Środowiskowe uwarunkowania zaburzeń psychopatologicznych u osób powyżej 65 roku

PROTET. STOMATOL., 2010, LX, 3, 162-169 Środowiskowe uwarunkowania zaburzeń psychopatologicznych u osób powyżej 65 roku Environmental determinants of psychopathological disorders in persons aged over sixty five Ryszard Koczorowski 1, Ewa Jundziłł-Bieniek 2 1 Z Kliniki Gerostomatologii Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. R. Koczorowski 2 NZOZ Zakład Protetyki Stomatologicznej w Bydgoszczy HASŁA INDEKSOWE: osoby starsze, zaburzenia psychiczne, testy psychometryczne, leczenie stomatologiczne KEY WORDS: elderly patients, psychic disorders, psychometric tests, dental treatment Streszczenie Wstęp. Obniżone zdolności adaptacyjne u osób w wieku podeszłym i przyjmowanie przez nich różnych postaw wobec otoczenia a także występowanie niektórych zaburzeń psychicznych wpływać może na leczenie protetyczne i jego efekt finalny. Wśród zespołów psychopatologicznych spotykanych u pacjentów w zaawansowanym wieku najczęściej występują objawy otępienne i/lub depresyjne. Cel pracy. Porównanie występowania cech zaburzeń psychicznych w grupach osób starszych reprezentujących trzy różne środowiska życia tzn. Poradnię i Klinikę Geriatrii Szpitala, Domy Pomocy Społecznej, Uniwersytet Trzeciego Wieku. Materiał i metody. W każdej grupie testowano po 70 osób, przy czym wśród 210 zbadanych liczba kobiet była ponad dwukrotnie wyższa (145) od liczby mężczyzn (65). Do analizy tego przedsięwzięcia zastosowano trzy następujące typy testów psychometrycznych: Mini Mental State Examination test (MMSE) autorstwa Folsteina i wsp. dla wykluczenia z analizy osób posiadających zaburzone funkcje poznawcze, Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia wg. Goldberga (GHQ), oraz Geriatryczną Skalę Oceny depresji wg. Yesevage (GDS). Wyniki. Na podstawie wyników badań stwierdzono, że depresja jest częstym zaburzeniem psychicznym u osób w wieku podeszłym a jej nasilenie może być skorelowane z grupą środowiskową. Istotnym problemem jest wysoki odsetek pacjentów starszych nieświa- Summary Introduction. Prosthetic treatment and its success may be influenced by the fact that elderly people often exhibit a diminished adaptation potential, show negative social attitudes and suffer from mental disorders. The most common psychopathological symptoms in elderly patients are stupor and/or depression. Aim of the study. To compare the occurrence of indicators of psychic disorders in three different social environments: the University Hospital Geriatric Clinic, Nursing Homes and the University of the Third Age. Material and methods. Each of the three study groups comprised 70 persons. Of the total 210 subjects, 145 were women and 65 men. The following psychometric tests were used in the study: the Mini Mental State Examination test (MMSE, Folstein et al.), which allowed to exclude individuals with disturbed cognitive functions; Goldberg s General Health Questionnaire (GHQ); Yesevage s Geriatric Depression Scale (GDS). Results. Depression was found to be a common mental disorder in the elderly and its severity may be correlated with the social environment. A high percentage of elderly patients were unaware of their mental health problems because depression had not been previously diagnosed. Nursing home residents and hospital patients exhibited symptoms of mental disorders, including depression, more often than students of the University of the Third Age. Conclusions. Mental health of the elderly is affected 162

Zaburzenia psychopatologiczne domych swoich zaburzeń, u których depresja nie była nigdy zdiagnozowana. W pracy tej odnotowano wyższy odsetek osób starszych wykazujących cechy zaburzeń psychopatologicznych, w tym zaburzeń depresyjnych, u mieszkańców Domów Pomocy Społecznej oraz w grupie pacjentów szpitala aniżeli wśród słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Wnioski. Wśród osób w wieku podeszłym istnieją środowiskowe uwarunkowania wpływające na ich psychosomatyczną kondycję zdrowotną. Zastosowanie niektórych testów psychometrycznych może być użyteczne w stomatologicznych działaniach leczniczych, szczególnie zaś dotyczących pacjentów w wieku powyżej 65 roku życia. by environmental determinants. The use of certain psychometric tests may be helpful in the dental treatment of patients aged over 65. In addition, a varied potential to adapt to prosthetic restorations is observed in this age group. Obniżone zdolności adaptacyjne u osób w wieku podeszłym i przyjmowanie przez nich różnych postaw wobec otoczenia, takich jak postawa wrogości wobec innych osób, niekiedy wrogości wobec siebie lub występowanie różnych zaburzeń psychicznych wpływać często mogą na prowadzenie leczenia protetycznego i jego efekt finalny (1, 2, 3, 4). Wśród zespołów psychopatologicznych spotykanych u pacjentów w zaawansowanym wieku najczęściej występują objawy otępienne lub depresyjne. Uważa się, że jedną z przyczyn tych stanów obok czynników typowo biologicznych mogą być uwarunkowania psychospołeczne, takie jak problemy materialne, utrata pozycji zawodowej, pogorszona sprawność psychofizyczna, izolacja społeczna czy brak bliskich osób (5, 6). Stąd też celem tej pracy było porównanie występowania cech zaburzeń psychicznych w grupach osób starszych poddanych badaniu stomatologicznemu i reprezentujących trzy różne środowiska życia. Przyjęto też tezę, że być może przynależność do którejś z badanych grup może sugerować częstsze występowanie kłopotów stomatologiczno-leczniczych wynikających z zaburzeń psychicznych. Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone na terenie Bydgoszczy w trzech grupach środowiskowych, tzn.: Poradni i Klinice Geriatrii Szpitala Miejskiego (I grupa), Domach Pomocy Społecznej (II grupa), Uniwersytecie Trzeciego Wieku (III grupa), w przy czym każda z wymienionych grup liczyła po 70 osób. Ponieważ 210 pacjentów zostało wybranych do badań losowo stąd też liczba kobiet (145) ponad dwukrotnie przekraczała liczbę badanych mężczyzn (65). Średni wiek osób oscylował w granicach od 70 do 80 lat i w poszczególnych grupach różnił się nieznacznie, tzn. dla I grupy wynosił 77 lat, dla II 79 lat, dla III 73 lata (tab. I). Dla wykluczenia z analizy osób posiadających zaburzone funkcje poznawcze wykonano na początku badań T a b e l a I. Wiek osób badanych w poszczególnych grupach (latach) Wiek Szpital Domy pomocy społecznej Uniwersytet III wieku N 70 70 70 Min. 65 65 65 Maks. 91 93 88 Mediana 77,0 81,0 72,0 Średnia 77,43 79,0 72,7 Odch. stand. 6,69 7,96 4,66 Wsp. zm. 0,086 0,101 0,064 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3 163

R. Koczorowski, E. Jundziłł-Bieniek KWESTIONARIUSZ OGÓLNEGO STANU ZDROWIA GHQ 12 (GENERAL HEALTH QUESSTIONNAIRE) David Goldberg Czy ostatnio (w ci gu ostatnich kilku tygodni): zmartwienia nie pozwalały Ci spa? w ogóle nie bardziej raczej znacznie nie bardziej bardziej czułe (a ) si stale przem czony(a)? w ogóle nie bardziej raczej znacznie nie bardziej bardziej ni zwykl potrafiłe si skoncentrowa na tym, co robiłe (a )? lepiej tak samo gorzej znacznie gorzej jak zwykle odczuwałe (a ), e to, co robisz jest po yteczne? bardziej tak samo mniej po yteczne znacznie mniej jak zwykle po yteczne - byłe (a ) zdolny(a) stawi czoła swoim problemom? bardziej tak samo mniej zdolny(a) znacznie mniej jak zwykle zdolny(a) czułe (a ) si zdolny(a) do podejmowania decyzji? bardziej tak samo mniej zdolny(a) znacznie mniej niz zwykle jak zwykle zdolny(a) czułe (a ), e nie potrafisz pokona trudno ci? w ogóle nie bardziej raczej znacznie nie bardziej bardziej - bior c wszystkie sprawy pod uwag, czułe (a ) si wzgl dnie szcz liwy(a)? bardziej tak samo mniej znacznie mniej jak zwykle Ryc. 1. 164 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3

Zaburzenia psychopatologiczne GERIATRYCZNA SKALA OCENY DEPRESJI (GDS-GERIATRIC DEPRESSION SCALE) Wersja skrócona 15 cech Prosz oceni swoje samopoczucie w ci gu ostatnich 2 tygodni zakre laj c wła ciw odpowied. 1.My l c o całym swoim yciu, czy jest Pan/i z niego zadowolony/a? 2.Czy zmniejszyła si liczba Pani/a aktywno ci i zainteresowa? 3. Czy ma Pan/i poczucie, e ycie jest puste? 4. Czy cz sto czuje si Pan/i znudzony/a? 5.Czy jest Pan/i w dobrym nastroju przez wi kszo czasu? 6. Czy obawia si Pan/i, e mo e si zdarzy Panu/i co złego? 7. Czy przez wi kszo czasu czuje si Pan/i szcz liwy/a? 8. Czy cz sto czuje si Pan/i bezradny? 9. Czy zamiast wyj wieczorem z domu, woli Pan/i w nim pozosta? 10. Czy czuje Pan/i, e ma wi cej kłopotów z pami ci ni inni ludzie? 11. Czy my li Pan/i, e wspaniale jest y? 12. Czy obecnie czuje si Pan/i gorszy/a od innych ludzi? 13. Czy czuje si Pan/i pełny/a energii? 14. Czy uwa a Pan/i, e sytuacja jest beznadziejna? 15. Czy my li Pani, e ludzie s lepsi ni Pan/i? Ryc. 2. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3 165

R. Koczorowski, E. Jundziłł-Bieniek Mini Mental State Examination test (MMSE) autorstwa Folsteina i współautorów (7). Prawdopodobieństwo występowania cech zaburzeń psychicznych oceniano na podstawie dwóch testów. Zastosowano Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia wg Goldberga (GHQ) w wersji 12 punktowej (ryc. 1) oraz Geriatryczną Skalę Oceny depresji wg Yesevage (GDS) w wersji 15 punktowej (ryc. 2) (8). Według obowiązujących wytycznych przyjęto, iż wynik testu GHQ powyżej 2 wskazywał na prawdopodobieństwo występowania zaburzeń zdrowia psychicznego. W przypadku skali GDS przyjęto, iż wynik powyżej 5 sugerował obecność depresji. Wyniki Ocena występowania cech zaburzeń psychicznych za pomocą testu GHQ wykazała, iż ponad połowa (51,4%) pacjentów szpitala oraz 42,9% badanych mieszkańców Domów Pomocy Społecznej wykazywało cechy tych zaburzeń. Najmniejszy odsetek osób, które uzyskały wynik testu powyżej 2 obserwowano w grupie słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku 22,9% (tab. II). Analiza statystyczna wykazała, iż liczba osób wykazujących cechy zaburzeń psychicznych (GHQ>3) jest istotnie większa w szpitalu i w Domach Pomocy Społecznej (DPS) aniżeli na Uniwersytecie Trzeciego Wieku (UTW). Natomiast nie wykazano istotnej różnicy w badanym parametrze pomiędzy mieszkańcami DPS a pacjentami szpitala (tab. III). Ponadto zaobserwowano istotną statystycznie różnicę pomiędzy średnimi wynikami Kwestionariusza GHQ a badanymi grupami. Średni wynik testu wskazuje na istotną różnicę pomiędzy badanymi w szpitalu a słuchaczami Uniwersytetu Trzeciego Wieku (p<0,003). T a b e l a I I. Rozkład liczbowy i procentowy osób w badanych grupach z uwzględnieniem wyniku testu GHQ Środowisko Szpital (GRUPA I) Dom Pomocy Społecznej (GRUPA II) Uniwersytet III Wieku (GRUPA III) Wynik wśród całej badanej populacji Osoby z cechami zaburzeń psychicznych (GHQ 3) Osoby bez cech zaburzeń psychicznych (GHQ < 3) Razem N % n % n 36 51,4 34 48,6 70 30 42,9 40 57,1 70 16 22,9 54 77,1 70 82 39 128 61 210 T a b e l a I I I. Porównanie liczby osób wykazujących cechy zaburzeń psychicznych (GHQ 3) pomiędzy badanymi grupami Porównywane środowiska u Test dla 2-frakcji P Wynik Szpital DPS (grupy I II) 1,19 0,24 brak różnicy Szpital Uniwersytet (grupy I III) 3,73 0,0002 różnica istotna DPS Uniwersytet (grupy II III) 2,55 0,01 różnica istotna 166 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3

Zaburzenia psychopatologiczne Przekroczenie progu 3 punktów w grupie szpitalnej sugeruje obecność wyższego poziomu zaburzeń psychicznych w tym środowisku (tab. IV). Ocena wyników testu Geriatrycznej Skali Oceny Depresji (GDS) wykazała, iż największy odsetek osób z cechami zaburzeń depresyjnych występował w Domach Pomocy Społecznej (33%), a następnie w środowisku szpitalnym (30%). Wśród słuchaczy Uniwersytetu odnotowano najmniejszą liczbę osób z cechami depresji 19% (tab. V). Dalsza analiza statystyczna wykazała, iż liczba osób wykazujących cechy depresji była istotnie mniejsza na Uniwersytecie aniżeli w Domach Pomocy Społecznej. Nie zaobserwowano różnic istotnych statystycznie pomiędzy środowiskiem Szpitala i Uniwersytetu (tab. VI). Porównanie badanych grup z uwzględnieniem średnich wartości uzyskiwanych w teście GDS nie wykryło istotnej statystycznie różnicy pomiędzy nimi (F=2,08, F kr +3,04, p=0,13) (tab. VII). Uzyskane w tej pracy wyniki badań pokrywają się z badaniami innych autorów i potwierdzają, że zaburzenia depresyjne są częstym zaburzeniem psychicznym u osób w wieku podeszłym, a ich nasilenie może zależeć od grupy środowiskowej (1, 9, 10, 11, 12, 13). Istotnym problemem jest wysoki odsetek pacjentów starszych nieświadomych swoich zaburzeń, u których depresja nie była nigdy zdiagnozowana (14, 15). Wykorzystane testy psychometryczne umożliwiły określenie prawdopodobieństwa występowania zaburzeń psychicznych w poszczególnych grupach środowiskowych. Te zaś wyniki porównane z potrzebami lecznictwa stomatologicznego wykonanymi w tych samych grupach środowiskowych a prze- T a b e l a I V. Porównanie badanych grup pod względem wyników testu GHQ Wiek Szpital (grupa I) Dom Pomocy Społecznej (grupa II) Uniwersytet III wieku (grupa III) n 70 70 70 Min. 0 0 0 Maks. 12 12 11 Mediana 3,00 2,00 1,00 Średnia 3,26 2,80 1,67 Odch. stand. 2,83 2,82 2,52 Wsp. zm. 0,87 1,01 1,51 T a b e l a V. Występowanie zaburzeń depresyjnych (GDS 6) u osób w badanych grupach Środowisko Szpital (grupa I) Dom Pomocy Społecznej (grupa II) Uniwersytet III Wieku (grupa III) Wynik wśród całej badanej populacji Osoby z cechami zaburzeń depresyjnych (GDS 6) Osoby bez cech zaburzeń depresyjnych (GDS < 6) Razem n % n % n 21 30 49 70 70 23 32,9 47 67,1 70 13 18,6 57 81,4 70 57 27,1 153 72,9 210 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3 167

R. Koczorowski, E. Jundziłł-Bieniek T a b e l a V I. Porównanie liczby osób wykazujących cechy zaburzeń depresyjnych (GDS 6) pomiędzy badanymi grupami Porównywane środowiska u Test dla 2-frakcji Wynik Szpital DPS (grupy I II) 0,36 0,72 Brak różnicy Szpital Uniwersytet (grupy I III) 1,59 0,11 Brak różnicy DPS Uniwersytet (grupy II III) 1,96 0,05 różnica istotna P T a b e l a V I I. Porównanie badanych grup pod względem wyników testu GDS Wiek Szpital (grupa I) Dom Pomocy Społecznej (Grupa II) Uniwersytet III wieku (grupa III) N 70 70 70 Min. 0 0 0 Maks. 14 12 12 Mediana 3,00 3,00 2,00 Średnia 4,14 3,91 3,09 Odch. stand. 3,28 3,46 2,91 Wsp. zm. 0,79 0,88 0,94 prowadzonymi wcześniej przez Jundziłł-Bieniek wykazały, że największą liczbę osób wymagających kompleksowego leczenia stomatologicznego odnotowano wśród pacjentów szpitala (84%) oraz wśród mieszkańców DPS (83%), podczas gdy potrzeby u słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku były statystycznie najmniejsze (70%) (15). Wyniki przedstawianej obecnie pracy korelują z wcześniej przeprowadzonymi badaniami dotyczącymi potrzeb stomatologicznych, co pozwala wnioskować, iż wyniki testów GHQ i GDS mogą być także przydatne w stomatologii. Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia według Goldberga (GHQ) spełnia funkcję testu przesiewowego określającego prawdopodobieństwo, iż dana osoba cierpi na zaburzenia psychiczne i może on służyć do stwierdzenia występowania objawów lęku i depresji. Ponieważ przeznaczony jest on głównie do wykrywania zaburzeń wśród osób korzystających z usług placówek lecznictwa otwartego, stąd sugeruje się możliwość jego wykorzystania również przez lekarzy dentystów. Geriatryczna Skala Oceny Depresji (GDS) jest narzędziem opracowanym specjalnie do samooceny depresji osób powyżej 60 roku życia. Test ten może być też narzędziem użytecznym w praktyce stomatologicznej, ponieważ daje możliwość wstępnej interpretacji, do której wiedza specjalistyczna nie jest konieczna. Niewątpliwą zaletą tej skali jest jej czytelność dla pacjenta oraz zwięzłość, gdyż wypełnienie kwestionariusza trwa 8- -10 minut. Do najczęściej występujących typowych objawów depresji, z którymi może spotkać się lekarz dentysta w codziennej praktyce, należą nierzadko objawy somatyczne, takie jak dolegliwości bólowe, zwłaszcza głowy w okolicy karku i potylicy, a także suchość błon śluzowych, a ich występowanie może utrudniać postawienie właściwej diagnozy (16). Powiązanie częstych dolegliwości starszego pacjenta nie zdiagnozowanych klinicznie w gabinecie stomatologicznym z określonymi zaburzeniami natury psychicznej jest więc w naszej dziedzinie zawodowej bardzo celowe. 168 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3

Zaburzenia psychopatologiczne Wnioski 1. Odsetek osób starszych wykazujących cechy zaburzeń psychopatologicznych, w tym zaburzeń depresyjnych, jest wyższy wśród mieszkańców Domów Pomocy Społecznej oraz w grupie pacjentów szpitala aniżeli wśród słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. 2. Zastosowanie niektórych testów psychometrycznych może być użyteczne w stomatologicznych działaniach leczniczych dotyczących pacjentów w wieku powyżej 65 roku życia. 3. W grupie osób w wieku podeszłym istnieją środowiskowe uwarunkowania wpływające na ich psychosomatyczną kondycję zdrowotną. Piśmiennictwo 1. Dobrzyńska E., Rymaszewska J., Kiejna A.: Depresje u osób w wieku podeszłym. Psychogeriatria Polska, 2007, 4, 1, 51-60. 2. Allen F., McMillan A.: A review of the functional and psychosocial outcomes of edentolousness treated with complete replacement dentures. J. Can. Dent. Assoc. 2003, 69, 10, 662. 3. Romanowicz M., Drobnik K., Wichrowska K.: Depresja czynnik wpływający na brak efektywności leczenia protetycznego. Protet. Stomatol. 2005, LV, 3, 169-173. 4. Jundziłł-Bieniek E., Koczorowski R.: Wpływ czynników psychologicznych i ogólnoustrojowych na adaptację ruchomych uzupełnień protetycznych u pacjentów w wieku starczym przegląd piśmiennictwa. Dental Forum 2006, XXXIV, 2, 85-90. 5. Quaran A. F., Clifford T., Cooper C., Lamey P.: Influence of psychological factors on the acceptance of complete dentures. Gerodontology, 2001, 18, 1, 35-40. 6. Porzych K., Kędziora-Kornatowska K., Polak A.: Psychologiczne aspekty starzenia się i starości. Gerontologia Polska. 2004, 12, 4, 165-168. 7. Folstein M., Folstein S. E., McHighh P. R.: Mini- Mental State a practical method for granding cognitive state of patients for the clinician. J. Psych. Res. 1975, 12, 3, 189-198. 8. Sheikh J., Yesavage J.: Geriatric Depression Scale (GDS). Recent evidence and development of a shorter version. Clin. Gerodontol. 1986, 5, 165-173. 9. Bilikiewicz A., Parnowski T.: Starzenie się i zaburzenia psychiczne wieku podeszłego. Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004. 10. Burn W., Davies K., McKenye F., Brothwell J.: The prevalenceof psychiatric illness in acute geriatric admissions. Int. J. Geriat. Psychiatr. 1993, 8, 171- -174. 11. Cole M., McCusker J., Elie M., Dendukuri N., Latimerie., Belzile E.: Systemic defection and multidisciplinary care of depression in older medical inpatients. CMAJ 2006, 174, 1, 138-144. 12. Rabins P., Black P., German P., Roca R., McGuire M., Brant L., Cook J.: The prevalance of psychiatric disorders in elderly residents of public housing. J. of Gerodontology. Series A: A biological sciences and medical sciences. 1996, 51, 319-324. 13. Turrina C, Siciliani O., Dewey M., Fazzari G., Copeland J.: Psychiatric disorders among elderly patients attending a geriatric medical day hospital: Prevalance according to clinical diagnosis (DSM- III-R) and agecat. Int. J. Geriatr. Psych. 1992, 7, 7, 499-504. 14. Rybakowski J.: Rola depresji i lęku w chorobach somatycznych. Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej. 2001, CV, Pamiętnik XXXIV Zjazdu Towarzystwa Internistów Polskich. 15. Jundziłł-Bieniek E.: Analiza wybranych czynników psychologicznych i stomatologicznych potrzeb leczniczych u osób po 65 roku życia. Rozprawa doktorska, Poznań 2008. 16. Turczyński J., Bilikiewicz A.: Depresja u osób w podeszłym wieku. Psychiatria w praktyce ogólno lekarskiej. 2002, 2, 2, 99-107. Zaakceptowano do druku: 11.II.2010 r. Adres autorów: 60-812 Poznań, ul. Bukowska 70. Zarząd Główny PTS 2010. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3 169