Patomechanizm zakażenia Candida w stomatopatiach protetycznych

Czas. Stomatol., 2008, 61, 12, 886-893 2008 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Patomechanizm zakażenia Candida w stomatopatiach protetycznych Pathomechanism of Candida infection in denture stomatitis Magdalena Kaczała, Justyna Gmyrek, Magdalena Mnichowska-Polanowska, Stefania Giedrys-Kalemba Z Katedry i Zakładu Mikrobiologii i Immunologii PAM Kierownik: prof. dr hab. n. med. S. Giedrys-Kalemba Summary Introduction: Denture stomatitis pertains to a number of pathological symptoms in the oral cavity caused by wearing acrylic dentures. This inflammation is induced by trauma, denture plaque and also Candida infection. Aim of the study: To discuss pathomechanism of fungal infection in denture stomatitis, especially mediated by the Candida biofilm formation. Conclusion: Nowadays, controlling biofilmassociated fungal infections in patients wearing removable acrylic dentures is becoming a greater and greater challenge. This is particularly true in view of increasing antibiotic overuse and emergence of fungal resistance. Streszczenie Wprowadzenie: stomatopatia protetyczna jest zespołem patologicznych objawów w jamie ustnej wywołanych użytkowaniem przede wszystkim akrylowych protez stomatologicznych. Do głównych przyczyn stomatopatii należą: uraz mechaniczny, oddziaływanie płytki protez, a także infekcje grzybicze. Cel pracy: na podstawie piśmiennictwa opisano patomechanizm zakażeń grzybiczych w stomatopatiach protetycznych ze szczególnym uwzględnieniem biofilmu tworzonego przez grzyby. Podsumowanie: skuteczność zwalczania zakażeń grzybiczych, związanych z tworzeniem biofilmu na biomateriałach, który występuje u osób użytkujących akrylowe ruchome uzupełnienia protetyczne, staje się coraz większym wyzwaniem, szczególnie w dobie rosnących nadużyć w stosowaniu antybiotyków i narastania oporności drobnoustrojów, w tym grzybów. KEYWORDS: Candida, biofilm, denture stomatitis HASŁA INDEKSOWE: Candida, biofilm, stomatopatia Wprowadzenie Rodzaj Candida to najczęściej występujące grzyby fizjologicznie bytujące u człowieka. Ich występowanie oraz zróżnicowanie gatunkowe zależy zarówno od czynników środowiskowych, jak i indywidualnych uwarunkowań gospodarza. Do najczęściej izolowanych gatunków w ontocenozie jamy ustnej zaliczamy C. albicans, C. parapsilosis, C. guilliermondii, C. krusei, C. dubliniensis, C. famata [17]. Jako stomatopatię protetyczną określamy zespół patologicznych objawów w jamie ustnej, zarówno obiektywnych jak i subiek- 886

2008, 61, 12 Zakażenia Candida w stomatopatiach protetycznych tywnych wywołanych użytkowaniem, przede wszystkim akrylowych protez stomatologicznych. Do głównych przyczyn stomatopatii należą: uraz mechaniczny, oddziaływanie płytki protez, a także infekcje grzybicze. Cel pracy Celem pracy było opisanie na podstawie piśmiennictwa patomechanizmu zakażeń grzybiczych w stomatopatiach protetycznych ze szczególnym uwzględnieniem biofilmu tworzonego przez grzyby. Patomechanizm zakażenia Candida w stomatopatiach protetycznych Istnieje wiele czynników, które mają znaczący wpływ na rozwój stomatopatii protetycznych, takich jak: nawyki pacjenta (zarówno higieniczne jak i żywieniowe), obecność chorób ogólnoustrojowych (cukrzyca), przyjmowanie leków (długotrwała antybiotykoterapia), powstawanie przez użytkowanie protezy niefizjologicznych warunków środowiskowych w jamie ustnej, a także rzadko występujące reakcje alergiczne na tworzywo protezy. Etiologia stomatopatii protetycznych jest zawsze wieloczynnikowa, a o rozwoju stanu zapalnego decyduje kilka wymienionych czynników wspólnie. Najistotniejsze znaczenie ma jednak uraz mechaniczny, który poprzez nadmierny ucisk i uszkodzenie komórek nabłonka inicjuje występowanie zmian w ontocenozie jamy ustnej. Wystąpienie urazu mechanicznego jest konsekwencją złej stabilizacji płyty protezy, nieprawidłowości w zwarciu i artykulacji oraz zaplanowanym zasięgu płyty uzupełnienia [16]. Szorstkość strony dośluzówkowej protezy czy utrata właściwości stosowanych materiałów podścielających również wpływa na uszkodzenie błony śluzowej. Obecność rozległej płyty uzupełnienia protetycznego doprowadza do zaburzeń w metabolizmie tkankowym, ogranicza dostęp tlenu oraz śliny, powoduje wzrost temperatury i wilgotności. Nawyki i zaniedbania ze strony pacjenta, takie jak: całodobowe użytkowanie protez, niewystarczająca i niewłaściwa higiena nasilają działanie traumatyzujące błonę śluzową. Takie warunki sprzyjają z kolei adhezji drobnoustrojów doprowadzając do zakażenia [15]. Zakażenia grzybicze występują zwykle powierzchownie i zaliczane są do zakażeń pierwotnych. Dotyczą 11-67% pacjentów użytkujących uzupełnienia protetyczne [21]. Wywołują je na ogół grzyby występujące fizjologicznie w jamie ustnej, najczęściej C. albicans. W badaniach mikologicznych izoluje się wówczas znamienne liczby Candida spp. Stomatopatie związane z zakażeniem grzybiczym dotyczą również około 30% użytkowników aparatów ortodontycznych zbudowanych na bazie metakrylanu metylu. Stomatopatia protetyczna jest zazwyczaj dolegliwością nawracającą, a wielokrotne próby eradykacji zakażenia grzybiczego prowadzą do niepowodzeń terapii [3]. Nieodzownym elementem wystąpienia przewlekłej kandydozy u osób użytkujących akrylowe ruchome uzupełnienia protetyczne jest obecność biomateriału. Biomateriał, jako ciało obce może oddziaływać na różne czynniki utrzymujące fizjologiczne środowisko jamy ustnej i ułatwiać jego zmiany. Istotne znaczenie ma również duża porowatość i struktura strony dośluzówkowej materiału akrylowego. Uważa się, że na zwiększone zasiedlanie jamy ustnej przez szczepy Candida u pacjentów użytkujących ruchome uzupełnienia protetyczne ma wpływ zarówno wystąpienie korzystnych miejscowych warunków w tej ontocenozie (spadek ph, wzrost wilgotności, obecność węglowodanów, zaburzenia działania samooczyszczającego śliny, skład flory bakteryjnej, cechy bioma- 887

M. Kaczała i in. Czas. Stomatol., teriału), jak i czynniki ogólne (choroby podstawowe, stosowane leki) [1]. Istotną rolę w patogenezie zakażeń Candida odgrywa zdolność transformacji morfologicznej komórki drożdżowej (blastospora) poprzez proces filamentacji (wytworzenie form kiełkujących germ tubes ) do nitkowatej pseudostrzępki (pseudomycelium). Forma drożdżowa określana mianem kolonizującej, ma zdolność rozpoznawania komórek gospodarza, natomiast mycelialna wykazuje większe zdolności adherentne, co związane jest z odmienną ekspresją genów [2]. Adhezja Ze strony grzybów o rozwoju zakażenia decyduje zdolność ich adhezji (przylegania) do komórek gospodarza. Jest to wstępny i skomplikowany proces decydujący o charakterze i nasileniu rozwijającego się zakażenia. Specyficzne adhezyny na powierzchni komórek grzyba rozpoznają odpowiednie receptory na komórkach nabłonkowych czy śródbłonka lub inne ligandy gospodarza (fibrynogen, fibronektyna surowicy, składniki śliny) [5, 22]. W początkowym etapie adhezji istotną rolę odgrywają nieswoiste wiązania, jak siły Van der Waalsa i elektrostatyczne, wiązania wodorowe i kowalencyjne oraz napięcie powierzchniowe. Adhezja poprzedza kolonizację, która jest niezbędna do koegzystencji Candida w danym środowisku, nie zawsze jednak prowadzi do rozwoju klinicznych objawów zakażenia [3, 17]. Przyleganie komórek grzybów do biomateriału kontaktującego się bezpośrednio z tkankami jest również procesem złożonym, uwarunkowanym wieloma czynnikami. Należą do nich: struktura i hydrofobowość powierzchni biomateriału, siły elektrostatyczne, a także specyficzne adhezyny na powierzchni komórek grzyba i ich ligandy [1]. Przyleganie komórek grzybów w ontocenozie jamy ustnej modyfikują składniki śliny (proteiny, mucyny), surowica, hydroksyapatyty szkliwa, warunki fizyczne (ph, ciśnienie parcjalne tlenu) oraz obecność innych drobnoustrojów (zjawisko koadhezji), które utrzymują na odpowiednim poziomie kolonizację jamy ustnej grzybami z rodzaju Candida [6, 7, 19]. Dane z piśmiennictwa wskazują na zróżnicowaną zdolność adhezji tego samego szczepu Candida do różnych powszechnie stosowanych materiałów akrylowych (Vertex Rapid, ProBase Hot, Paladur A, Paladur B) oraz różną adhezję poszczególnych gatunków Candida do tego samego materiału akrylowego [5,9]. Wprowadzenie bioprotezy prowadzi do powstania nowego środowiska w jamie ustnej, które natychmiast jest zasiedlane przez drobnoustroje. Biomateriał, wskutek omywania śliną, zostaje powleczony glikoproteinową błonką i staje się rezerwuarem receptorów do adhezji [1, 19]. Obecność bioprotezy ułatwia wystąpienie miejscowych mikrourazów, co prowadzi do indukcji odczynu zapalnego i dodatkowo zwiększa kolonizację drobnoustrojami, w tym grzybami. Grzyby mogą koadherować np. z paciorkowcami jamy ustnej tworząc heterogenną lecz zorganizowaną społeczność połączoną wspólnym procesem adhezji [6, 7]. Funkcję receptorów adhezji u grzybów z rodzaju Candida pełnią głównie białka als obecne na powierzchni blastospor jak również na formach strzępkowych. Kodowane są one przez polimorficzną rodzinę genów ALS [24]. Reakcja tych białek z odpowiednimi ligandami gospodarza inicjuje proces kolonizacji. W przypadku pojawienia się formy wydłużonej zwiększa się pula receptorów adhezji. Oprócz białek als w interakcje mogą być zaangażowane białka hwp, kodowane przez geny HWP, które są charakterystyczne dla formy wydłużonej [17]. 888

2008, 61, 12 Zakażenia Candida w stomatopatiach protetycznych Adhezja grzybicza charakteryzuje się znaczną zmiennością fenotypową, co stwarza możliwość dostosowywania się do warunków panujących w określonej ontocenozie. Odpowiedzialny za te procesy jest odpowiedni poziom ekspresji genów w komórce grzyba. Wyjaśnienia wymagają jednak warunki lub czynniki indukujące ekspresję adhezyn, prowadzące do efektywnej modyfikacji zdolności przylegania i zasiedlania powierzchni przez grzyby [24]. Punktowe przyleganie pojedynczych komórek grzyba do substratu, a następnie ich łączenie się i proliferacja prowadzi do wytworzenia złożonej struktury biofilmu. Jest to skomplikowana forma wzrostu różnych drobnoustrojów, także grzybów, w której skład wchodzą również składniki ontocenozy [20]. Chroni ona tworzące ją mikroorganizmy przed niekorzystnym działaniem czynników środowiskowych oraz bierze udział w patogenezie chorób przewlekłych, często związanych ze stosowaniem cewników, implantów czy protez stomatologicznych. Złożona struktura biofilmu i odmienne cechy fizjologiczne tworzących go drobnoustrojów, tłumaczyć mogą oporność biofilmu na działanie antybiotyków i innych czynników bójczych [5]. Biofilm Większość drobnoustrojów kolonizujących jamę ustną występuje nie jako pojedyncze, zdolne do namnażania się komórki (formy planktoniczne), lecz raczej jako zorganizowane struktury (formy osiadłe, biofilm) [6, 7]. W odniesieniu do gatunków Candida rolę formy planktonicznej pełni blastospora (forma drożdżowa), natomiast formy osiadłe, rosnące w strukturze biofilmu charakteryzuje dimorfizm, tzn. występowanie zarówno w postaci blastospory jak i formy strzępkowej. Biofilm grzybiczy jest zatem heterogennym skupiskiem komórek (blastospory, germ tubes, pseudostrzępki, strzępki) zależnych od siebie i zawieszonych w macierzy pozakomórkowej (EP), którego występowanie ściśle wiąże się z obecnością powierzchni, na której się rozwija [20]. W procesie powstawania biofilmu wyróżnia się 3 fazy: wczesną (0-11h), pośrednią (12-30h) i dojrzałą (38-72h). Faza wczesna obejmuje proces adherencji komórek Candida do powierzchni. Faza pośrednia charakteryzuje się przede wszystkim rozwojem macierzy pozakomórkowej. Kolejny etap to dojrzewanie biofilmu, gdzie dochodzi do dalszego rozwoju macierzy oraz tworzenia kolonii grzybów. Dojrzały biofilm (po 72-96 godzinach) wykazuje unikatową, złożoną budowę systemu wielu kanałów określaną jako kolumnowa lub grzybkowa, gdzie dochodzi do przepływu substancji odżywczych, zmiany metabolizmu drobnoustrojów, obniżenia ich ruchliwości [5]. W badaniach prowadzonych in vitro dowiedziono występowania znacznych różnic w budowie biofilmu charakterystycznych dla gatunku. Wykorzystanie mutantów w badaniach nad rolą poszczególnych genów oraz analiza profili transkrypcyjnych z użyciem microarray test wykazała, że istnieją geny związane ściśle z fenotypem biofilmu, niezależne od dimorficznej natury Candida albicans. Wzrost w postaci biofilmu może powodować per se znaczne zmiany w fizjologii Candida. Mogą one wynikać z ekspresji specyficznego i stabilnego wzoru genów (transkryptom), niezależnego od występowania formy mycelialnej i jedynie marginalnie zależnego od parametrów środowiska [17]. Udowodniono istotny udział macierzy pozakomórkowej w całej strukturze biofilmu, jak również wykazano różnice w jej składzie w zależności od formy wzrostu grzybów. W EP biofilmu stwierdza się wzrost poziomu 889

M. Kaczała i in. Czas. Stomatol., glukozy, natomiast spadek liczby całkowitych węglowodanów i protein, odwrotnie niż w EP formy planktonicznej [21]. Komunikacja drobnoustrojów w biofilmie Rozwój, istnienie i rozpad biofilmu są w znacznym stopniu kontrolowane przez zjawisko określane jako quorum-sensing (komunikacja drobnoustrojów). Procesy te, w zależności od liczby zaangażowanych komórek, są odpowiedzialne za interakcje międzykomórkowe (zdolność do poruszania się czy formowanie struktur wielokomórkowych), w tym interakcję gospodarz drobnoustrój [25]. Quorum-sensing jest rodzajem systemu regulacyjnego wykorzystującym sygnały pochodzące z komórki grzybiczej, a nie ze środowiska. Komórki grzyba wytwarzają rozpuszczalne cząsteczki sygnałowe, które akumulują się w macierzy zewnątrzkomórkowej. Cząsteczki te dostają się do EP na drodze biernej dyfuzji, poprzez aktywny wyrzut leku przez osłony komórkowe (ang. efflux) oraz specyficzne systemy transportu. W momencie osiągnięcia odpowiednio dużej koncentracji określonej cząsteczki sygnałowej, wywiera ona działanie na lokalną grupę komórek [14]. Badania quorum-sensing u grzybów z rodzaju Candida dotyczą gatunku C. albicans. Poznano dwie cząsteczki sygnałowe farnesol i tyrosol. Biorą one udział w procesie formowania się strzępek, budujących dojrzałą strukturę biofilmu i będących ważną determinantą wirulencji. Farnesol wykazuje hamujący wpływ na rozwój form strzępkowych na poziomie ekspresji genowej [14]. Odgrywa również ważną rolę w późniejszych fazach stymulując odrywanie się komórek drożdży z biofilmu i rozpraszanie się ich w celu kolonizacji nowych powierzchni. W przeciwieństwie do farnesolu, tyrosol pobudza formowanie się strzępek podczas fazy wczesnej i pośredniej wzrostu biofilmu. Wykazano, iż dodanie farnesolu może efektywnie blokować rozwój biofilmu C. albicans oraz, że endogenna akumulacja tej cząsteczki sygnałowej w strukturach biofilmu może przyczyniać się do jego rozpadu z chwilą osiągnięcia krytycznej gęstości komórek. Produkcja farnesolu odbywa się na drodze biosyntezy steroli. W momencie działania leków przeciwgrzybiczych z grupy azoli, blokujących syntezę ergosterolu, dochodzi do zwiększenia substratu do produkcji tej cząsteczki przez C. albicans i w konsekwencji zwiększa się ilość farnesolu. Wytwarzanie farnesolu jest eliminowane w warunkach beztlenowego wzrostu, które wykluczają syntezę ergosterolu [14]. Farnesol wykazuje hamujące działanie również na inne gatunki grzybów, co sugeruje jego wpływ na konkurencyjność w zasiedlaniu danej ontocenozy [25]. Lekooporność biofilmu Wraz ze wzrostem i dojrzewaniem biofilmu, związanym z wytworzeniem wysoce zorganizowanej struktury narasta lekooporność tworzących je grzybów [11]. Uważa się, że lekooporność biofilmu jest zjawiskiem złożonym, warunkowanym przez następujące mechanizmy/czynniki: wzrost wyrzutu leku przez osłony komórkowe, integralność biofilmu i obecność pozakomórkowej matrix, zmiejszenie aktywności metabolicznej grzybów w fazie wzrostu stacjonarnego w dojrzałym biofilmie, zdolność biofilmu do generowania nielicznej populacji komórek przetrwałych oraz unikanie mechanizmów obronnych gospodarza [6, 12]. Wzrost wyrzutu leku przez osłony komórkowe odbywa się z udziałem systemów transportu ABC (ang. ATP-binding cassette) oraz MFS (ang. major facilitator superfamily) 890

2008, 61, 12 Zakażenia Candida w stomatopatiach protetycznych kodowanych odpowiednio przez geny CDR i MDR [4]. Ekspresja genów CDR i MDR podlega stałej regulacji podczas tworzenia biofilmu, co sugeruje, że mechanizm aktywnego wyrzutu leku (efflux) odgrywa potencjalną rolę w oporności biofilmu na azole.. Ekspresja genów CDR i MDR jest regulowana podczas tworzenia biofilmu i jest ściśle zależna od fazy wzrostu biofilmu najwyższa w fazie wstępnej powstawania biofilmu. Mechanizm aktywnego wyrzutu leku (efflux) odgrywa więc potencjalną rolę w oporności biofilmu na azole, jedynie w początkowej fazie rozwoju. Oporność na leki dojrzewającego (faza pośrednia) i dojrzałego biofilmu nie jest bezpośrednio związana z wyrzutem leku poza komórkę. Mukherjee i wsp.[18] wykazali, że decydującym składnikiem w oporności dojrzałego biofilmu na azole jest zawartość steroli w komórkach budujących biofilm. Spadek zawartości steroli w komórkach dojrzałego biofilmu prowadzi do wzrostu oporności biofilmu na azole [10]. Rola macierzy w lekooporności biofilmu wiąże się ze spadkiem efektywności działania antymikotyków w wyniku obniżenia szybkości dyfuzji leków do miejsc ich uchwytu w komórkach grzybów. Wykazano jednak, że amfoterycyna B oraz flukonazol swobodnie dyfundują przez macierz pozakomórkową biofilmu grzybów z rodzaju Candida, niezależnie od jego struktury jak i stopnia dojrzałości biofilmu. Badania nad rolą polisacharydowej macierzy koncentrowały się głównie na wykazaniu jej roli w oporności biofilmu przez utrzymanie integralności biofilmu jako układu i dowiodły, że nie odgrywa ona sama w sobie istotnej roli w oporności biofilmu. Komórki Candida rozwinęły zdolność generowania nielicznej populacji komórek przetrwałych (ang. persister cells), które mogą być w dużej mierze odpowiedzialne za tolerancję na leki oraz unikanie mechanizmów obronnych gospodarza (ewazja). Subpopulacja tych komórek nie występuje jednak w planktonicznej formie wzrostu tylko w dojrzałym biofilmie. Persisters są porównywane do spor i stanowią 0,1-10% komórek biofilmu [13]. Persister cells są w stanie utrzymywać się przy życiu pomimo obecności antybiotyków w stężeniach wyższych niż wartości MIC (minimalne stężenie hamujące). Michael D. LaFleur i wsp. [12] wykazali oporność komórek persister cells C. albicans na amfoterycynę B, chlorheksydynę i kaspofunginę. Niektórzy autorzy posługują się synonimem terminu persister nazywając je fenotypową odmianą ze względu na zdolność ekspresji określonych cech odpowiedzialnych za tolerancję na leki. Wydaje się, że formacja tych komórek nie jest zależna od złożonej struktury biofilmu, ale stanowi fenotypowe warianty dzikiego szczepu. Trudności w eradykacji biofilmu rozwijającego się na biomateriałach wymagają poszukiwania nowych metod jego eliminacji. Badania głównie dotyczą wykorzystywania środków chemicznych, produktów pochodzenia roślinnego, kojarzenia antymikotyków i łączenia ich z enzymami (np. lizozym) czy laktoferyną. Jednym ze sprawdzonych środków chemicznych działających na formy planktoniczne jest eugenol związek fenolowy o szerokim zastosowaniu w medycynie i stomatologii ze względu na grzybobójcze, bakteriobójcze, przeciwoksydacyjne i przeciwzapalne właściwości. Wykazano, że działanie eugenolu na biofilm C. albicans polega na hamowaniu adhezji komórek, a w konsekwencji tworzenie biofilmu. Proces ten jest zależny od czasu działania i stężenia zastosowanego eugenolu, który ma zdolność hamowania procesu filamentacji [8]. Innym, dobrze znanym środkiem dezynfekcyjnym, który ma właściwości grzybobójcze 891

M. Kaczała i in. Czas. Stomatol., w stosunku do biofilmu Candida jest należąca do grupy biguanidów 0,5% chlorheksydyna. Podobnie wyciąg z liści Streblus asper wpływa na redukcję adhezji komórek C. albicans do tworzywa akrylowego stosowanego w stomatologii [23]. Rozważa się wnikanie w systemy QS w celu zaburzenia procesu komunikacji drobnoustrojów i niedopuszczenia do wytworzenia struktury biofilmu, określane jako quorum sensing quenching. Sposoby ingerencji w QS opierają się na zastosowaniu naturalnych lub syntetycznych cząsteczek wykazujących agonistyczne lub antagonistyczne działanie w stosunku do poznanych cząsteczek sygnałowych (farnesol, tyrosol), na hamowaniu ich syntezy, blokowaniu przekazywania i odbioru sygnału przez receptory wewnątrz komórki drobnoustrojów [10, 25]. Badania nad biofilmami bakteryjnymi zaowocowały otrzymaniem szczepionki opartej o cząsteczki QS, która w konsekwencji może inaktywować zjawisko quorum sensing, jednak jej zastosowanie wymaga dalszych badań. Podsumowanie Nawracające zakażenia Candida w stomatopatiach protetycznych są uwarunkowane powstawaniem heterogennego biofilmu związanego z płytą akrylową. Złożony patomechanizm tego zjawiska obejmuje wiele nie do końca poznanych procesów związanych z adhezją, koadhezją, zmianą fenotypu komórek, tworzeniem wielowarstwowych struktur oraz z zespołem licznych interakcji międzykomórkowych. Na przebieg i nasilenie zakażenia o etiologii Candida może mieć wpływ gatunek grzyba, jak również znaczącą rolę odgrywają czynniki środowiskowe. Uwarunkowania danej ontocenozy mogą modyfikować ekspresję poszczególnych genów w komórkach, nie można jednak wykluczyć występowania specyficznego i stabilnego wzoru genów, charakterystycznych tylko dla fenotypu biofilmu tworzonego przez określony szczep. Wyjaśnienie heterogenności biofilmu grzybiczego w kontekście dimorfizmu, koadhezji z innymi mikroorganizmami jamy ustnej, czy braku reakcji na leki przeciwgrzybiczne może wpływać na decyzje terapeutyczne klinicysty (np. wymiana uzupełnienia protetycznego na nowe) jak również inspirować do poszukiwań nowych możliwości eliminacji lub ograniczenia tworzenia biofilmu. Piśmiennictwo 1. Aleksandruk G, Frączak G, Szymaniak L, Tutak M, Kubrak J: Adhezja Candida albicans do twardych powierzchni akrylowych i miękkich materiałów podścielających protezy. Protet Stomatol 2003, 53: 44-49. 2. Blankenship J R, Mitchell A P: How to build a biofilm: a fungal perspective? Curr Opin Microbiol 2006, 9: 588-594. 3. Cotter G, Kavanagh K: Adherence mechanisms of Candida albicans. Br J Biomed Sci 2000; 57, 241-249. 4. Chandra J, Mukherjee P K, Leidich S D, Faddoul F F, Hoyer L L, Douglas L J, Ghannoum M A: Antifungal resistance of candidal biofilms formed on denture acrylic in vitro. J Dent Res 2001, 80: 903-908. 5. Dorocka-Bobkowska B, Konopka K: Powstawanie biofilmu Candida i jego znaczenie w patogenezie zakażeń przewlekłych przegląd piśmiennictwa. Dent Med Probl 2003, 40: 405-410. 6. Douglas L J: Candida biofilms and their role in infection. Trends in Microbiol 2003; 11, 30-36. 7. El-Azizi M A, Starks S E, Khardori N: Interactions of Candida albicans with other Candida spp. and bacteria in the biofilms. J Appl Microbiol 2004, 96:1067-107. 892

2008, 61, 12 Zakażenia Candida w stomatopatiach protetycznych 8. He M, Du M, Fan M, Bian Z: In vitro activity of eugenol against Candida albicans biofilms. Mycopathologia 2007, 163: 137-143. 9. He X Y, Meurman J H, Kari K, Rautemaa R, Samaranayake L P: In vitro adhesion of Candida species to denture base materials. Mycoses 2006, 49: 80-84. 10. Jabra-Rizk M A, Shirtliff M, James C, Meiller T: Effect of farnesol on Candida dubliniensis biofilm formation and fluconazole resistance. FEMS Yeast Res 2006, 6:1063-1107. 11. Kuhn D M, George T, Chandra J, Mukherjee P K, Ghannoum N A: Antifungal susceptibility of Candida biofilms: unique efficacy of amphotericin B lipid formulations and echinocandins. Antimicrob Agents Chemother 2002, 46: 1773-1780. 12. LaFleur M, Kumamoto C A, Lewis K: Candida albicans biofilms produce antifungal tolerant persister cells. Antimicrob Agents Chemother 2006, 50: 3839-3846. 13. Mark E, Stewart R, Stewart P S: Modelling protection from antimicrobial agents in biofilms through the formation of persister cell. Microbiology 2005, 151, 75-80. 14. Chen H., Fujita M, Feng Q, Clardy J, Fink G R: Tyrosol is a quorum-sensing molecule in Candida albicans. PNAS 2004, 101:5048-5052. 15. Mierzwińska-Nastalska E, Rusiniak K, Gontek R, Okoński P: Wpływ higieny uzupełnień protetycznych na powstawanie infekcji grzybiczej błony śluzowej jamy ustnej. Nowa Stomatol 2000, 4: 52-55. 16. Mierzwińska-Nastalska E, Rusiniak-Kubik K, Gontek R, Adamczyk E: Udział czasu użytkowania uzupełnień protetycznych w etiopatogenezie zakażeń grzybiczych jamy ustnej. Protet Stomatol 2002, 2: 85-90. 17. Mnichowska M, Giedrys-Kalemba S: Funkcjonalne, strukturalne i molekularne spojrzenie na adhezję Candida spp. Mikol Lek 2004, 11: 309-316. 18. Mukherjee P K, Chandra J: Candida biofilm resistance. Drug Resist Updat 2004, 7: 301-309. 19. Nikawa H, Hayashi S, Nikawa Y, Hamada T, Samaranayake L P: Interactions between denture lining material, protein pellicles and Candida albicans. Arch Oral Biol 1993, 38: 631-634. 20. Ramage G, Martinez J P, Lopez-Ribot J L: Candida biofilms on implanted biomaterials: a clinically significant problem. FEMS Yeast Res 2006, 6: 979-986. 21. Ramage G, Tomsett K, Wickes B L, Lopez- Ribot J L, Redding S W: Denture stomatitis: a role for Candida biofilms. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2004, 98: 53-59. 22. Ramage G, Walle K V, Wickes B L, Lopez- Ribot J L: Characteristics of biofilm formation by Candida albicans. Rev Iberoam Micol 2001, 18: 163-170. 23. Taweechaisupapong T, Klanrit P, Singhara S, Pitiphat W, Wongkham S: Inhibitory effect of Streblus asper leaf-extract on adhesion of Candida albicans to denture acrylic. J Ethnopharmacol 2006, 106: 414-417. 24. Verstrepen K J, Klis F M: Flocculation, adhesion and biofilm formation in yeats. Mol Microbiol 2006, 60: 5-15. 25. Zhang L H, Dong Y H: Quorum sensing and signal interference: diverse implications. Mol Microbiol 2004, 53: 1563-1571. Otrzymano: dnia 29.VII.2008 r. Adres autorek: 70-111 Szczecin, ul. Powstańców Wlkp. 72 Tel.: 091 4661651, 091 4661670 Fax: 091 4661659 e-mail: microbio@sci.pam.szczecin.pl 893