Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem pojawiaj cym si w a cuchu dostaw

Problemy Zarz dzania, vol. 10, nr 2 (37): 139 159 ISSN 1644-9584, Wydzia Zarz dzania UW DOI 10.7172.1644-9584.37.9 Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem pojawiaj cym si w a cuchu dostaw Gra yna Wieteska Wzrastaj ce zainteresowanie zarówno w praktyce gospodarczej, jak i na p aszczy nie naukowej problematyk zapewniania ci g o ci procesów prowadzonych w a cuchach dostaw sk ania do poszukiwania narz dzi umo liwiaj cych skuteczne zarz dzanie ryzykiem. Artyku podejmuje prób wskazania roli systemów zarz dzania jako ci w analizowaniu oraz ograniczaniu ryzyka pojawiaj cego si w a cuchach dostaw. Odwo uje si do wybranych standardów zarz dzania i wyników bada zrealizowanych w ród przedsi biorstw funkcjonuj cych na rynku B2B w Polsce. 1. Wst p Przedsi biorstwa coraz cz ciej dostrzegaj konieczno koncentrowania swoich dzia a na budowaniu relacji z dostawcami i klientami w my l zarz dzania a cuchem dostaw. Anga owanie partnerów gospodarczych w doskonalenie procesów przep ywu towaru i informacji stanowi ród o potencjalnych korzy ci. Dzia ania realizowane wspólnie pozwalaj osi gn efekt synergii, co w konsekwencji mo e determinowa zwi kszenie przewagi konkurencyjnej kooperantów. Wprowadzanie technicznych i organizacyjnych rozwi za (np. technologii IT, koncepcji VMI, SRM, CRM 1 ), zwi kszaj c stopie integracji w relacjach dostawca odbiorca, umo liwia sprawn komunikacj w a cuchach dostaw 2. Badania wskazuj, e w ród najwa niejszych przyczyn zainteresowania firm integracj na rynku B2B znajduj si : wzrost wymaga klientów, zwi kszaj ca si z o ono sieci dostaw oraz rosn ce ryzyko, na które nara one s globalne a cuchy dostaw (Aberdeen Group 2010). W ostatnich latach zarówno w nauce, jak i praktyce gospodarczej obserwuje si ywe zainteresowanie problematyk bezpiecze stwa w a cuchu dostaw. Zarz dzanie ryzykiem zaczyna stanowi nieod czny element zarz dzana a cuchem dostaw. Obserwowane zak ócenia rozchodz ce si wzd u globalnych a cuchów dostaw, b d ce skutkiem wzrastaj cej niepewno ci otoczenia zmuszaj firmy do szukania rozwi za pozwalaj cych utrzyma ci g o procesów wytwarzania i dostarczania nawet w sytuacji kryzysu. Jest wiele przyk adów spektakularnych zdarze niepo danych, które negatyw- vol. 10, nr 2 (37), 2012 139

Gra yna Wieteska nie wp yn y na funkcjonowanie sieci dostaw zak ócaj c realizowane w nich procesy przep ywu. Zw aszcza w walce z si ami przyrody cz owiek pozostaje bezsilny 3. Erupcja wulkanu na Islandii dotkn a a 30% linii lotniczych z ca ego wiata 4, trz sienie ziemi w Japonii (marzec 2011 r.) spowodowa o m.in. powa ne problemy w bran y motoryzacyjnej (m.in. spadek cen akcji koncernów, zak ócenie procesów dostaw, produkcji), powód w Tajlandii (pa dziernik 2011 r.) zmusi a do zamkni cia wielu zak adów produkcyjnych (w tym japo skich koncernów elektronicznych), dramatycznie wp ywaj c na wiatowy wzrost cen produktów, w tym dysków twardych. W odpowiedzi na pojawiaj c si potrzeb skutecznego reagowania na wzrastaj c zmienno globalnego otoczenia, w których funkcjonuj dzisiejsze a cuchy dostaw, organizacje normalizacyjne 5 opracowuj nowe standardy zarz dzania. W ród nich nale y wymieni standard zarz dzania bezpiecze stwem w a cuchu dostaw ISO 28000 (oparty na ocenie ryzyka i wdra aniu procedur gwarantuj cych ochron informacji i adunków przed np. kradzie, przemytem), standard zarz dzania ryzykiem ISO 31000 (odnosz cy si do ka dego rodzaju ryzyka pojawiaj cego si w organizacji i jej otoczeniu) oraz brytyjski (stosowany równie w innych regionach Europy) standard zarz dzania ci g o ci dzia ania BS 25999 (kszta tuj cy zdolno przedsi biorstwa do reagowania na kryzysy pojawiaj ce si w a cuchu dostaw). Normy zarz dzania, które od d u szego czasu s stosowane w praktyce gospodarczej podlegaj z kolei rewizjom i ci g ej aktualizacji 6. Du rol w ograniczaniu ryzyka w a cuchu dostaw nale y przypisa normie zarz dzanie bezpiecze stwem informacji ISO/IEC 27001. Przep yw informacji stanowi jeden z trzech g ównych procesów realizowanych wzd u a cucha dostaw. Warto tak e zwróci uwag na normy ISO serii 14000, ukierunkowane na ograniczanie ryzyka rodowiskowego, oraz standard zarz dzania bezpiecze stwem i higien pracy OHSAS 18001, który koncentruje si zw aszcza na zmniejszaniu poziomu ryzyka zawodowego. Nale y doda, e problematyka spo ecznie i rodowiskowo odpowiedzialnych przedsi biorstw w odniesieniu do zarz dzania ryzykiem w a cuchu dostaw jest coraz mocniej akcentowana nie tylko za granic, ale równie w naszym kraju (Deloitte Polska 2011; Gasi ski i Pijanowski 2011). Punktem odniesienia dla systemów zarz dzania opartych na wymaganiach wy ej wymienionych standardów jest system zarz dzania jako ci i normy ISO serii 9000, ukierunkowane na zwi kszanie poziomu zadowolenia klientów firmy oraz doskonalenie organizacji. System zarz dzania jako ci zgodny z wymaganiami norm ISO 9001 jest najcz ciej implementowanym systemem zarz dzania na ca ym wiecie 7. Jego wdro enie powinno stanowi strategiczn decyzj organizacji uwzgl dniaj c m.in. rodowisko organizacji, pojawiaj ce si w nim zmiany i ryzyko (DNV Industry 2008). W literaturze przedmiotu coraz cz ciej zaznacza si, e zarz dzanie ryzykiem stanowi nieod czny element zarz dzania jako ci, zw aszcza ISO 9004 w wielu roz- 140 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... dzia ach nawi zuje do problematyki zarz dzania ryzykiem (Kuc 2002; Kleniewski 2011: 23 27; Liebesman 2008: 6 7). Celem artyku u jest próba wskazania roli systemów zarz dzania jako ci opartych na wymaganiach wybranych norm ISO 9001, ISO/TS 16949, AQUAP/WSK, HACCP/IFS/BRC w zarz dzaniu ryzykiem pojawiaj cym si w a cuchach dostaw 8. 2. Proces zarz dzania ryzykiem Organizacja COSO definiuje zarz dzanie ryzykiem jako proces realizowany przez zarz d (kierownictwo lub inny personel jednostki), uwzgl dniony w strategii (misji i wizji) firmy, którego cele to (COSO 2004: 25): identyfikacja potencjalnych zdarze mog cych wywrze wp yw na organizacj, utrzymywanie ryzyka w ustalonych granicach, rozs dne zapewnienie realizacji celów organizacji. Na zarz dzanie ryzykiem sk ada si kilka elementów, w ród których wymienia si nast puj ce (Standard zarz dzania ryzykiem, AIRMIC, ALARM, IRM 2002, FERMA 2003): 1. Ocena ryzyka. Punkt wyj cia dla oceny ryzyka stanowi identyfikacja zagro e i potencjalnych zdarze niepo danych. Kolejnym etapem jest przeprowadzenie pomiaru ryzyka, a nast pnie ewaluacji ryzyka, której wynikiem jest decyzja o akceptowalno ci ryzyka. 2. Post powanie wobec ryzyka. Wyró nia si wiele metod sterowania ryzykiem w celu jego ograniczenia, w tym np. unikanie, transfer, redukcja, retencja czy reagowanie. 3. Sprawozdawczo i komunikacja. 4. Monitorowanie i analiza procesu zarz dzania ryzykiem w celu jego doskonalenia. 3. System zarz dzania jako ci zgodny z wymaganiami normy ISO 9001 a zarz dzanie ryzykiem w a cuchu dostaw Normy ISO serii 9000 porz dkuj i usprawniaj procesy prowadzone w przedsi biorstwie, których wynik przek ada si na jako produktów materialnych i us ug. Stosowane mog by przez ka d organizacj, bez wzgl du na wielko czy sektor dzia ania. Norma ISO 9004 w my l doskonalenia systemu organizacji nawi zuje do o miu zasad jako ci 9. Zasady te mo na równie odnie do a cucha dostaw rozumianego jako system warto ci wed ug M.E. Portera (Porter 2001: 94). Terminologia norm ISO serii 9000 dotyczy uk adu dostawca organizacja klient, który stanowi podstaw struktury a cucha dostaw. Ka de przedsi biorstwo kszta tuje relacje z dostawcami i klientami oraz pe ni jednocze- vol. 10, nr 2 (37), 2012 141

Gra yna Wieteska nie w a cuchu dostaw funkcj dostawcy (np. surowców, pó produktów) oraz nabywcy (np. komponentów, wyrobów gotowych). Standard ISO 9001 bazuje na cyklu Deminga, na który sk adaj si cztery etapy: planowanie, realizowanie, sprawdzanie i dzia anie (poprawianie). Ich celem jest ci g e ulepszanie systemu. Doskonalenie obejmuje prowadzenie dzia a zapobiegawczych i koryguj cych. Dzia ania te maj g ównie charakter prewencyjny i podejmowane s na skutek oceny ryzyka. Maj za zadanie zmniejszenie prawdopodobie stwa wyst powania zdarze niepo danych po raz pierwszy lub po raz kolejny. Ka da zmiana w otoczeniu przedsi biorstw mo e stanowi ród o ryzyka. Norma zobowi zuje organizacj do wykazania, e jest w stanie w sposób ci g y dostarcza swoje wyroby na rynek i posiada do tego odpowiednie zasoby. Narzuca to konieczno monitorowania zmienno ci (i w zwi zku z tym tak e ryzyka), której ród em jest przedsi biorstwo (pracownicy, technologia, dokumentacja) i jego otoczenie (m.in. partnerzy gospodarczy, rodowisko naturalne, czynniki ekonomiczne, polityczne), w odniesieniu do utrzymania ci g o ci procesów w a cuchu dostaw. Standard ISO 9001 nawi zuje do zarz dzania zasobami ludzkimi, infrastruktur techniczn oraz rodowiskiem pracy, wp ywaj c na minimalizowanie ryzyka zwi zanego z tymi obszarami (Norma PN-EN ISO 9001:2009). Wymagania dotycz ce zarz dzania zasobami ludzkimi k ad nacisk na kszta towanie kompetencji personelu. Ograniczaj tym samym zw aszcza ryzyko b du pracownika, który wynika mo e, np. z braku wiedzy czy wiadomego odej cia od zasad. Szczególne znaczenie dla skutecznej komunikacji w a cuchu dostaw maj pracownicy kontaktuj cy si z dostawcami i klientami, np. z dzia u zakupów, B+R, projektowania czy obs ugi klienta. Pracownicy bezpo rednio wp ywaj na skuteczno i efektywno procesów wytwarzania i dostarczania. Dlatego bardzo wa na jest ich wiadomo co do udzia u w kreowaniu warto ci dla klienta i miejsca firmy w a cuchu dostaw. Wymagania traktuj ce o zarz dzaniu infrastruktur przedsi biorstwa determinuj zmniejszanie m.in. ryzyka awarii maszyn, urz dze, systemów informatycznych czy wypadków przy pracy. Tego typu zdarzenia prowadz do obni enia jako ci technicznej produktów, opó nie w realizacji zamówie, przerw w ci g o ci dzia ania, problemów wizerunkowych. Punkty normy ISO 9001 koncentruj ce si na rodowisku pracy maj realny wp yw na warunki (fizyczne, rodowiskowe i inne, jak np. ha as, temperatura, wilgotno ), w których wykonywane s czynno ci. W konsekwencji oddzia uj na jako wyrobu, a tak e na poziom ryzyka zawodowego. Równie takie procesy wspomagaj ce, jak np. transport, pakowanie (np. oddane w outsourcing), powinny zosta przez przedsi biorstwo zapewnione, utrzymane i doskonalone. Oddzia uj one nie tylko na jako techniczn adunków, ale tak e na terminowo i elastyczno dostaw. Standard zarz dzania jako ci k adzie szczególny nacisk na budowanie relacji z klientem i kszta towanie skutecznej komunikacji z nabywcami. W ten sposób oddzia uje na ograniczanie m.in. ryzyka: 142 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... niezidentyfikowania przez firm wymaga klienta wobec produktu wymagania te dotycz nie tylko jako ci technicznej wyrobu, ale tak e oczekiwa nabywców co do warunków jego dostawy (np. terminowo ci, elastyczno ci) oraz potransakcyjnych elementów obs ugi (w tym napraw gwarancyjnych, serwisu); niezgodno ci wyrobu z potrzebami i oczekiwaniami klienta; nieprowadzenia bada rynku; braku zdolno ci do spe nienia zdefiniowanych przez klienta wymaga i ich zmian; nieskutecznej komunikacji z klientem w zakresie informacji o produkcie, zapyta ofertowych, zamówie czy reklamacji; nieskutecznego prognozowania popytu lub obni enia popytu; wprowadzenia na rynek nietrafionego produktu. Wymania ISO 9001 minimalizuj niepo dane ryzyko niezgodno ci wyrobu z zamówieniem klienta, normami technicznymi czy regulacjami prawnymi. Monitorowanie zmian w tym obszarze i nadzór technologiczny maj szczególne znaczenie dla ograniczania ryzyka nieprawid owej jako ci technicznej wyrobu i ryzyka utraty zaufania klientów instytucjonalnych i konsumentów. Norma ISO 9001 nawi zuje do problematyki projektowania, zobowi zuj c zw aszcza do prowadzenia weryfikacji i walidacji projektów i prac rozwojowych wyrobu. Wp ywa w ten sposób na ryzyko b dów w projekcie, ryzyko pomini cia wymaga wobec produktu czy ryzyko niew a ciwego zrozumienia specyfikacji jako ciowej klienta. Dobr praktyk jest aktywne w czanie do projektowania wyrobów zarówno dostawców, jak i klientów. Doskonalenie relacji z nabywcami i dostawcami (równie us ug, np. logistycznych) stanowi jeden z podstawowych elementów zarz dzania a cuchem dostaw i zarz dzania jako ci. Istotna jest zw aszcza wspó praca w zakresie projektowania, wytwarzania i dostarczania produktu. Kluczowe znaczenie dla sprawnego funkcjonowania a cucha dostaw ma punkt 7.4. Zakupy. Organizacja powinna wprowadzi takie mechanizmy, które zapewni zgodno dostaw ze zdefiniowanymi wcze niej zleceniobiorcy wymaganiami. Oznacza to konieczno prowadzenia procesu wyboru dostawcy oraz dok adnego okre lenia kryteriów wst pnej i okresowej oceny partnerów gospodarczych, a tak e utrzymywania zapisów wyników ocen. Z uwagi na pojawiaj ce si ryzyko dostaw (np. ryzyko niestabilnej jako ci technicznej dostaw surowców i materia ów, ryzyko zakupu niew a ciwych materia ów, ryzyko opó nienia dostawy, ryzyko braku elementów do produkcji, nieskutecznej kontroli dostaw) wiele przedsi biorstw coraz bardziej szczegó owo definiuje kryteria wyboru dostawcy. Cz sto jednym z nich jest wdro enie przez zleceniobiorc systemu zarz dzania, np. jako ci. Coraz wi ksz wag przywi zuje si te do lokalizacji dostawców (oceniaj c np. zagro enie katastrof naturaln ) oraz otoczenia, w którym funkcjonuj (w tym posiadanych róde zaopatrzenia). W praktyce wyra nie odchodzi vol. 10, nr 2 (37), 2012 143

Gra yna Wieteska si od strategii posiadania pojedynczego dostawcy danych komponentów (ang. single sourcing) z uwagi na wi ce si z tym zbyt du e ryzyko negatywnych skutków, zw aszcza dla systemów just in time. Norma ISO 9001 zobowi zuje do zapewniania, aby proces produkcji realizowany by w warunkach sprawnej infrastruktury, znajomo ci wymaga dotycz cych wyrobu (parametrów technicznych), przy dost pnych instrukcjach i procedurach. Warunki kontrolowane zapobiegaj m.in. zdarzeniu zwolnienia z produkcji wyrobu niezgodnego. Wymagany pomiar procesów, wyrobów i zadowolenia klienta stanowi ród o aktualnej informacji, daje mo liwo szybkiego zareagowania na pojawiaj ce si zagro enia, a tak e determinuje analiz i doskonalenie funkcjonowania systemu. Bardzo wa n problematyk jest bezpiecze stwo produktów, które kszta towane jest przez wszystkie przedsi biorstwa zaanga owane w wytwarzanie i dostarczanie wyrobów. Istotne znaczenie ma tu równie zobowi zanie organizacji do zapewnienia ochrony wyrobu podczas prowadzenia takich procesów, jak transport, magazynowanie czy konserwacja, w celu zmniejszenia ryzyka zmian jako ciowych wyrobu i wyeliminowania takich problemów w relacjach dostawca odbiorca na rynku B2B i B2C, jak np. reklamacje. Konieczne jest nie tylko przeprowadzenie analizy zagro e dla bezpiecze stwa wyrobu, ale równie budowanie w ród uczestników a cucha dostaw wiadomo ci problematyki i poczucia odpowiedzialno ci za produkt. Wymagania standardu ISO 9001 zobowi zuj organizacj do nadzoru nad wyrobem niezgodnym. Wa nym elementem jest wdro enie mechanizmów pozwalaj cych na wycofanie z rynku wyrobu zagra aj cemu yciu lub zdrowiu konsumenta. Umiej tne dzia anie w tego typu sytuacji kryzysowej determinuje agodzenie ryzyka reputacyjnego pojawiaj cego si w a cuchach dostaw. Kluczowe znaczenie w zarz dzaniu ryzykiem ma prowadzenie audytów wewn trznych, czego wymaga norma ISO 9001. Audyt wp ywa na ryzyko poprzez identyfikacj problemów, niezgodno ci oraz przyczyn pojawiaj cych si zdarze niepo danych. Pozwala na doskonalenie dzia a realizowanych w przedsi biorstwie. Audyt drugiej strony jest narz dziem powszechnie wykorzystywanym do poprawy jako ci i bezpiecze stwa procesów realizowanych w a cuchu dostaw. Coraz cz ciej przeprowadzane s audyty u dostawców i odbiorców (w kanale dystrybucji) maj ce na celu ograniczanie ryzyka rodowiskowego i spo ecznego w odniesieniu do budowania wizerunku odpowiedzialnych a cucha dostaw (ang. Socially and Environmentally Responsible Supply Chains) (Rammohan 2008). 4. Norma ISO/TS 16949 w wietle problematyki ryzyka w a cuchu dostaw Mi dzynarodowa specyfikacja ISO/TS 16949 okre la ujednolicone 10 wymagania wobec przedsi biorstw dzia aj cych w bran y samochodowej w zakresie: projektowania, produkcji, instalacji i serwisu. ISO/TS 16949 144 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... zbudowana jest na strukturze ISO 9001 i ustala wymogi jako ciowe w obszarze dzia a dostawców, i stanowi cz sto podstawowy warunek do podj cia z nimi wspó pracy. Skutecznie wdro ony system eliminuje b dy mog ce pojawi si po stronie dostawcy na ka dym etapie jego dzia a : planowania, produkcji i dostarczenia produktu do odbiorcy. Za o eniem standardu jest zmniejszenie prawdopodobie stwa wyst pienia zak óce w funkcjonowaniu dostawców oraz ograniczanie liczby kontroli i auditów drugiej strony. Dostosowanie systemu zarz dzania jako ci do wymaga ISO/TS 16949 zwi ksza zaufanie do dostawców i kooperantów w wymiarze globalnym, poprawia jako w zakresie produktów i procesów oraz determinuje rozwój spójnego systemu jako ci w a cuchu dostawców na rynku motoryzacyjnym ( a cucki 2003: 143). Specyfikacja podaje konkretne wymagania dla obszaru zakupów. Przedsi biorstwo powinno spowodowa rozwój systemu zarz dzania jako ci u dostawcy, a tak e monitorowa wyniki dzia alno ci dostawcy za pomoc nast puj cych wska ników (pkt 7.4.3.2 normy): jako dostarczanego wyrobu, zak ócenia u klienta (w tym zwroty z rynku), realizacja planu dostaw (z uwzgl dnieniem dodatkowych op at za transport), powiadomienia klienta o specjalnym statusie zwi zanym z zagadnieniami dotycz cymi jako ci lub dostawy. 5. AQAP2110 i Wewn trzny System Kontroli a ryzyko w a cuchu dostaw AQAP (ang. Allied Quality Assurance Publications) okre la wymagania dla przedsi biorstw zajmuj cych si dostawami dla wojska. Podstaw do jego wdro enia jest certyfikowany system zarz dzania jako ci. AQAP zapewnia dostarczenie wyrobów bezpiecznych, niezawodnych i materia ooszcz dnych. Standard obejmuje wymagania przede wszystkim w zakresie jako ci produktu, za któr odpowiedzialne s wszystkie wspó pracuj ce ze sob przedsi biorstwa. Aby nadzorowa jako dostarczanego wyrobu oraz realizowane kontrakty, nale y wdro y szereg instrumentów. Jednym z nich jest zarz dzanie ryzykiem, które stanowi podstaw wdro enia systemu opartego na implementacji teorii zarz dzania ryzykiem w procedury oraz techniki stosowane w praktyce (Koz owski, Gancarz i Wojciechowski 2004: 12 14). Zarz dzanie ryzykiem polega g ównie na ocenie ryzyka dotycz cego wyrobu oraz ryzyka zwi zanego ze ród ami zaopatrzenia, nast pnie na sterowaniu nim oraz monitorowaniu. Dostawca jest odpowiedzialny za jako wyrobu oraz jego wp yw na rodowisko w ca ym cyklu ycia, redukcj ryzyka kontraktowego, zarz dzanie konfiguracj wyrobu oraz zapewnienie jego niezawodno ci ( widerski 2005: 16 17). vol. 10, nr 2 (37), 2012 145

Gra yna Wieteska Wewn trzny System Kontroli to system oparty na strukturze normy ISO 9001. Aby uzyska certyfikat WSK, nale y posiada certyfikowany system zarz dzania jako ci. WSK przeznaczony jest dla przedsi biorstw, których dzia alno zwi zana jest z obrotem z zagranic towarami, technologiami i us ugami o znaczeniu strategicznym dla bezpiecze stwa pa stwa. Dzia alno taka obejmuje import, eksport, tranzyt, us ug po rednictwa i pomoc techniczn w zakresie towarów podwójnego zastosowania 11 i uzbrojenia 12. Spe nienie wymaga WSK pomaga wdro y w formie takie mechanizmy, które zapewni jej zgodno z przepisami w zakresie kontroli obrotu oraz najwy sz jako oferowanych produktów i us ug. 6. Znaczenie systemu HACCP, standardów IFS i BRC w zarz dzaniu ryzykiem w a cuchu dostaw Wyroby spo ywcze b d ce w obrocie musz spe nia szczególnie rygorystyczne wymagania z zakresu bezpiecze stwa zdrowotnego. ród em zagro e dla jako ci ywno ci s zagro enia chemiczne, biologiczne oraz fizyczne. Wszystkie procesy zwi zane z jej wytwarzaniem i dystrybucj (m.in. produkcja, transport, sk adowanie) musz by prowadzone w ci le okre lonych warunkach. ywno jest bowiem szczególnie wra liwa na niestabilne czynniki otoczenia, w tym temperatur, promieniowanie elektromagnetyczne czy wilgotno wzgl dn powietrza. W obszarze zapewniania bezpiecze stwa ywno ci wyró nia si przede wszystkim system HACCP (ang. Hazard Analysis and Critical Control Point) 13, a tak e standardy: IFS (ang. International Food Standard) i BRC (ang. Global Standard Food, British Retailer Consortium). Ich celem jest zbudowanie skutecznego podej cia prewencyjnego w zakresie utrzymania czysto ci higienicznej produktów spo- ywczych. System HACCP bazuje na kluczowych elementach, którymi s : analiza zagro e, zdefiniowanie krytycznych punktów kontroli, okre lenie warto ci krytycznych parametrów kontrolnych wraz z metodami ich monitorowania, a tak e utworzenie procedur awaryjnych na wypadek przekroczenia warto- ci krytycznych (McSwane i Linton 2000: 15 18.). Priorytet stanowi zapobieganie zanieczyszczeniom ywno ci i obni eniu jej czysto ci higienicznej w ca ym a cuchu ywno ciowym (produkcja pierwotna, przetwarzanie, magazynowanie i transport ywno ci, sprzeda detaliczna) 14. Dlatego kluczowym za o eniem jest wprowadzanie takich mechanizmów i innowacji, które b d redukowa prawdopodobie stwo przekroczenia akceptowalnych poziomów jej bezpiecze stwa podczas produkcji i dystrybucji (Hulebak i Schlosser 2002). Spe nieniu rygorystycznych wymaga prawnych s u y mo e implementacja zasad dobrej praktyki produkcyjnej (ang. Good Manufacturing Practice, GMP) oraz dobrej praktyki higienicznej (ang. Good Hygiene Practice, GHP) 15. Praktyka GMP odnosi si do zapewnienia czysto ci higienicznej 146 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... u ytych surowców i komponentów do produkcji ywno ci, natomiast praktyka GHP koncentruje si na zapewnianiu higienicznych warunków podczas wytwarzania, transportu czy sk adowania (np. czysto ci pomieszcze magazynowych, higieny pracowników, czysto ci urz dze i maszyn produkcyjnych). Systemy BRC i IFS zapewniaj wysok, powtarzaln jako produktów spo ywczych. Wiele sieci handlowych oczekuje od swoich dostawców ich implementacji. Standard BRC wymaga nadzorowanego systemu HACCP, udokumentowanego systemu zarz dzania jako ci, dobrych praktyk GMP i GHP, a tak e kontroli procesów. Standard IFS podobnie wymaga wdro- enia systemu HACCP, dzia ania zgodnie z praktykami GMP i GHP oraz GAP (ang. Good Agricultural Practice), a przede wszystkim opiera si na normie ISO 9001, nawi zuj c do takich elementów, jak: odpowiedzialno najwy szego kierownictwa, zarz dzanie zasobami, pomiary, analiza oraz ci g e doskonalenie. 7. Wyniki bada W tabelach 1, 2, 3 umieszczono wyniki bada 16 z zakresu zarz dzania przez przedsi biorstwa ryzykiem. Wskazano w nich segmenty wed ug kryterium rodzaju posiadanego przez respondentów certyfikatu systemu zarz dzania jako ci : ISO 9001, HACCP/IFS/BRC, ISO/TS 16949 lub/i AQUAP/ /WSK. Wyró niono te firmy, które nie posiadaj aktualnego certyfikatu, co nie oznacza, e nie doskonal swoich systemów zarz dzania. Respondenci deklarowali tak e inne certyfikaty: ISO 14001, PN-N/OHSAS 18001. Dla tych segmentów równie zaprezentowano wyniki bada, mimo e systemy zarz dzania rodowiskiem i bezpiecze stwem i higien pracy nie stanowi przedmiotu artyku u. Aby jednak przedstawi ca okszta t wyników, zdecydowano si na ich umieszczenie. Tabela 1 zawiera odpowiedzi respondentów na temat zagro e (wyst puj cych w firmie, w relacjach z dostawcami i w relacjach z odbiorcami), które uwzgl dniaj podczas prowadzonej analizy ryzyka. W obszarze zagro- e identyfikowanych w relacjach z dostawcami najwy sze odsetki wskaza (powy ej 90%), bez wzgl du na rodzaj posiadanego certyfikatu zarz dzania, dotycz takich zmiennych, jak nieterminowe dostawy oraz dostawy w niew a- ciwej jako ci technicznej. Z kolei najcz ciej analizowane przez respondentów czynniki ryzyka w obszarze relacji z odbiorcami stanowi y: zmiany zamówie w zakresie asortymentu i terminu realizacji dokonywane przez nabywców oraz b dy w zamówieniach od klientów. W relacjach z partnerami gospodarczymi zw aszcza firmy z certyfikatem ISO/TS 16949 oraz ISO 9001 najcz ciej wskazywa y mo liwe do zadeklarowania zmienne. W ród zagro e uwzgl dnianych podczas analizy ryzyka dla procesu projektowania na pierwszym miejscu, bez wzgl du na badany segment, znalaz a si zmienna mo liwo wyst pienia wad produktu podczas u ytkowania przez klienta. Kolejne czynniki charakteryzuj ce si du ym odsetkiem wskaza vol. 10, nr 2 (37), 2012 147

Gra yna Wieteska Posiadany certyfikat na zgodno z systemem zarz dzania Dla ogó u Brak certyfikowanego systemu zarz dzania Identyfikowane zagro enia zwi zane z relacjami z dostawcami, odbiorcami i funkcjonowaniem przedsi biorstwa, brane pod uwag przez firmy podczas analizy ryzyka ISO 9001 HACCP/IFS/ /BRC ISO/TS 16949 AQAP/WSK ISO 14001 PN-N/OHSAS 18001 Zagro enia zwi zane z relacjami z dostawcami N 418 25 359 48 18 12 98 52 Nieterminowe dostawy surowców/materia ów 91,63 92,00 91,64 93,75 94,44 91,67 92,86 92,31 Nieodpowiednia jako techniczna dostaw surowców/materia ów 89,47 76,00 90,25 91,67 100,00 83,33 92,86 94,23 Nieelastyczno dostaw surowców/materia ów 71,77 76,00 72,42 75,00 77,78 75,00 75,51 73,08 Niezrozumienie przez dostawc wymaga dotycz cych jako ci technicznej 52,87 60,00 52,65 52,08 61,11 41,67 53,06 57,69 Zagro enia zwi zane z relacjami z odbiorcami Zmiany zamówie w zakresie asortymentu przez klientów 73,21 88,00 71,87 75,00 94,44 50,00 68,37 65,38 B dy w zamówieniach od klientów 70,10 80,00 70,75 64,58 66,67 66,67 68,37 67,31 Zmiany zamówie w zakresie terminu realizacji przez klientów 68,18 80,00 67,41 64,58 88,89 58,33 66,33 73,08 Nieprecyzyjnie zdefiniowane wymagania klienta w zakresie jako ci technicznej 59,33 64,00 60,45 43,75 66,67 50,00 57,14 53,85 B dy w planowaniu potencjalnego popytu 53,83 72,00 53,76 45,83 66,67 50,00 52,04 53,85 Zagro enia zwi zane z procesem projektowania Mo liwo wyst pienia wad produktu podczas u ytkowania przez klienta 66,27 72,00 66,30 62,50 77,78 75,00 63,27 63,46 B dy w projektowaniu wyrobów 59,57 64,00 59,05 62,50 77,78 50,00 57,14 57,69 B dy w projektowaniu procesów 56,94 64,00 55,99 58,33 83,33 50,00 58,16 57,69 148 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... Brak/niejasno odpowiednich przepisów prawnych 50,96 64,00 50,70 43,75 50,00 41,67 50,00 59,62 Brak jasnych procedur operacyjnych 49,52 64,00 49,03 50,00 55,56 33,33 45,92 48,08 Zagro enia zwi zane z procesem produkcji/dystrybucji Mo liwo niewykonania zlecenia produkcyjnego/dystrybucyjnego zgodnie z za o onym harmonogramem 70,81 64,00 72,42 60,42 77,78 91,67 78,57 75,00 Wypadki przy pracy 65,07 68,00 64,90 62,50 72,22 66,67 76,53 76,92 Zagro enia zwi zane z procesem zarz dzania infrastruktur Mo liwo awarii maszyn i urz dze 66,27 72,00 64,62 75,00 83,33 58,33 68,37 67,31 Mo liwo awarii systemu informatycznego 63,16 80,00 62,95 60,42 72,22 50,00 69,39 73,08 Zagro enia losowe w przedsi biorstwie typu po ar, powód 58,61 72,00 57,94 56,25 61,11 41,67 64,29 67,31 Zdarzenia niepo dane losowe i nielosowe typu utrata/zniszczenie towaru 57,66 76,00 56,55 56,25 61,11 50,00 60,20 63,46 Brak odpowiednich inwestycji zwi zanych z modernizacj infrastruktury produkcyjnej/dystrybucyjnej 52,39 64,00 51,81 56,25 66,67 50,00 50,00 50,00 Nieskuteczny nadzór nad systemem kontrolno-pomiarowym 49,52 52,00 50,14 47,92 55,56 58,33 48,98 48,08 Nieskuteczny nadzór nad utrzymaniem ruchu 46,89 52,00 47,08 47,92 61,11 50,00 54,08 51,92 Zagro enia zwi zane z procesem zarz dzania zasobami ludzkimi B dy pracowników 83,01 84,00 82,17 85,42 94,44 91,67 82,65 73,08 Brak dostatecznych szkole (podnoszenia kwalifikacji) pracowników operacyjnych 51,44 64,00 50,42 50,00 72,22 66,67 48,98 50,00 Brak dostatecznych szkole (podnoszenia kwalifikacji) specjalistów 49,28 56,00 48,75 47,92 55,56 50,00 46,94 48,08 Brak dostatecznych szkole (podnoszenia kwalifikacji) kadry zarz dzaj cej 47,37 64,00 46,52 43,75 66,67 50,00 44,90 46,15 Zagro enia zwi zane z procesem zrz dzania finansami Mo liwo utraty p ynno ci finansowej 78,23 76,00 79,11 68,75 100,00 66,67 80,61 82,69 Tab. 1. Identyfikowane zagro enia zwi zane z relacjami z dostawcami, odbiorcami i funkcjonowaniem przedsi biorstwa, brane pod uwag przez firmy podczas analizy ryzyka. Porównanie segmentów firm dla kryterium posiadany certyfikat systemu zarz dzania (odsetek wskaza ). ród o: opracowanie w asne. vol. 10, nr 2 (37), 2012 149

Gra yna Wieteska to b dy w projektowaniu procesów oraz b dy w projektowaniu wyrobu. W omawianym obszarze najwy szy odsetek wskaza dotyczy b dów w projektowaniu procesów (83,33%), które wskaza segment jednostek z sektora motoryzacyjnego. Zagro enia dla procesów produkcji/dystrybucji deklarowane by y przez badane przedsi biorstwa tak e stosunkowo cz sto. Zw aszcza zmienna mo liwo niewykonania zlecenia produkcyjnego/dystrybucyjnego zgodnie z za o- onym harmonogramem uzyska a w ród firm z certyfikatem AQAP/WSK odsetek wskaza na bardzo wysokim poziomie (91,67%). Najcz ciej brane do analizy ryzyka zagro enia zwi zane z infrastruktur techniczn to awarie maszyn, urz dze i systemu informatycznego. Awaria maszyn i urz dze to czynnik ryzyka wskazywany najcz ciej przez firmy z certyfikatem ISO/TS 16949 (83,33%) oraz HACCP/ IFS/ BRC (75,00%). Awarie systemu informatycznego z kolei analizuj g ównie organizacje z certyfikatem ISO/TS 16949 (72,22%). Zagro enia losowe w przedsi biorstwie (typu po ar, powód ) uzyska y w ród wszystkich segmentów do du cz sto wskaza, gdy ponad 50% (oprócz firm z certyfikatem AQAP/WSK).W obszarze zagro enia zwi zane z procesem zarz dzania zasobami ludzkimi zdecydowanie najwy szy odsetek wskaza, zw aszcza w ród przedsi biorstw z certyfikatem ISO/TS 16949 (94,44%) i certyfikatem AQAP/WSK (91,67%), uzyska a zmienna b dy pracowników. Warto doda, e w ród identyfikowanych zagro e utrata p ynno ci finansowej by a wskazywana szczególnie cz sto. Czynnik ten zaznaczyli w kwestionariuszu np. wszyscy respondenci z certyfikatem ISO/TS 16949. Nale y zauwa y, e przedsi biorstwa bez adnego certyfikatu w wielu przypadkach (zw aszcza w obszarze ryzyka w relacjach z dostawcami i odbiorcami oraz zagro e zwi zanych z zarz dzaniem z infrastruktur ) deklarowa y cz ciej poszczególne czynniki ryzyka ni firmy z certyfikatami jako ci. W tabeli 2 przedstawiono wyniki bada z zakresu identyfikowanych zagro e, których ród em jest otoczenie. W ród czynników makrootoczenia na pierwszym miejscu, bez wzgl du na posiadany certyfikat, znajduj si zmiany cen surowców, na drugim za zmiany kursów walut. Obie zmienne zosta y wskazane przez wszystkie firmy z certyfikatem ISO/TS 16949. Równie ten segment najcz ciej wskaza czynniki: niestabilno przepisów prawnych (77,78%) i zmiany cen kredytów (72,22%). Najcz ciej deklarowane czynniki mikrootoczenia b d ce ród em ryzyka dla respondentów to sytuacja finansowa klientów (100% wskaza segmentu przedsi biorstw z certyfikatem AQAP/ WSK) oraz sytuacja finansowa dostawców (88,89% organizacje z certyfikatem ISO/TS 16949). Zw aszcza sektor motoryzacyjny deklaruje brak wykwalifikowanych pracowników operacyjnych i specjalistów o wysokich kwalifikacjach (77,78%). Tabela 3 zawiera wyniki bada z zakresu podejmowanych dzia a maj cych na celu ograniczenie ryzyka w relacjach z dostawcami, klientami oraz 150 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... Posiadany certyfikat na zgodno z systemem zarz dzania Dla ogó u Brak certyfikowanego systemu zarz dzania Czynniki otoczenia brane pod uwag przez przedsi biorstwa podczas analizy ryzyka ISO 9001 HACCP/IFS/ /BRC ISO/TS 16949 AQAP/WSK ISO 14001 PN-N/OHSAS 18001 Czynniki makrootoczenia N 418 25 359 48 18 12 98 52 Zmiany cen surowców 88,52 84,00 88,30 93,75 100,00 91,67 90,82 88,46 Zmiany kursów walut 85,17 76,00 85,79 79,17 100,00 66,67 84,69 78,85 Niestabilno przepisów prawnych 61,72 60,00 61,84 58,33 77,78 58,33 66,33 69,23 Zmiany cen kredytów 59,33 60,00 60,17 62,50 72,22 58,33 61,22 61,54 Zagro enia naturalne np. powód, po ar, silne wiatry 47,37 60,00 47,35 50,00 55,56 41,67 46,94 50,00 Czynniki mikrootoczenia Sytuacja finansowa klientów 88,28 88,00 90,81 68,75 88,89 100,00 84,69 80,77 Sytuacja finansowa dostawców 61,24 76,00 60,72 54,17 88,89 75,00 64,29 69,23 Praktyki monopolistyczne dostawców 57,18 64,00 57,94 43,75 61,11 58,33 60,20 59,62 Brak pracowników operacyjnych o wysokich kwalifikacjach na rynku 56,22 72,00 55,15 54,17 77,78 66,67 50,00 53,85 Brak specjalistów o wysokich kwalifikacjach na rynku 55,74 60,00 55,71 47,92 77,78 58,33 48,98 50,00 Awarie w dostawie mediów zapewniaj cych ci g o procesów np. gaz, woda, energia 55,26 64,00 54,60 58,33 66,67 50,00 60,20 59,62 Brak kadry zarz dzaj cej o wysokich kwalifikacjach na rynku 47,85 60,00 48,19 43,75 66,67 50,00 46,94 50,00 Tab. 2. Czynniki otoczenia brane pod uwag przez przedsi biorstwa podczas analizy ryzyka. Porównanie segmentów firm dla kryterium posiadany certyfikat systemu zarz dzania (odsetek wskaza ). ród o: opracowanie w asne. vol. 10, nr 2 (37), 2012 151

Gra yna Wieteska ryzyka, którego ród em jest respondent. Najcz ciej prowadzonym dzia aniem ograniczaj cym ryzyko w relacjach z dostawcami dla wszystkich segmentów (oprócz firm z certyfikatem ISO/TS 16949) jest wymaganie od dostawców atestów, certyfikatów produktowych. Wskaza o je 100% przedsi biorstw z certyfikatem AQAP/WSK. Dla firm posiadaj cych certyfikat ISO/ /TS 16949 najcz ciej wskazywanym dzia aniem w tym obszarze by o wymaganie od dostawców certyfikatów ISO/TS 16949 i ISO 9001. Kolejne najch tniej prowadzone w tym obszarze dzia ania to: opracowywanie planów zapotrzebowania na surowce/materia y i dostosowywanie poziomu zapasu bezpiecze stwa. Najwi ksze odsetki wskaza dotycz segmentów firm z certyfikatem HACCP/ IFS/ BRC i ISO/TS 16949. W ród respondentów, którzy najcz ciej wspólnie z klientami prowadz prace nad nowymi produktami w celu ograniczenia ryzyka w relacjach z odbiorcami, znajduj si jednostki posiadaj ce certyfikat ISO/TS 16949. Aby ogranicza ryzyko dla procesu projektowania, dzia ania w postaci wspó pracy z jednostkami naukowo-badawczymi (66,67%) najch tniej realizuj z kolei przedsi biorstwa z certyfikatem AQAP/WSK. Segment firm z certyfikatem ISO/TS 16949 natomiast najwi ksze nadzieje wi e ze stosowaniem benchmarkingu (88,89%) oraz ledzeniem rozwoju innowacji technicznych (72,22%). W celu ograniczania ryzyka zwi zanego z procesem produkcji/dystrybucji wszystkie segmenty (oprócz firm z sektora spo ywczego) najch tniej opracowuj plany produkcji/dystrybucji. W ród nich znajduj si zw aszcza respondenci deklaruj cy posiadanie certyfikatu ISO/TS 16949 (94,44%) oraz AQAP/WSK (83,33%). Zmienne: wdra anie innowacji technicznych i organizacyjnych natomiast uzyska y najwi ksze odsetki wskaza w ród firm bez certyfikatu zarz dzania (76,00%). Szczególnie du wag do dzia a ograniczaj cych ryzyko zwi zane z funkcjonowaniem infrastruktury technicznej przywi zuj firmy z certyfikatem ISO/TS 16949. Zmienne: analizowanie przyczyn awarii maszyn/urz dze i skuteczne wdra anie dzia a zapobiegawczych i koryguj cych wskaza o 100% tego typu jednostek. Podobnie segment ten najcz ciej prowadzi nadzorowanie infrastruktury procesów (94,44%) oraz wyznacza osoby odpowiedzialne za konserwacj, przegl d maszyn i urz dze (88,89%). W obszarze ryzyka zwi zanego z zasobami ludzkimi najch tniej prowadzone dzia ania to zatrudnianie pracowników o odpowiednich kwalifikacjach. Najwi cej wskaza w tym zakresie dotyczy segmentu przedsi biorstw z certyfikatem AQAP/WSK (91,67%). Z kolei dla firm z certyfikatem ISO/TS 16949 szczególnie du e znaczenie ma przeprowadzanie oceny okresowej pracowników (83,33%). We wszystkich tabelach przedstawiono tak e wyniki dla segmentów przedsi biorstw posiadaj cych certyfikat ISO 14001 oraz PN-N/OHSAS 18001. Uzyskane wyniki wskazuj, i firmy z certyfikatem systemu zarz dzania rodowiskiem lub systemu zarz dzania bezpiecze stwem i higien pracy 152 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... Posiadany certyfikat na zgodno z systemem zarz dzania Dla ogó u Brak certyfikowanego systemu zarz dzania Dzia ania prowadzone przez przedsi biorstwa w celu ograniczenia ryzyka ISO 9001 HACCP/IFS/ /BRC ISO/TS 16949 AQAP/WSK ISO 14001 PN-N/OHSAS 18001 Dzia ania zwi zane z relacjami z dostawcami N 418 25 359 48 18 12 98 52 Wymaganie od dostawców atestów, certyfikatów produktowych 77,99 72,00 78,27 83,33 77,78 100,00 81,63 82,69 Opracowywanie planów zapotrzebowania na surowce/materia y 62,44 56,00 62,40 70,83 83,33 58,33 62,24 59,62 Ustalanie, analizowanie i dostosowywanie poziomu zapasu bezpiecze stwa (surowców, materia ów, cz ci zamiennych) 62,44 60,00 62,40 75,00 72,22 58,33 69,39 67,31 Wymaganie od dostawców certyfikatów systemowych np. ISO 9001 61,48 56,00 63,79 56,25 88,89 66,67 65,31 63,46 Zwi kszanie udzia u outsourcingu wyspecjalizowanych dostawców 45,69 52,00 45,96 37,50 61,11 41,67 48,98 48,08 Prowadzenie wspólnie z dostawcami prac nad nowymi produktami 43,54 48,00 43,73 45,83 55,56 25,00 44,90 44,23 Wymaganie od dostawców certyfikatów sektorowych np. ISO/TS 16949/ ISO 22000/HACCP itp. Dzia ania zwi zane z relacjami z odbiorcami Dok adne okre lanie na umowach odpowiedzialno ci za towar, konsekwencji za opó nienia w realizacji zamówie, stosowanie gwarancji, por cze 43,06 52,00 41,23 58,33 94,44 25,00 39,80 38,46 59,81 60,00 59,89 58,33 66,67 58,33 65,31 69,23 Prowadzenie wspólnie z klientami prac nad nowymi produktami 49,76 60,00 49,86 54,17 72,22 33,33 44,90 42,31 vol. 10, nr 2 (37), 2012 153

Gra yna Wieteska Cd. tab. 3 Posiadany certyfikat na zgodno z systemem zarz dzania Dla ogó u Brak certyfikowanego systemu zarz dzania Dzia ania prowadzone przez przedsi biorstwa w celu ograniczenia ryzyka. Odsetek wskaza ISO 9001 HACCP/IFS/ /BRC ISO/TS 16949 AQAP/WSK ISO 14001 PN-N/OHSAS 18001 Dzia ania zwi zane z procesem projektowania wyrobu N 418 25 359 48 18 12 98 52 ledzenie rozwoju innowacji technicznych 62,68 60,00 64,07 54,17 72,22 58,33 60,20 59,62 Stosowanie benchmarkingu (wdra anie zaobserwowanych w innych firmach skutecznych/efektywnych rozwi za ) 55,26 64,00 55,15 47,92 88,89 50,00 62,24 65,38 Wspó pracowanie z jednostkami naukowo-badawczymi 52,87 52,00 54,32 47,92 61,11 66,67 56,12 59,62 Dzia ania zwi zane z procesem produkcji/dystrybucji Opracowywanie planów produkcji/dystrybucji 74,64 56,00 73,82 68,75 94,44 83,33 73,47 73,08 Wdra anie innowacji technicznych w procesach produkcji/dystrybucji 68,18 76,00 68,52 70,83 72,22 50,00 73,47 71,15 Wdra anie innowacji organizacyjnych w procesy produkcji/dystrybucji 63,16 76,00 62,40 60,42 66,67 50,00 64,29 63,46 Opracowywanie procedur awaryjnych 49,76 56,00 49,30 54,17 72,22 50,00 59,18 59,62 Wprowadzanie 5S/TPM 38,04 52,00 37,60 31,25 77,78 41,67 42,86 46,15 Dzia ania zwi zane z procesem zarz dzania infrastruktur Analizowanie przyczyn awarii maszyn i urz dze i skuteczne wdra anie dzia a zapobiegawczych i koryguj cych 76,56 72,00 76,60 81,25 100,00 83,33 76,53 71,15 Nadzorowanie infrastruktury procesów 73,44 60,00 74,37 79,17 94,44 91,67 75,51 78,85 154 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... Wyznaczanie osób odpowiedzialnych za konserwacj, przegl d maszyn i urz dze Sporz dzanie i na bie co realizowanie planów zwi zanych z utrzymaniem infrastruktury 66,51 68,00 65,74 75,00 88,89 33,33 73,47 75,00 65,07 64,00 65,46 58,33 66,67 41,67 71,43 78,85 Korzystanie z ubezpiecze maj tkowych 61,24 60,00 62,40 52,08 66,67 66,67 63,27 65,38 Dzia ania zwi zane z procesem zarz dzania zasobami ludzkimi Zatrudnianie pracowników o odpowiednich kwalifikacjach 78,47 68,00 80,50 70,83 72,22 91,67 79,59 82,69 Analizowanie wiedzy i kwalifikacji pracowników oraz podnoszenie ich kwalifikacji (kursy, szkolenia itp.) 77,51 76,00 77,72 70,83 72,22 66,67 76,53 82,69 Przeprowadzanie oceny okresowej pracowników 60,05 64,00 60,72 58,33 83,33 50,00 70,41 75,00 Zespo owe rozwi zywanie problemów (np. poprzez dzia alno kó jako ci) 53,83 56,00 52,65 64,58 77,78 41,67 55,10 61,54 Tab. 3. Dzia ania prowadzone przez przedsi biorstwa w celu ograniczenia ryzyka zwi zanego z relacjami z dostawcami, odbiorcami i funkcjonowaniem przedsi biorstwa. Porównanie segmentów firm dla kryterium posiadany certyfikat systemu zarz dzania (odsetek wskaza ). ród o: opracowanie w asne. vol. 10, nr 2 (37), 2012 155

Gra yna Wieteska deklarowa y w zbli onym stopniu poszczególne zmienne co segmenty firm z certyfikatem systemu zarz dzania dotycz cego jako ci. Sugeruje to, i równie one kszta tuj wiadomo i odpowiedzialno organizacji za analizowanie i ograniczanie ryzyka pojawiaj cego si w a cuchu dostaw. 8. Wnioski Wyniki bada wskazuj, i przedsi biorstwa posiadaj ce certyfikaty na zgodno z wymaganiami mi dzynarodowych standardów zarz dzania jako- ci wykazuj du wiadomo co do problematyki identyfikowania zagro- e oraz ograniczania ryzyka w relacjach z dostawcami i odbiorcami. Wszystkie segmenty, bez wzgl du na rodzaj certyfikatu, w podobnym stopniu analizuj poszczególne rodzaje ryzyka oraz ograniczaj jego wielko. Na tle wszystkich segmentów zw aszcza sektor motoryzacyjny wyró nia si wysokimi odsetkami wskaza. Ró nice te dla niektórych zmiennych s znacz ce (najcz ciej w porównaniu z segmentem firm posiadaj cych certyfikaty AQAP/WSK). W wi kszo ci jednak przypadków wszystkie segmenty deklaruj kolejne zmienne z relatywnie zbli on cz sto ci wskaza. Warto zaznaczy, e przedsi biorstwa bez aktualnego certyfikatu w równym, a czasami nawet w wi kszym stopniu przywi zuj wag do badanych obszarów. Sugeruje to, i o skuteczno ci dzia ania systemu zarz dzania nie zawsze wiadczy posiadany certyfikat. Reasumuj c, nale y stwierdzi, e standardy zarz dzania jako ci odgrywaj istotn rol w ograniczaniu ryzyka w a cuchu dostaw, w tym zw aszcza w relacjach przedsi biorstw z dostawcami i odbiorcami. Wskazuje na to zarówno tre wymaga omówionych norm organizacyjnych, jak równie wyniki przeprowadzonych bada. Oznacza to, e systemy zarz dzania jako- ci, a tak e inne (jak system zarz dzania rodowiskiem czy zarz dzania bezpiecze stwem pracy) powinny stanowi powszechnie stosowane narz dzia do ograniczania ryzyka pojawiaj cego si w a cuchach dostaw. Niezmiernie wa ne jest, aby przedsi biorstwa posiadaj ce ju wdro ony system zarz dzania szerzy y tego typu dobr praktyk wymagaj c od partnerów gospodarczych podobnej implementacji. Kluczowe jest przy tym wspieranie dostawców i odbiorców w tym zakresie oraz dzielenie si z nimi wiedz i do wiadczeniem z zakresu mo liwo ci doskonalenia systemów zarz dzania. Informacje o autorce Dr Gra yna Wieteska adiunkt w Zak adzie Doskonalenia Operacyjnego Uniwersytetu ódzkiego. E-mail: gwieteska@uni.lodz.pl. 156 Problemy Zarz dzania

Systemy zarz dzania jako ci i ich rola w zarz dzaniu ryzykiem... Przypisy 1 VMI (ang. Vendor Managed Inventory) koncepcja zarz dzania zapasami przez dostawc, SRM (ang. Supplier Relationship Management) koncepcja zarz dzania relacjami z dostawcami, CRM (ang. Customer Relationship Management) koncepcja zarz dzania relacjami z klientami. 2 Zgodnie z modelem Poiriera dojrza o a cucha dostaw analizowa mo na na pi ciu poziomach. Dwa z nich odnosz si do wewn trznej integracji funkcji pojedynczego przedsi biorstwa, a trzy kolejne do wspó pracy w a cuchu dostaw, przy czym najwy szy poziom doskona o ci oznacza partnerstwo w sieci (Poirier i Quinn 2004: 24 31). 3 Dodatkowo niepokoi fakt, e rednia roczna liczba wyst puj cych katastrof naturalnych w ci gu ostatnich dwudziestu lat podwoi a si (CRED 2008). 4 G. Bisignani, generalny dyrektor IATA, 6 czerwca 2011 r. na 67 generalnym spotkaniu Mi dzynarodowego Zrzeszenia Przewo ników Powietrznych o wiadczy, e bran a lotnicza notuje straty, których przyczynami s wzrost kosztów paliwa, zamieszki polityczne, a tak e katastrofy naturalne, w tym trz sienie ziemi i tsunami w Japonii. (www.iata.org/events/agm/2011/gallery/pages/video-gallery.aspx?vid=7). 5 Zarówno organizacje mi dzynarodowe (np. International Organization for Standardization, ISO; International Electrotechnical Commission, IEC), jak i krajowe (np. British Standards Institution, BSI). 6 Przyk adem jest rewizja R5 normy TL 9000 dla systemu zarz dzania jako ci w telekomunikacji, która wprowadza wymaganie z zakresu zarz dzania ryzykiem wobec produkcji i us ug przy uwzgl dnieniu wszystkich stron zainteresowanych (Kleniewski 2011: 23 27). 7 Na koniec grudnia 2011 r. odnotowano liczb 1 109 905 wydanych na ca ym wiecie (w 178 krajach) certyfikatów ISO 9001:2008 (The ISO Survey of Certifications 2010). 8 W ród systemów zarz dzania jako ci wyró ni mo na tak e inne: system zarz dzania jako ci dla sektora medycznego (ISO 13485), system zarz dzania w sektorze lotniczym (AS 9100), system zarz dzania w sektorze telekomunikacyjnym (TL 9000), system jako ci w laboratoriach (ISO/IEC 1702). Artyku ogranicza si do kliku wybranych systemów zarz dzania jako ci z uwagi na zakres przeprowadzanych bada oraz zbyt du y obszar zagadnienia. 9 Zasady jako ci to: orientacja na klienta, przywództwo, zaanga owanie pracowników, podej cie procesowe, podej cie systemowe, ci g e doskonalenie, podejmowanie decyzji na podstawie faktów, wzajemnie korzystne relacje z dostawcami. 10 Harmonizuje wymagania nast puj cych krajowych systemów jako ci dla bran y motoryzacyjnej: ameryka ski QS-9000, niemiecki VDA6.1, francuski EAQF i w oski AVSQ. 11 Przedmioty podwójnego zastosowania, znaczy przedmioty, w cznie z oprogramowaniem i technologi, które mog by stosowane zarówno w celach cywilnych jak i wojskowych, i obejmuje to wszystkie dobra, które mog by wykorzystywane zarówno w zastosowaniach niewybuchowych, jak i w jakikolwiek sposób do wspomagania wytwarzania broni j drowej lub innych wybuchowych urz dze j drowych art. 2, Rozporz dzenie Rady WE nr 1334/2000 z 22 czerwca 2000 r. 12 Art. 3 ustawy z dnia 29 listopada 2000 roku o obrocie z zagranic towarami, technologiami i us ugami o znaczeniu strategicznym dla bezpiecze stwa pa stwa, a tak e dla mi dzynarodowego pokoju i bezpiecze stwa (Dz.U. z 2004 r. Nr 229, poz. 2315). 13 Od 1 stycznia 2006 r. jest systemem obowi zkowym dla przemys u spo ywczego (Rozporz dzenie WE nr 852/2004). vol. 10, nr 2 (37), 2012 157

Gra yna Wieteska 14 Du odpowiedzialno w zakresie bezpiecze stwa produktów ywno ciowych deklaruj zw aszcza mi dzynarodowe koncerny, w tym np. firma Kraft Food (Working to build a better world, Kraft Food Responsibility Report 2009, Environmental Resources Management 2010). 15 Ustawa o bezpiecze stwie ywno ci i ywienia z dnia 25 sierpnia 2006 r. (Dz.U. z 2006 r. Nr 171, poz. 1225). 16 Badania przeprowadzono w roku 2009. Wykorzystano technik ankiety pocztowej. Kwestionariusze wys ano do 4131 podmiotów gospodarczych w Polsce, z czego odes anych zosta o 460 (zwrot na poziomie 11,14%), a zakwalifikowanych do analizy 418. Przedsi biorstwa mia y mo liwo zaznaczenia w kwestionariuszu dowolnej liczby zmiennych. Wybór firm poddanych badaniu oparto na metodzie doboru celowego przedsi biorstw typowych, funkcjonuj cych w Polsce na rynku B2B z certyfikowanym w ostatnich latach systemem zarz dzania. Bibliografia Aberdeen Group 2010. B2B Integration and Collaboration. COSO 2004. Enterprise Risk Management, The Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission 2004. CRED 2008. Annual Disaster Statistical Review: Numbers and Trends 2007. Deloitte Polska 2011. Zarz dzanie ryzykiem. Spo eczna odpowiedzialno biznesu i zrównowa ony rozwój. DNV Industry 2008. Zmiany w normie, zasady okresu przej ciowego w certyfikacji, Global MSC 20/11/2008. Wersja polska prezentacji: T. Godu ski, DNV PL 3/12/2008. Gasi ski, T. i S. Pijanowski 2011. Zarz dzanie ryzykiem w procesie zrównowa onego rozwoju biznesu, publikacja przygotowana przez Polski Instytut Dyrektorów i Stowarzyszenie Polrisk na zlecenie Ministerstwa Gospodarki. Hulebak, K.L. i W. Schlosser 2002. Hazard Analysis and Critical Control Point (HACCP) History and Conceptual Overview. Risk Analysis. An International Journal, nr 3 (22), s. 547 552, DOI: 10.1111/0272-4332.00038. Kleniewski, A. 2011. Zarz dzanie ryzykiem w systemach zarz dzania jako ci, rodowiskiem, bezpiecze stwem i higien pracy-praktyczne rozwi zania. Problemy Jako ci, nr 11, s. 23 27. Koz owski, M., Gancarz, E. i S. Wojciechowski 2004. Rynek NATO wymagania jako- ciowe. Problemy Jako ci, nr 4, s. 12 14. Kuc, B.R. 2002. Audyt wewn trzny teoria i praktyka, Warszawa: Wydawnictwo Mened erskie PTM. a cucki, J. 2003. Podstawy kompleksowego zarz dzania jako ci TQM, Pozna : Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Liebesman, S. 2008. How to Manage Risk in Global Economy. Quality Progress, March. McSwane, D. i R. Linton 2000. Issues and Concerns in HACCP Development and Implementation for Retail Food Operations. Journal of Environmental Health, nr 6 (62), s. 15 18. Poirier, Ch.C. i F.J. Quinn 2004. How Are We Doing? Supply Chain Management Review, nr 8 (8), s. 24 31. Porter, M.E. 2001. Porter o konkurencji, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Rammohan, S. 2008. Business Benefits to Hewlett-Packard Suppliers from Socially and Environmentally Responsible (SER) Practices in China. A Case Study, Stanford Graduate School of Business. widerski, A. 2005. Zarz dzanie jako ci wymagania NATO. Problemy Jako ci, nr 12, s. 16 17. 158 Problemy Zarz dzania