekwentnie rozwijali (Azymut) inwestycje związane z dystrybucją publikacji cyfrowych, dając do zrozumienia obecnym już na tym rynku podmiotom (jak: Virtualo, Nexto, Woblink czy Legimi), że nie mają zamiaru oddawać pola także w tych obszarach. Bardziej szczegółowo o tej aktywności rodzimego hurtu piszemy w rozdziale poświęconym dystrybucji książek elektronicznych. Rok 2013 zakończył się wzrostem sprzedaży zrealizowanej przez hurtownie o ponad 5,5 proc. Firmy hurtowe od kilku lat dynamicznie przekształcają się i rozwijają, rozbudowując bazę magazynową czy poszerzając zakres oferowanych usług. Jednak coraz donośniej brzmią głosy wydawców niezadowolonych z zakresu i poziomu świadczonych usług, w tym zaangażowania w promocję sprzedaży, w tworzenie nowych kanałów dystrybucji książek i zwiększanie efektywności dotychczasowych form działalności marketingowej. Wydawcy oczekują od hurtowników wzięcia większej odpowiedzialności za sprzedaż. Jest to o tyle trudne, że z roku na rok zmniejszają się jednostkowe zamówienia z dużych sieci księgarskich, w szczególności zaś z Empiku. Księgarze, którzy również korzystają z dobrodziejstwa firm kurierskich i oprogramowania do zarządzania zapasami magazynowymi, wolą zamawiać mniej i ewentualnie uzupełniać braki lub na miejsce sprzedanych książek wstawiać nowości. Okres rynkowego życia tytułu jest coraz krótszy, stąd i ryzyko zaangażowania kapitałowego w promocję rośnie. Nadzieją są sklepy internetowe, dla których hurtownie wciąż są głównymi dostawcami. Jednak i ten segment stopniowo zmierza w kierunku, który zdaniem wielu obserwatorów rynku oznaczać może kolejne poważne kłopoty w przyszłości. Tu problemami są: ogromna konkurencja, niskie marże i konieczność ciągłego inwestowania w technologie przy ograniczonych źródłach finansowania. Księgarstwo hurtowe 21
Rynek książki w Polsce 2014 Wartość rynku W 2013 roku udział hurtowni w przychodach całego rynku wydawniczego zbliżył się do 51 proc. (wzrost o 1,3 proc.). Tym samy udział ten drugi rok z rzędu osiągnął najwyższy poziom w tym stuleciu. Stopniowy wzrost znaczenia hurtu następuje od kilku lat, także w 2011 roku jego udział w przychodach wzrósł o 1,1 proc., w 2010 o 1,7 proc., zaś w 2009 roku o 0,6 proc. Uwzględniając marżę hurtową, w 2013 roku sprzedano książek za 1,74 mld zł, przy sprzedaży w cenach zakupu za 1,348 mld zł. Wzrost wartości wyniósł 5,6 proc., a w tym samym okresie wzrost wartości całego rynku książek (w cenach wydawców) wyniósł 0,4 proc. Tabela poniżej pokazuje, jak w ostatnich latach zmieniała się wartość sprzedaży książek w hurcie. Obroty na rynku hurtowym w latach 1999-2013 Lata Sprzedaż książek ogółem w mln zł (w cenach zbytu wydawców) Sprzedaż do hurtowni w mln zł (w cenach zbytu wydawców) Sprzedaż w mln zł (w cenach hurtowych) Marża Procentowy udział w rynku 1999 1730 900 1035 15,0% 52,0% 2000 1950 930 1070 15,1% 47,7% 2001 2100 990 1140 15,2% 47,1% 2002 2080 830 965 16,3% 39,9% 2003 2090 855 995 16,8% 40,9% 2004 2210 950 1130 18,9% 43,0% 2005 2460 1005 1200 19,4% 40,9% 2006 2380 1040 1265 21,6% 43,7% 2007 2600 1135 1385 22,0% 43,7% 2008 2910 1280 1565 22,3% 44,0% 2009 2860 1275 1590 24,7% 44,6% 2010 2940 1360 1700 25,0% 46,3% 2011 2710 1285 1610 25,3% 47,4% 2012 2670 1320 1660 25,6% 49,5% 2013 2680 1350 1740 25,8% 50,8% Więcej inwestycji przy tej samej marży Ostatnia dekada to okres dużych inwestycji na rynku hurtowym, który w znacznym stopniu koncentruje się obecnie wokół Warszawy, skąd w 2013 roku realizowanych było ok. 45 proc. wartości zamówień (a z centralnej Polski, obejmującej województwa mazowieckie, łódzkie i kujawsko- -pomorskie ponad 60 proc.). Hurt ma zdecydowanie za sobą okres zapaści i nie grozi mu powrót na przykład do sytuacji z lat 2000-2002, kiedy straty 22
sektora mogły łącznie przekroczyć nawet 100 mln zł. Jeszcze 2003 rok branża zakończyła niewielką stratą, ale począwszy od 2004 roku hurt utrzymuje rentowność. Zysk w 2004 roku wyniósł ok. 20 mln zł, w 2005 32 mln zł, w 2006 aż 45 mln zł, zaś w 2007 roku zyski branży hurtowej były niższe i wyniosły ok. 31 mln zł, w 2008 roku 34 mln zł, w 2009 roku 32 mln zł, a w 2010 zostały niemal podwojone i wyniosły aż 61 mln zł. Rok 2011 przyniósł w tym zakresie jednak gwałtowny spadek, a zyski branży hurtowej spadły do 31 mln zł, co należy wiązać ze złym stanem ogólnym rodzimego rynku. W 2012 roku rentowność działalności hurtowej wzrosła do 38 mln zł. Byłaby wyższa, gdyby nie amortyzacja środków trwałych oraz inwestycje, częściowo finansowane z kredytów, a częściowo z zasobów gotówkowych. Rok 2013 przyniósł poprawę wskaźnika rentowności całego segmentu do 45 mln zł, tj. ok. 2,5 proc. w stosunku do realizowanych przychodów. Podobną, nieco tylko niższą, rentownością cechuje się sprzedaż detaliczna. W przypadku wydawnictw książkowych to wciąż jest dwukrotnie więcej, a w lepszych czasach trzykrotnie więcej. Księgarstwo hurtowe Zyski branży hurtowej za lata 2000-2013 Lata 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Zysk netto w mln zł 33 42 30 3 20 32 45 31 34 32 61 31 38 45 Od kilku lat średni rabat udzielany podmiotom hurtowym utrzymuje się w granicach 48-52 proc. Jednak do tego należy dodać coraz bardziej kosztochłonne opłaty związane z logistyką zamówień, a przede wszystkim promocją w punktach sprzedaży, stąd finalny poziom rabatu dla odbiorców hurtowych przekracza 55 proc. ceny detalicznej, a w skrajnych przypadkach dochodzi nawet do 60 proc. To poziom coraz trudniej akceptowalny dla większości wydawnictw i należy przypuszczać, że osiągnął swój maksymalny pułap. Zwłaszcza, że istnieją także inne sposoby na utrzymanie płynności finansowej przez podmioty hurtowe i generowanie okresowych zasobów gotówkowych (dłuższe terminy płatności), które hurtowniom dawały, dają i zapewne będą również dawać w kolejnych latach możliwość dynamicznego rozwoju, inwestowania w logistykę sprzedaży i współuczestnictwa w promocji oferty książkowej wydawców. Wyższy, wywalczony przez odbiorców hurtowych rabat od dostawców, to jedna z najważniejszych przemian na rynku książki. Zmienia to całkowicie sposób kalkulowania zysków zarówno wydawnictw, jak i dystrybutorów, przy czym warto podkreślić, że zmiana ta prawie w ogóle nie wpłynęła na cenę detaliczną książki, a więc za wyższy rabat nie płacił odbiorca końco- 23
Rynek książki w Polsce 2014 wy, czyli czytelnik. Sytuacja trochę zmieniła się w 2011 roku, wraz z wprowadzeniem stawki 5 proc. podatku VAT na książki, kiedy większość wydawców podniosła ceny nowych tytułów o poziom przekraczający różnicę w podatku, wciąż jednak większą część kosztu wyższego rabatu pokrywa wydawca. Wydawca, który dysponuje towarem niezastępowalnym lub zastępowalnym w niewielkim stopniu, jakim jest książka, nie zgodziłby się jednak na rezygnację z części zysków, gdyby nie otrzymywał czegoś w zamian. Tym czymś przede wszystkim jest większe bezpieczeństwo obrotu handlowego, wprowadzając nowe punkty do łańcucha kosztów, dystrybutorzy muszą jednocześnie zgadzać się na zabezpieczenia dostaw, w tym ich ubezpieczenia itd. Obecnie główną linię oporu wydawców wyznacza jednak nie poziom rabatów, a systematycznie powracająca tendencja do wydłużania do 120, 150, nawet 180 dni terminów płatności za zafakturowany towar. Zatory płatnicze dotyczą w największym stopniu detalistów (w tym czołowych odbiorców), a opóźnienia w płatnościach z detalu uderzają zarówno w hurtownie jak i wydawnictwa. W wielu sytuacjach hurtownik, chcąc utrzymać w ofercie dobrze rotujące tytuły, zmuszony jest kredytować przeterminowane zobowiązania partnera detalicznego. We wspomnianym 2011 roku firmy dystrybucyjne we współpracy z wydawcami masowo przechodziły na sprzedaż w oparciu o faktury. Jednak lata 2012-2013 przyniosły dominację systemu tzw. quasi- lub nowej konsygnacji. Firmy z sektora dystrybucyjnego bezwzględnie wykorzystują umowne zapisy dotyczące prawa zwrotu. Polskie prawo wymaga od płatnika regulacji zobowiązań fakturowych w terminie 180 dni od ich wystawienia, ale jest to omijane przez politykę zwrotów i ponownych zamówień. Złą praktyką stało się też płacenie zwrotami, zdarza się niejednokrotnie, że wydawca otrzymuje zamiast gotówki kilka palet własnych niesprzedanych książek. W pierwszej połowie 2011 roku nastąpiły pewne zmiany w zasadach współpracy handlowej między wydawcami a dystrybutorami, związane ze zmianami w stawkach podatku VAT. Przede wszystkim zakończono (jak się później okazało jedynie tymczasowo) sprzedaż na warunkach konsygnacyjnych. W przypadku wielu umów dystrybucyjnych zmieniono progi rabatowe i terminy płatności. Część wydawców zgodziła się na proponowane im zmiany, zyskali przede wszystkim ci, którzy negocjacje przeciągali i ostatecznie doprowadzili do zachowania dotychczasowego status quo w tym zakresie. Kolejnych kilkanaście miesięcy przyniosło powszechnie pojawiające się ze strony firm dystrybucyjnych propozycje zmian umów handlowych, m.in. w zakresie terminów płatności. Znacząca poprawa jakości obsługi handlu możliwa m.in. dzięki precyzyjnym komputerowym systemom monitoringu sprzedaży i gospodarki 24
zapasami zdjęła z wydawców część kosztów stałych związanych z magazynowaniem książek oraz monitorowaniem zaopatrzenia księgarń. Poza tym im silniejszy staje się hurt, tym słabsza jest siła przetargowa wydawnictw. To samo działa w drugim kierunku im silniejszy detalista, tym mniejsze możliwości negocjacyjne hurtownika. Rynek książki w coraz większym stopniu staje się rynkiem skoncentrowanym wokół silnych kapitałowo podmiotów w każdym z jego ogniw które kontrolują przepływ towaru i gotówki, mają zdecydowanie wyższą od średniej płynność finansową i realizują wyższe marże. Wydawałoby się, że odpowiednie regulacje prawne wyznaczają pewne standardy w zakresie m.in. terminów płatności faktur VAT. Lecz mechanizmy takie jak wysokie, a często wręcz nieograniczone prawo zwrotu, dają możliwość elastycznego zarządzania wierzytelnościami. Przy czym należy przypomnieć, że początek tego łańcucha zależności płatniczych znajduje się w rękach podmiotów z sektora detalicznego, które jako pierwsze dysponują gotówką pozyskaną od klientów. W rezultacie hurtownicy nagminnie używają argumentu oczekiwania na płatności z sektora detalicznego, dlatego od lat rynek książki jest obszarem funkcjonowania popularnych, zwłaszcza wśród detalistów, nieformalnych, nieoprocentowanych kredytów, z których finansowane są m.in. modernizacje czy inwestycje w nowe lokale. Tego rodzaju działania wywołują notoryczny na rynku głód gotówki. Zamiast skupiać się na promocji książek, wielu uczestników rynkowej gry trwoni czas i środki na dopominanie się o zapłacenie przeterminowanej faktury. Ta karygodna praktyka trwa już, niestety, od 20 lat. Pewną nadzieję dawały w tym zakresie zmiany, jakie zaszły na przełomie 2011 i 2012 roku, zwłaszcza we współpracy z siecią Empik, która zdecydowała się na wykorzystanie w relacjach z najważniejszymi dostawcami mechanizmu faktoringu. Na podobne rozwiązania wydawcy patrzyli przychylnie i z nadzieją na poprawę płynności płatniczej ze strony swoich dystrybucyjnych partnerów, jednak nadzieje te kolejny raz skończyły się rozczarowaniem. Co gorsza, strategię wydłużania terminów płatności przyjął także drugi największy detalista Matras. W rezultacie w połowie 2013 roku wielu wydawców musiało ograniczyć inwestycje w nowe tytuły, skupiając się na nerwowym wyciąganiu gotówki od pośredników. Problem ten dotknął także hurtu. Najwięksi dystrybutorzy, z FK Olesiejuk na czele, by uniknąć narastających sald należności u detalistów zwłaszcza w Empiku ograniczyli dostawy, lub wręcz zaczęli wycofywać towar. Na podobny krok FK Olesiejuk i część wydawców zdecydowała się także wiosną 2014 roku w stosunku do sieci Matras. Na rynku pojawia się coraz więcej i coraz intensywniej wyrażanych głosów zawodu pod adresem hurtu. Pod koniec poprzedniej dekady większość firm Księgarstwo hurtowe 25
Rynek książki w Polsce 2014 hurtowych pracowała na zmianę wizerunku, której celem było wyjście z roli wyłącznie hurtownika (de facto magazynu i witryny do zamówień) i wcielenie się w aktywnego dystrybutora, kreatora sprzedaży, aktywnego pośrednika między wydawcą a segmentem detalicznym. Była to zresztą polityka, która wychodziła naprzeciw oczekiwaniom wydawców. Coraz istotniejszym kryterium, jakim ci ostatni kierowali się przy wyborze pośredników, stała się liczba świadczonych przez dystrybutora usług, zwłaszcza w zakresie promocji i wsparcia sprzedaży. To, co w największym stopniu zwraca uwagę wydawców, to m.in. charakter, zakres i częstotliwość promocji organizowanych dla odbiorców, zakres informacji na temat oferty na stronie internetowej hurtownika, kontrola i systematyczne korygowanie stanu zatowarowania przez przedstawicieli firmy dystrybucyjnej, pilnowanie kompletności i płynności zamówień. Silni wydawcy (siłą jest tu szerokość i/lub rodzaj oferty) nie zawsze godzą się na wysokie rabaty, gdyż karta przetargowa jest po ich stronie książka w większości przypadków jest towarem niezastępowalnym (wyjątkiem niektóre poradniki, bajki, kolorowanki czy albumy). Jednak skala sprzedaży takich firm jak: Empik, Olesiejuk, Matras czy Azymut jest tak znacząca, że nawet wydawcy najbardziej bestsellerowych tytułów muszą się z tymi odbiorcami liczyć. Dziś to w dużej mierze właśnie dystrybutor decyduje, czy tytuł dostanie swoją szansę na zaistnienie na rynku. Wzrost efektywności pracy W ostatniej dekadzie, z wyjątkiem jednorazowego spadku z 2007 roku, wydajność pracy w przeliczeniu na jednego pracownika notowała tendencję wzrostową lub utrzymywała się na tym samym poziomie, jak w latach 2010-2011. W 2012 roku zanotowaliśmy skokowy wzrost wydajności na jednego pracownika z 1290 tys. zł w 2010 i 2011 do 1420 tys. zł. Kolejnych rok to okres dalszego wzrostu, do rekordowego poziomu 1660 tys. zł rocznie na zatrudnionego. Obecnie im większy zakres i zasięg działalności, tym silniejsza rynkowa pozycja nowe kanały dystrybucji kreowane przez firmy z tego sektora zwiększają zainteresowanie wydawców potencjalną współpracą. Jednak w przeważającej części przypadków o ostatecznym doborze dostawców decydują same hurtownie, zatem próg wejścia na rynek dla małego debiutującego wydawcy dla wielu okazuje się być nie do przebrnięcia zaraz na początku biznesowej działalności. Wzrost znaczenia największych ogólnopolskich podmiotów dystrybucyjnych jest jednoznaczny z utratą obszaru wpływów i wykruszaniem się mniejszych, zwłaszcza funkcjonujących lokalnych podmiotów hurtowych, z rynku. 26
W 2013 roku liczba podmiotów aktywnie działających w segmencie uległa dużej redukcji, aż o 17 proc., z 205 do 170 podmiotów. Ofiarami twardej rynkowej konkurencji są przede wszystkim małe, lokalne czy regionalne hurtownie. Zamknięcie ponad 30 podmiotów hurtowych oraz wprowadzane w hurtowniach zmiany technologiczne (automatyzacja procesów) wpłynęły ujemnie także na stan zatrudnienia w sektorze, które spadło łącznie aż o 120 etatów (10 proc.), z 1170 do 1050 osób. Natomiast liczba etatów przypadających na każdy oddział/firmę wzrosła z 5,7 do 6,2. Liczba ta jest bardzo mała i wynika z wciąż dużego rozdrobnienia regionalnej sprzedaży hurtowej często sezonowej, skoncentrowanej tylko na kiermaszach czy zaopatrzeniu szkół. Są to firmy przynajmniej oficjalnie jednoosobowe, wspomagane przez pracowników sezonowych (nieraz zatrudnianych na czarno ) lub członków rodziny. Z tych ok. 170 firm, które teoretycznie zajmują się hurtową sprzedażą książek, w rezultacie mniej niż 15 proc. działa w sposób w pełni profesjonalny. Pozostali bardziej psują niż kreują rynek. Księgarstwo hurtowe Liczba hurtowni (lub oddziałów) i zatrudnionych w latach 1999-2013 Lata Liczba hurtowni/ oddziałów Liczba pracowników Średnia liczba etatów na oddział Średnia wydajność pracy na pracownika 1999 550 1300 2,4 795 tys. zł 2000 490 1230 2,5 870 tys. zł 2001 450 1090 2,4 1045 tys. zł 2002 400 1060 2,7 910 tys. zł 2003 365 1070 2,9 930 tys. zł 2004 335 1060 3,2 1065 tys. zł 2005 330 1090 3,3 1100 tys. zł 2006 320 1070 3,3 1180 tys. zł 2007 315 1280 4,1 1080 tys. zł 2008 255 1300 5,1 1205 tys. zł 2009 250 1290 5,2 1235 tys. zł 2010 240 1320 5,5 1290 tys. zł 2011 220 1250 5,7 1290 tys. zł 2012 205 1170 5,7 1420 tys. zł 2013 170 1050 6,2 1660 tys. zł Logistyka, informacja i cyfryzacja Firmy, które chciałyby trzymać się wyłącznie tradycyjnej roli pośrednika między wydawcą a księgarzem, nie mają już dziś niemal racji bytu. Przynajmniej w odbiorze wydawców. 27
Rynek książki w Polsce 2014 Poszerzenie oferty firm dystrybucyjnych w największej mierze nastąpiło dzięki rozwojowi usług magazynowych, także rozbudowanej ofercie logistycznej oraz coraz szerzej prowadzonej działalności promocyjnej w punktach sprzedaży detalicznej. Nie bez znaczenia są tu także zaawansowane systemy informatyczne bazy danych nowych i starych tytułów, które odbiorcom detalicznym (ale też np. bibliotekom) dają duży komfort zakupów, a dla wydawcy są dodatkowym impulsem promocyjnym. Wszystkie z wymienionych aktywności mają bezpośredni wpływ na interes wydawców. Jednym z nowszych narzędzi tego typu dostępnych na rynku jest platforma elibri, system informacji o ofercie książkowej dostępnej w obiegu handlowym. elibri to m.in. aktualna baza tytułów z bogatymi materiałami promocyjnymi, a także generator ofert handlowych. Źródłem zasobów systemu są wydawcy, którzy wprowadzają do niego informacje opisujące publikacje z ich oferty, następnie elibri automatycznie konwertuje informację o danym produkcie na format wymagany przez konkretnego dystrybutora i eksportuje dane do wybranych firm dystrybucyjnych. Obecnie z systemu korzysta ok. 40 oficyn, a wśród nich: Arkady, Bellona, Bona, Buchmann, Czarna Owca, Egmont, Impuls, Media Rodzina, Media Serwis Zawada, Nasza Księgarnia, Powergraph, Noir sur Blanc, Prószyński Media, Rebis, W.A.B., Wydawnictwo Literackie, Zysk i S-ka. Z sektora dystrybucji z oferty korzystają m.in.: Azymut, Dictum, Dobra 28, Grupa A5, Jawi, Krakinform, Matras, Merlin. pl, FK Olesiejuk, Platon, Super Siódemka. Ponadto firmom, które współpracowały bezpośrednio z sieciami hipermarketów, przygotowano zestaw formatek w standardach odpowiednich dla podmiotów takich jak: Auchan, Carrefour, Eurocash, Intermarché, Polomarket, Real czy Tesco. W 2013 roku zasoby elibri intensywnie poszerzano również o informacje handlowe na temat dostępnych w obiegu e-booków. W lipcu 2014 roku Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, w środowisku bibliotekarskim i wydawniczym tradycyjnie nazywana Biblioteką na Koszykowej, zaprezentowała projekt pod nazwą Katalog Nowości Wydawniczych 5. Podstawą tworzenia Katalogu Nowości Wydawniczych mają być egzemplarze obowiązkowe przekazywane przez wydawców Bibliotece na Koszykowej. W skali roku do placówki dociera ok. 25 tys. tytułów. Katalog Nowości Wydawniczych miałby się składać z trzech baz: Książka, Handel i Biblioteki. Za uzupełnianie zasobów bazy Książka ma odpowiadać Biblioteka na Koszykowej, która wykona dla każdego tytułu opis formalny i rzeczowy oraz zapewni dostęp do przeszukiwarek katalogów hurtowni, księgarń i wydawców oraz do przeszukiwarki katalogów bibliotek. Wydawcy zobowiązani byliby [[ 5. Katalog Nowości Wydawniczych, Biblioteka Analiz nr 15/2014. 28
przekazać egzemplarz obowiązkowy, a także opis książki wraz z tagami. W bazie Handel mają znaleźć się natomiast linki do stron internetowych wydawców, do katalogów hurtowni oraz do katalogów księgarń według województw i powiatów. Natomiast baza Biblioteki udostępniałaby linki do przeszukiwarek katalogów bibliotek. Biblioteka na Koszykowej zadeklarowała włączenie do projektu swojego katalogu elektronicznego, obejmującego pół miliona rekordów, z czego 90 proc. stanowią książki. Katalog ten zawiera opisy pozycji wydanych od 1992 roku, i stale jest uzupełniany o pozycje, jakie ukazały się w latach wcześniejszych. Graczem, który szczególnie aktywnie rozwija usługi informatyczne wspierające sprzedaż, jest Azymut. W ostatnich latach powstały takie inicjatywy jak Wirtualna Baza Danych, czy oprogramowanie handlowe dla księgarń o nazwie Homer, z którym powiązana jest inna usługa Hosting Księgarski. Dzięki nim partnerzy biznesowi Azymutu otrzymują (kupują) wsparcie w relacjach, przy czym używanie Homera nie wyklucza współpracy z innymi dostawcami. Kupowane u nich książki należy wprowadzać do systemu za pomocą identyfikacji po kodzie kreskowym, co więcej wraz ze wzrostem popularności Homera niektórzy z dystrybutorów (choćby Wikr) dostosowują elektroniczną wymianę dokumentów handlowych do środowiska, w jakim pracuje system. Dzisiejszy charakter aplikacji stanowi wypadkową wielu głosów głównych zainteresowanych program był bowiem konsultowany przez księgarzy. Łączna sprzedaż pakietów Homera do końca 2012 roku znacznie przekroczyła 200 sztuk. Cena za jedno stanowisko (w tym serwer) to 2999 zł netto, chociaż na stronie internetowej Azymutu można przeczytać, że cena licencji uzależniona jest od indywidualnego dostosowania programu do potrzeb klienta i zależy od takich zmiennych jak: zakres funkcjonalności, warunki sprzętowe księgarni, liczba stanowisk i drukarek fiskalnych czy stopień skomplikowania istniejących już u księgarza baz danych. Za kolejne stanowiska księgarz musi dopłacić 400 zł. Abonament na kolejny rok, to z kolei wydatek 20 proc. ceny za jaką kupił Homera. Jego sprzedażą zajmuje się kilku przedstawicieli handlowych Azymutu, pełniących także rolę serwisantów. Bardziej zaawansowane wątpliwości są rozwiązywane zdalnie przez informatyków. Obecnie blisko 70 proc. sprzedaży hurtowni przechodzi przez Magazyn Wirtualny, czyli, mówiąc skrótem, stronę internetową firmy, czemu sprzyja składanie zamówień wprost z Homera. W 2013 roku Magazyn Wirtualny miał ponad 7000 użytkowników, notował średnio 6000 odwiedzin i 100 tys. odsłon w ciągu doby, a dedykowany mailing trafiał do 3000 subskrybentów. W kolejnych miesiącach system zyskał nowe funkcjonalności, jak podstrony dedykowane poszczególnym wydawcom. Księgarstwo hurtowe 29