PROTET. STOMATOL., 2007, LVII, 2, 105-111 Dysfunkcje narządu żucia u młodocianych przegląd piśmiennictwa Mandibular dysfunctions in children and adolescents a review of the literature Monika Litko, Janusz Kleinrok Z Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej z Pracownią Implantologii Stomatologicznej. Pracownia Zaburzeń Czynnościowych Narządu Żucia Akademii Medycznej w Lublinie Kierownik: dr hab. n. med. J. Kleinrok HASŁA INDEKSOWE: młodociani, dysfunkcje narządu żucia KEY WORDS: adolescents, mandibular dysfunctions Streszczenie Cel pracy: przegląd piśmiennictwa dotyczącego dysfunkcji narządu żucia u młodocianych, gdyż obserwacje kliniczne ostatnich lat wskazują, że do leczenia z powodu dysfunkcji narządu żucia coraz częściej zgłaszają się chorzy poniżej 18. roku życia. Materiał i metodyka: w pracy uwzględnieniono występowanie parafunkcji narządu żucia, objawów przemieszczeń krążków stawowych ssż oraz objawów bólowych w układzie ruchowym narządu żucia. Wyniki i wnioski: przedstawione badania pokazują, że u chorych młodocianych stwierdza się równie zaawansowane dysfunkcje narządu żucia, jak opisywane u pacjentów dorosłych oraz wskazują na konieczność jak najwcześniejszego rozpoznawania i zapobiegania dysfunkcji narządu żucia. Summary Aim of the study was a review of the literature dealing with a problem of mandibular dysfunction in children and adolescents, because the clinical observations during last years have shown a significant increase in patients below the age of 18 with TMJ dysfunction syndromes seeking treatment. Material and methods: In this review of the literature oral parafunctions, symptoms of a TMJ disc displacement and prevalence of pain symptoms were considereted. Results and conclusions: The presented study shows that TMJ dysfunctions manifest as much in children and adolescents as in adults and indicates that the earliest possible prevention and diagnosis of mandibular dysfunction is highly recommended. W ostatnich kilkudziesięciu latach obserwuje się gwałtowny wzrost liczby chorych z zaburzeniami czynnościowymi układu ruchowego narządu żucia. Niepokojącym zjawiskiem jest stopniowe obniżanie się wieku pacjentów z objawami dysfunkcji narządu żucia. Własne obserwacje kliniczne ostatnich lat wskazują, że do leczenia coraz częściej zgłaszają się dzieci i młodzież szkolna (1, 2). Z licznych badań populacyjnych wynika, że objawy dysfunkcji występują w 30-70% u dzieci i 60-80% u młodzieży (3-9). Analiza częstości występowania zaburzeń czynnościowych u młodocianych w zależności od wieku wskazuje, że mogą one występować nawet już u dzieci 3-6 letnich (10). Od 7. do 11. roku życia liczba zaburzeń szybko wzrasta z ok. 30% do 60%, następnie w wieku od 12 do 14 lat utrzymuje się na tym samym poziomie, aby później wznieść się do ok. 80% w wieku 19 lat (5, 11, 12). Równocześnie wraz z wiekiem wzrasta odsetek chorych z objawami bólowymi 105
M. Litko, J. Kleinrok (3-9, 11-19). W badaniach wielu autorów częstość występowania objawów dysfunkcji narządu żucia jest nieco większa u dziewcząt niż u chłopców, różnica ta nie zawsze okazuje się jednak istotna statystycznie (3, 7, 12, 14, 19-23). Zaburzenie czynności mięśni narządu żucia i zmiany patologiczne w stawach skroniowo-żuchwowych (ssż) mogą początkowo rozwijać się niepostrzeżenie, bez objawów subiektywnych, a chorzy nie są w pełni świadomi ich występowania. Pierwsze niepokojące objawy dostrzeżone przez rodziców, lekarzy, czy samych pacjentów są już często wyrazem zaawansowanych zaburzeń, a nawet dokonujących się i narastających zmian morfologicznych w układzie ruchowym narządu żucia (3-5, 23). Z danych piśmiennictwa wynika, że w okresie wymiany uzębienia spotyka się u dzieci zaburzenia w ssż manifestujące się takimi objawami jak trzaski, zaburzenia modelu ruchomości żuchwy, rzadziej ból (5). Kształtujący się w okresie rozwoju układ ruchowy narządu żucia wykazuje bowiem znaczne zdolności adaptacyjne. Natomiast po całkowitej wymianie zębów mlecznych na stałe u młodzieży w wieku 18-20 lat, natężenie dolegliwości bólowych i częstość ich występowania wzrasta oraz znacznie się nasila (3-5, 11, 12). W piśmiennictwie podkreślana jest wieloczynnikowa etiologia dysfunkcji narządu żucia u młodocianych (4, 12, 19, 25-29). Spośród przyczyn, które mogą prowadzić do dysfunkcji narządu żucia autorzy najczęściej wymieniają parafunkcje, zaburzenia zwarcia, braki zębowe, zwłaszcza w strefach podparcia oraz wszelkie czynniki miejscowe i ogólne (szczególnie psychiczne), które zwiększają napięcie mięśni narządu żucia, prowadząc do ich nieprawidłowej czynności. Mięśnie te bowiem razem z mięśniami mimicznymi biorą aktywny udział w procesach emocjonalnych (5, 12, 26, 27, 29-33). Zwiększająca się wraz z wiekiem częstość występowania dysfunkcji narządu żucia tłumaczona jest wzrastającym narażeniem dorastających dzieci i młodzieży na stres związany z rozpoczęciem nauki w szkole, egzaminami i wchodzeniem w samodzielne życie. Jest to również związane z okresem dojrzewania, w czasie którego występują gwałtowne zmiany hormonalne, wpływające na zmianę reaktywności układów somatycznych i powodujące zwiększoną labilność i wrażliwość psychiczną (3-5, 11, 23, 31, 34, 35). Podstawową przyczynę powstawania zaburzeń czynnościowych wymienianą w piśmiennictwie stanowią parafunkcje, czyli szkodliwe nawyki ruchowe mięśni narządu żucia, zarówno zwarciowe (zaciskanie zębów i zgrzytanie) jak i niezwarciowe, tj. obgryzanie paznokci i skórek wokół paznokci, nawykowe żucie gumy, nagryzanie obcych przedmiotów, nagryzanie warg, błony śluzowej policzków oraz parafunkcje języka (3, 5, 12, 27, 29, 31, 36-41). W trakcie uprawiania parafunkcji tylko określone mięśnie pracują intensywniej, co z czasem prowadzi do wytworzenia i utrwalenia patologicznego modelu ich czynności i do zmian w układzie ruchowym narządu żucia (27, 37, 40, 41). Częstość występowania parafunkcji wśród dzieci i młodzieży oceniana na podstawie badań ankietowych dochodzi do około 80% (37, 40). Badania takie dotyczą jednak tylko uświadomionych nawyków ruchowych, można więc przypuszczać, że odsetek osób uprawiających parafunkcje w rzeczywistości jest wyższy. Rola czynników psychicznych w etiologii dysfunkcji narządu żucia podkreślana jest w pracach wielu autorów (23, 25, 27, 28, 31, 44-50). W sytuacjach stresowych dochodzi do zmniejszenia możliwości adaptacyjnych układu ruchowego narządu żucia oraz zwiększenia intensywności uprawiania parafunkcji (29, 30). Nerwowość dziecka początkowo znajduje ujście w parafunkcjach niezwarciowych, które z biegiem czasu mogą zostać zastąpione przez mniej widoczne dla otoczenia parafunkcje zwarciowe. Według Makowerowej odsetek uprawiających parafunkcje niezwarciowe z wiekiem zmniejsza się z 43% u dzieci 11-letnich do ok. 20% u osób 19-letnich, podczas gdy częstość parafunkcji zwarciowych wzrasta od ok. 4% w wieku 10 lat do 31% w wieku 19 lat (19). W badaniach ankietowych nad nawykiem obgryzania paznokci stwierdzono jego występowanie ogółem u 25% młodocianych. Częstość tego nawyku malała wraz z wiekiem i wynosiła 43% u uczniów szkół podstawowych i 29% u uczniów szkół średnich (51). Badania dostępne w piśmiennictwie potwierdzają również wpływ parafunkcji na powstawanie dysfunkcji narządu żucia, wykazując, że nawyki te istotnie statystycznie częściej występują w grupie dzieci z objawami 106 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 2
Dysfunkcje narządu żucia dysfunkcji niż bez tych objawów (23, 36, 38, 42). Wynika stąd konieczność zwrócenia uwagi przede wszystkim na wczesne rozpoznawanie i eliminowanie parafunkcji u dzieci i młodzieży, zarówno jako działania profilaktycznego, jak również nieodzownego elementu w leczeniu dysfunkcji narządu żucia (4, 44, 45, 52). W powstawaniu objawów dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia, zdaniem wielu autorów, istotną rolę odgrywają zaburzenia zwarcia (27, 41, 53-55). W polskich badaniach populacyjnych prowadzonych w Pracowni Zaburzeń Czynnościowych Narządu Żucia AM w Lublinie, obejmujących młodzież szkół średnich prawidłowe zwarcie stwierdzono jedynie u 6% badanych, podczas gdy u pozostałych 94% rozpoznano różnego typu zaburzenia. Wśród badanych z nieprawidłowym zwarciem aż u 92% zanotowano różne objawy dysfunkcji narządu żucia, w etiologii których zdaniem autorów zaburzenia zwarcia ekscentrycznego wydają się odgrywać mniejszą rolę w porównaniu z zaburzeniami zwarcia centrycznego i łącznym występowaniem obu typów zaburzeń (32, 33). Powyższe nieprawidłowości u młodocianych są często wynikiem przedwczesnej utraty zębów, co z czasem może prowadzić do zaburzeń zwarcia, przemieszczeń krążków stawowych ssż i zmiany ułożenia głów żuchwy w maksymalnym zaguzkowaniu zębów (13, 56). Polskie badania epidemiologiczne wskazują, że zaburzenia czynnościowe narządu żucia występują u ok. 70% badanych młodocianych z brakami zębowymi, a szczególną rolę odgrywa utrata pierwszych zębów trzonowych, zwłaszcza dolnych oraz równoczesne asymetryczne braki tych zębów w żuchwie i w szczęce (13). Tego typu braki zębowe sprzyjają powstawaniu parafunkcji, a wraz z wiekiem prowadzą do stopniowego wzrostu częstości i nasilenia dolegliwości w układzie ruchowym narządu żucia (13). Podstawową rolę w rozpoznawaniu dysfunkcji narządu żucia odgrywa wnikliwy wywiad oraz badanie kliniczne. Obiektywnym wskaźnikiem czynności mięśni narządu żucia oraz stawów skroniowo- -żuchwowych jest przede wszystkim analiza wolnych ruchów żuchwy (27, 57) Badanie to jest niezbędne zarówno w rozpoznawaniu dysfunkcji narządu żucia, jak i w ocenie przebiegu leczenia i jego wyników. W analizie wolnych ruchów żuchwy należy uwzględnić zarówno zakres, jak i tor ruchu opuszczania, przywodzenia, wysuwania i cofania oraz bocznych ruchów żuchwy, z uwzględnieniem towarzyszących im trzasków w ssż (25, 27, 57). Zaburzenia wolnych ruchów, a także objawy akustyczne w ssż są podstawowymi objawami przemieszczeń krążków ssż, a ich przeoczenie przed planowanym leczeniem ortodontycznym lub protetycznym u młodocianych może być przyczyną jatrogennego bólowego zespołu dysfunkcji narządu żucia (19-21, 23, 25, 27, 31, 58). Możliwość pełnej diagnostyki zaburzeń czynnościowych narządu żucia daje wprowadzenie metody rezonansu magnetycznego do oceny położenia głowy żuchwy w dole stawowym, jak również położenia i kształtu krążka stawowego ssż. Badania przeprowadzone w Pracowni Zaburzeń Czynnościowych Narządu Żucia AM w Lublinie pozwoliły na udoskonalenie klinicznego rozpoznawania przemieszczeń krążka stawowego ssż ze szczególnym zwróceniem uwagi na przemieszczenia złożone (23, 59, 60). W piśmiennictwie brak jednak nadal opracowań na temat przemieszczeń krążków stawowych ssż w obrazie MR u chorych młodocianych. Autorami dostępnego piśmiennictwa są głównie radiolodzy, analizujący wyniki badań radiologicznych bez powiązania ich z objawami klinicznymi (61 65). Własne badania przeprowadzone u chorych poniżej 18. roku życia wykazały, iż w obrazie MR ssż chorych młodocianych stwierdza się przemieszczenia oraz zniekształcenia krążków stawowych równie zaawansowane, jak opisywane u pacjentów dorosłych (1, 66). Jak wynika z przeprowadzonych badań, zaawansowane zmiany w ssż występują zarówno w bólowych, jak i w bezbólowych postaciach dysfunkcji. W tych ostatnich przypadkach łatwo przeoczyć istniejące zaburzenia m. in. przed leczeniem ortodontycznym, co grozi wystąpieniem jatrogennego zespołu dysfunkcji narządu żucia. W przypadku chorych młodocianych wymagających leczenia ortodontycznego istnieje konieczność przeprowadzenia wnikliwej analiza czynności żuchwy przed leczeniem, a w razie potrzeby przeprowadzenia odpowiedniego leczenia wstępnego mającego na celu przywrócenie prawidłowych stosunków wewnątrzstawowych w ssż (58, 60). Jednym z objawów dysfunkcji narządu żucia PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 2 107
M. Litko, J. Kleinrok może być ból umiejscowiony w mięśniach narządu żucia, mięśniach okolicznych i (lub) w ssż, a także przewlekłe bóle głowy lub nietypowe objawy w narządzie wzroku i słuchu, które mogą być jedynym objawem dysfunkcji narządu żucia (4, 21, 23, 41, 46, 67-71). Pośród różnorodnych objawów bólowych dysfunkcji narządu żucia zwrócenia szczególnej uwagi wymagają bóle głowy i twarzy u młodocianych. Są one bowiem często błędnie rozpoznawane i leczone jako bóle o innej etiologii. Wynika stąd potrzeba ściślejszej współpracy lekarzy medycyny i stomatologii w tej dziedzinie (21, 26, 56, 71). Zaburzenia czynnościowe narządu żucia stanowią istotną przyczynę tzw. bólów głowy typu napięciowego (tension-type headeache) określanych inaczej jako bóle ze skurczu mięśni czy bóle psychogenne, powodowane przez różne formy stresu (46, 68). W badaniach populacyjnych przewlekłe bóle twarzy i głowy u ludzi młodych związane z dysfunkcją narządu żucia notuje się u 15-78% badanych. U 15% chorych pojawiają się one już w wieku 7-14 lat, a odsetek ten wzrasta wraz z wiekiem (4, 8, 9, 46, 67, 69, 70). W badaniach polskich wykazano ścisły związek bólów głowy z parafunkcjami (36%), trzaskami w ssż (20%), bólem w czasie ruchów żuchwy (12%). Wyniki te dowodzą, że dysfunkcje układu ruchowego narządu żucia stanowią liczącą się przyczynę bólów głowy występujących w populacji ludzi młodych (33, 41). Powyższy przegląd piśmiennictwa oraz własne doświadczenia kliniczne wskazują na zwiększający się w ostatnich latach odsetek młodocianych z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia, a zwłaszcza z bólowym zespołem dysfunkcji narządu żucia. Dostępne badania sugerują ponadto, że liczba chorych poniżej 18. roku życia z przemieszczeniem krążka stawowego ssż i związanymi z tym objawami bólowymi może wzrastać również w następnych latach. W związku z tym konieczne jest jak najwcześniejsze rozpoznawanie, zapobieganie i leczenie dysfunkcji narządu żucia. W badaniu stomatologicznym pacjentów młodocianych należy zwracać uwagę na występowanie parafunkcji oraz wczesnych objawów dysfunkcji narządu żucia tj. zaburzenia modelu ruchomości żuchwy. W badaniach okresowych w szkołach i przedszkolach konieczne jest uwzględnienie analizy czynności układu ruchowego narządu żucia, również poprzez nawiązanie w tym zakresie ściślejszej współpracy pomiędzy stomatologami a lekarzami innych specjalności, przede wszystkim pediatrami i lekarzami rodzinnymi. Istnieje również konieczność współpracy stomatologów z psychologami szkolnymi w zakresie kształtowania u dzieci kontroli emocji, a zwłaszcza umiejętności radzenia sobie ze stresem. Piśmiennictwo 1. Litko M.: Analiza potrzeby i skuteczności leczenia dysfunkcji narządu żucia u chorych młodocianych. Praca doktorska. Lublin 2003. 2. Litko M., Kleinrok M.: Analiza częstości zgłaszania się do leczenia dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu żucia w latach 1987-1999. Prot. Stom., 2000, L, 5, 259-265. 3. Gazit E., Lieberman M., Eini R., Hirsch N., Serfaty V.: Prevalece of mandibular dysfunction in 10-18 year old Israeli schoolchildren. J. Oral Rehabil., 1984, 11, 307- -317. 4. Gołębiewska M.: Występowanie objawów zaburzeń czynnościowych narządu żucia u młodzieży szkół średnich. Prot. Stom., 1982, XXXIV, 4, 103- -109. 5. Karolakowska W., Starzyńska-Furmaniak E.: Współzależność między zaburzeniami w stawach skroniowo-żuchwowych u dzieci w wieku 7-15 lat a zmianami morfologiczno-czynnościowymi układu żucia. Czas. Stomat., 1974, XXVII, 3, 305-312. 6. List T., Wahlund K., Wenneberg B., Dworkin S. F.: TMJ in children and adolescents: pravalence of pain, gender differences and perceived treatment need. J. Orofac. Pain, 1999, 13, 1, 9-20. 7. Mintz S.: Craniomandibular dysfunction in children and adolescents: A review. J. Craniomandibular Pract., 1993, 11, 224-130. 8. Nilner M.: Functional disturbances and diseases of the stomatognathic system. A cross-sectional study. J. Pedod., 1986, 10, 211-220. 9. Nydell A., Helkimo M., Koch G.: Craniomandibular disorders in children a critical review of the literature. Swed. Dent. J., 1994, 18, 191-205. 10. De Vis H., De Boever J. A., van Cauwenberghe P.: Epidemiologic survey of functional conditions of the masticatory system in Belgian children aged 3-6 years. Community Dent. Oral Epidemiol., 1984, 12, 203-207. 11. Grosfeldowa O.: Obraz kliniczny artropatii stawu skroniowo-żuchwowego u osób młodocianych i młodych. Czas. Stomat., 1980, XXXIII, 7, 621-632. 12. Nilson I. M., List T., Drangsholt M.: Prevelence of temporomandibular pain and subsequent dental treatment In Swedish adolescents. J. Orofac. Pain., 2005, 108 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 2
Dysfunkcje narządu żucia 19, 2, 144-150. 13. Grysin G.: Utrata pierwszych stałych zębów trzonowych a występowanie zaburzeń czynnościowych narządu żucia u młodzieży szkół średnich. Prot. Stom., 1998, XXXVIII, 5, 213-219. 14. Keeling S. D., Mc Gorray S., Wheeler T. T., King G. J.: Risk factors associated with temporomandibular joint sounds in children 6 to 12 years of age. Am. J. Orthod. Dentofacial Orthop., 1994, 105, 3, 279-287. 15. Magnusson T., Egermark-Eriksson I, Carlsson G. E.: Four-year longitudinal study of mandibular dysfunction in children. Community Dent. Oral Epidemiol., 1985, 13, 2, 117-120. 16. Morawa A. P., Lous P. J., Eason J. W.: Temporomandibular joint dysfunction in children and adolescents: incidence, diagnosis and treatment. Quintessence International, 1985, 11, 771-182. 17. Morinushi T., Ohno H., Ohno K., Oku T., Ogura T.: Two years longitudinal study of the fluctuation of clinical signs of TMJ dysfunction in Japanese adolescents. J. Clin. Pediatr. Dent., 1991, 15, 4, 232-240. 18. Nielsen L., Melsen B., Terp S.: Prevalence, interrelation and severity of signs of dysfunction from masticatory system in 14-16-year old Danish children. Community Dent. Oral Epidemiol., 1989, 17, 91-96. 19. Wigdorowicz-Makowerowa N., Panek H., Marek H., Maślanka T., Płonka K., Pałacha A.: Zaburzenia czynnościowe narządu żucia u dzieci ze szkół podstawowych m. Wrocławia. Prot. Stom.,1978, XXVIII, 1, 21-25. 20. Ohno H., Morinushi T., Ohno K., Ogura T.: Comparative subjective evaluation and prevalence study of TMJ dysfunction syndrom in Japanese adolescents based on clinical examination. Community Dent. Oral. Epidemiol., 1988, 6, 2, 122-126. 21. Wanman A., Agerberg G.: Headache and dysfunction of the masticatory system in adolescents. Cephalgia, 1986, 6, 247-255. 22. Wanman A., Agerberg G.: Twoyear longitudinal study of signs of mandibular dysfunction in adolescents. Acta Odontol. Scand., 1986, 44, 6, 333-342. 23. Wahlund K.: Temporomandibular disorders in adolescents. Epidemiological and methological studies and a randomized controlled trial. Swed. Dent. J., 2003, 164, 2-64. 24. Kleinrok M., Kleinrok J.: Podział i rozpoznawanie kliniczne przemieszczeń krążka stawowego stawu skroniowo-żuchwowego w maksymalnym zaguzkowaniu zębów. Prot. Stom., 2000, 4, 185-194. 25. Ash M. M., Ramfiord S. P., Schmidseder J.: Terapia przy użyciu szyn okluzyjnych. Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 1999. 26. Belfer M. L., Kaban L. B.: Temporomandibular joint dysfunction with facial pain in children. Pediatrics, 1982, 69, 564-567. 27. Kleinrok M.: Zaburzenia czynnościowe układu ruchowego narządu żucia. Sanmedia, Warszawa 1992. 28. Rugh J. D., Stohler C. S., Carlson D. L.: Treatment of temporo-mandibular disorders in children: summary statement and recommendations. J. Am. Dent. Assoc., 1990, 120, 65-72. 29. Vanderas A. P., Papagiannoulis L.: Multifactorial analysis of the aetiology of craniomandibular dysfunction in children. Int. J. Ped. Dent., 2002, 12, 336-346. 30. Pillemer F. G., Masek B. J., Kaban L. B.: Temporomandibular joint dysfunction and facial pain in children: an aproach to diagnosis and treatment. Pediatrics, 1987, 80, 4, 565-570. 31. Siemińska-Piekarczyk B., Zadurska M., Biedrzycka E., Pietrzak-Bilińska B., Zwierzchowska-Walendziak H., Prasek-Czerniakowska M., Szymańska-Kubal D., Piotrowska M.: Etiologia i objawy kliniczne bruksizmu u dzieci i młodzieży na podstawie piśmiennictwa i własnych obserwacji. Czas. Stom., 1998, LI, 1, 47-54. 32. Szkutnik J., Kleinrok M., Melaniuk A., Saładonis A., Falęcka M., Nachcińska B., Mielnik J., Kaczmarek A.: Zależność pomiędzy występowaniem zaburzeń zwarcia a obecnością objawów dysfunkcji narządu żucia u młodzieży szkół średnich. Prot. Stom., 1988, XXXVIII, 1, 19-25. 33. Szkutnik J., Melaniuk A., Kleinrok M., Kaczmarek A., Kobyłecka E.: Zależność pomiędzy występowaniem zaburzeń zwarcia a obecnością objawów dysfunkcji i bólów głowy. Prot. Stom., 1995, XLV, 4, 202-207. 34. Tyszkowa M.: Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. PWN, Warszawa 1986. 35. Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, 1975. 36. Gavish A., Halachmi M., Winocur E., Gazit E.: Oral habits and their association with signs and symptoms of temporomandibular disorders in adolescent girls. J. Oral Rehabil., 2000, 27, 1, 22-32. 37. Kleinrok M., Mielnik J., Skibińska M., Doraczyńska E., Żyśko D.: Badania nad częstością występowania i możliwością zbiorowego leczenia wybranych parafunkcji niezwarciowych u uczniów szkoły podstawowej. Prot. Stom., 1989, XXXIX, 4, 184-191. 38. Vanderas A. P.: Relationship between oral parafunctions and craniomandibular dysfunction in children and adolescents: a review. J. Dent. Child., 1994, 61, 378-383. 39. Widmalm S. E., Christiansen R. L., Gunn S. M.: Oral parafunctions as temporomandibular disorder risk factors in children. Cranio, 1995, 13, 4, 242-246. 40. Wincour E., Littner D., Adams., Gavish A.: Oral habits and their association with signs and symptoms of temporomandibular disorders In adolescents: a gender comparison. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2006, 102, 482-487. 41. Corvo G., Tartano G., Giudice A., Diomajuta A..: PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 2 109
M. Litko, J. Kleinrok Distribution of craniomandibular disorders, occlusal factors and oral parafunctions in paediatric population. Eur. J. Paediatr. Dent., 2003, 4, 2, 84-88. 42. Mielnik- Hus J.: Badania nad nawykiem obgryzania paznokci z uwzględnieniem zależności pomiędzy występowaniem tego nawyku a obecnością objawów dysfunkcji w układzie ruchowym narządu żucia. Praca doktorska. AM Lublin 1992. 43. Widmalm S. E., Gunn S. M., Christiansen R. L., Hawley L. M.: Association between CMD signs and symptoms, orofacial parafunction, race and sex in 4-6-year-old African-American and Caucasian children. J. Oral Rehabil., 1995, 22, 2, 95-100. 44. Kleinrok M.: Leczenie wstępne bólowego zespołu dysfunkcji narządu żucia. Mag. Stom., 2002, 5, 12-16. 45. Kleinrok M.: Uzasadnienie potrzeby i próba ustalenia zasad zapobiegania zaburzeniom czynnościowym narządu żucia. Prot. Stom., 1989, XXXIX, 4, 177-183. 46. Krajewska M.: Bóle głowy typu napięciowego (-TH) a zaburzenia czynnościowe narządu żucia. Prot. Stom., 2000, L, 5, 252-258. 47. Vanderas A. P.: Calm group. Prevalence of craniomandibular dysfunction in white children with different emotional states. ASDC J. Dent. Child., 1988, 55, 6, 441-448. 48. Vanderas A. P.: Prevalence of craniomandibular dysfunction in white children with different emotional states. Part II. Not-calm group. ASDC J. Dent. Child., 1989, 56, 5, 348-352. 49. Vanderas A. P.: Prevalence of craniomandibular dysfunction in white children with different emotional states. Part III. A comparative study. ASDC J. Dent. Child., 1992, 59, 1, 23-27. 50. Vanderas A. P.: Craniomandibular dysfunction in children with clefts and noncleft children with and without unpleasant life events: a comparative study, ASDC. J. Dent. Child., 1996, 63, 5, 333-338. 51. Żyśko-Woźniak D.:Badania nad wybranymi parafunkcjami niezwarciowymi i ich rolą w powstawaniu objawów dysfunkcji narządu żucia. Praca doktorska. AM Lublin 1992. 52. Żyśko-Woźniak D., Mielnik-- Hus J., Kleinrok M., Doraczyńska-Banach E., Szkutnik J., Kaczmarek A., Gołkiewicz K.: Nawykowe obgryzanie paznokci a dysfunkcje układu ruchowego narządu żucia. Prot. Stom., 1993, XLIII, 6, 243-249. 53. Ganniri A. I., Melsen B., Nielsen L., Anthanasiou A. E.: Occlusal contacts in maximum intercuspation and craniomandibular dysfunction in 16 to 17-year-old adolescents. J. Oral Rehabil., 1991, 18, 49-59. 54. Koeck B.: Zaburzenia czynnościowe narządu żucia. Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław. 1997. 55. Verdonck A., Takada K., Kitai N., Kuriama R., Yasuda Y., Carels C., Sakuda M.: The prevalence of cardinal TMJ dysfunction symptoms and its relationship to occlusal factors n Japanese female adolescents. J. Oral Rehabil., 1994, 21, 6, 687-697. 56. Kitai N., Takada K., Yasuda Y., Verdonck A., Carels C.: Pain and other cardinal TMJ dysfunction symptoms: a longitudinal survey of Japanese female adolescents. J. Oral Rehabil., 1997, 24, 10, 741-748. 57. Kleinrok M., Litko M., Borowicz J., Sarna-Boś K., Kuroń-Opalińska I., Kleinrok J.: Analiza ruchu opuszczania żuchwy u chorych ze złożonymi przemieszczeniami krążka stawowego stawu skroniowo-żuchwowego. Prot. Stom., 2004, LIV, 3, 145-151. 58. Kleinrok J., Kleinrok M.: Jatrogenny bólowy zespół dysfunkcji narządu żucia po leczeniu protezami stałymi. Prot. Stom., 2001, LI, 5, 265-273. 59. Kleinrok M., Markiewicz M., Dąbrowska M., Krakowiak K., Zwolak A., Szkutnik J., Janczarek M.: Badania nad przemieszczeniem krążka stawowego stawu skroniowo-żuchwowego w płaszczyźnie czołowej doniesienie wstępne. Prot. Stom., 2001, LI, 2, 76-84. 60. Kleinrok M., Nowicka-Dudek K., Kleinrok J., Hawryluk E., Kobyłecka E.: Badania nad zależnością pomiędzy przemieszczeniem krążka stawowego a ułożeniem głowy żuchwy w stawie skroniowo-żuchwowym. Prot. Stom., 2000, L, 2, 71-79. 61. Katzberg R. W., Tallents R. H., Hayakawa K., Miller T. L., Goske M. J., Wood B. P.: Internal derangements of the temporomandibular joint: findings in the pediatric age group. Radiology, 1985, 154, 1, 125-127. 62. Lieberman J. M., Hans M. G., Rozencweig G., Goldberg J. S., Bellon E. M.: MR imaging of the juvenile temporomandibular joint preliminary report. Radiology, 1992, 182, 531-538. 63. Paesani D., Salas E., Martinez A., Isberg A.: Prevalence of temporomandibular joint disk displacement in infants and young children. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., Oral Radiol. Endod., 1999, 87, 1, 15-22. 64. Petrikowski C. G., Grace M. G. A.: Age and gender differences in temporomandibular joint radiographic findings before orthodontic treatment in adolescents. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1999, 87, 380-385. 65. Sanchez-Woodworth R. E., Katzberg R. W., Tallents R. H., Guay J. A.: Radiographic assessment of temporomandibular joint pain and dysfunction in pediatric age-group. ASDC J. Dent. Child., 1988, 55, 4, 278-281. -66. Litko M., Kleinrok M., Kleinrok J.: Przemieszczenia krążków stawowych ssż w obrazie MR u chorych młodocianych z zespołem dysfunkcji narządu żucia. Prot. Stom., 2005, LV, 1, 18-26. 67. Egermark-Eriksson I.: Prevalence of headache in Swedish schoolchildren. A questionnaire survey. 110 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 2
Dysfunkcje narządu żucia Acta Pediatr. Scand., 1982, 7, 1, 135-140. 68. Komitet Klasyfikacyjny Bólów Głowy IHS. Klasyfikacja i kryteria diagnostyczne bólów głowy, nerwobólów czaszkowych i bólów twarzy. Neurol. Neurochir. Pol., 1993, 1. 69. Nilner M.: Prevalence of functional disturbances and diseases of the stomatognatic system in 15-18 year olds. Swed. Dent. J., 1981, 5, 189-197. 70. Nilner M., Lassing S. A.: Prevalence of functional disturbances and diseases of the stomatognathic system in 7-14 year olds. Swed. Dent. J., 1981, 5, 173-187. 71. Wahlund K., List T., Dworkin S. F.: Temporomandibular disorders in children and adolescents: reliability of a questionnaire, clinical examination and diagnosis. J. Orofacial. Pain, 1998, 12, 1, 42- -51. Zaakceptowano do druku: 16.XI.2006 r. Adres autorów:20-081 Lublin, ul. Karmelicka 7. Zarząd Główny PTS 2007. Komisja Odznak i Godności Zarządu Głównego PTS w składzie: Zdzisław Krysiński, Bogumił Lewandowski, Artur Rączewski i Jan Wnukiewicz ma zaszczyt podać do wiadomości Czytelników Protetyki Stomatologicznej, że decyzją Walnego Zebrania Delegatów oraz Plenum ZG PTS w 2006 roku zostały nadane honorowe wyróżnienia naszego Towarzystwa niżej wymienionym Koleżankom i Kolegom: Godność Członka Honorowego PTS Barbarze Kobiela-Stós, Lucynie Krysińskiej-Malan, Bogumiłowi Lewandowskiemu, Marii Panaś, Elżbiecie Pech, Danucie Samolczyk-Wanyura i Janowi Wnukiewiczowi Godność Bene Meritus Ewie Cichockiej-Piekacz, Annie Mackiewicz, Halinie Panek Złota Odznaka Honorowa PTS Włodzimierzowi Fijałkowskiemu, Danucie Wojtowicz (w 2005 r.) Srebrna Odznaka Honorowa PTS Januszowi Chmielowiec, Aleksandrze Dyduch-Frydryszek, Marii Handke i Grzegorzowi Szpyt Medal Za Zasługi dla Stomatologii Polskiej Wiesławowi Chladkowi K O M U N I K A T Wszystkim wyróżnionym składamy serdeczne gratulacje! Przewodniczący Komisji Odznak i Godności Zdzisław Krysiński PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 2 111