Poziom bakterii próchnicotwórczych u użytkowników częściowych osiadających uzupełnień protetycznych akrylowych

Transkrypt

1 PROT. STOM., 2006, LVI, 2 Poziom bakterii próchnicotwórczych u użytkowników częściowych osiadających uzupełnień protetycznych akrylowych The level of cariogenic bacteria in wearers of partial dentures Anna J. Kurnatowska 1, Jarosław Bieniek 2 Celem pracy było określenie poziomu próchnicotwórczych bakterii Streptococcus mutans i Lactobacillus sp. w ślinie stymulowanej u osób użytkujących różnej wielkości częściowe uzupełnienia protetyczne akrylowe. Badania przeprowadzono u 91 osób w wieku lat. Poziom bakterii Streptococcus mutans i Lactobacillus sp. w ślinie stymulowanej określano metodą CRT bacteria. Stwierdzono, że ilość Lactobacillus sp. wyraźnie koreluje z wielkością częściowych uzupełnień protetycznych oraz częstością czyszczenia zębów i tych uzupełnień. Ponadto zaobserwowano niewielką tendencję spadkową częstości wykonywania zabiegów higienicznych w jamie ustnej wraz ze wzrostem czasokresu użytkowania uzupełnień protetycznych. The aim of the study was to determine the level of cariogenic germ Streptococcus mutans and Lactobacillus sp. in stimulated saliva of subjects wearing partial dentures of different sizes. The study was performed on 91 persons aged years. The level Streptococcus mutans and Lactobacillus sp. in stimulated saliva was defined by the CRT bacteria method. It was found that the quantity of Lactobacillus sp. correlated with the size of partial dentures as well as with the frequency of cleaning teeth and dentures. Moreover, a slight decrease in the frequency of oral hygienic procedures was observed along with an increase in the duration of partial denture wearing. HASŁA INDEKSOWE: Streptococcus mutans, Lactobacillus sp., higiena uzupełnień protetycznych, uzupełnienia protetyczne częściowe KEY WORDS: Streptococcus mutans, Lactobacillus sp., denture hygiene, partial dentures Płytka nazębna uważana jest za główny czynnik etiologiczny próchnicy zębów oraz chorób przyzębia. W literaturze wymieniana jest też jako jedna z przyczyn powstawania stomatopatii protetycznych. Formowanie płytki nazębnej rozpoczyna się już w Z Zakładu Periodontologii i Chorób Błony Śluzowej Jamy Ustnej, Katedra Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 1 Kierownik: prof. dr hab. med. A. J. Kurnatowska Indywidualna Specjalistyczna Praktyka Lekarska 2 Adres autorów: Łódź, ul. Pomorska 251 kilka minut po oczyszczeniu zębów, poprzez wytrącenie się na powierzchni tkanek twardych osłonki nabytej, zbudowanej z protein i glikoprotein pochodzenia ślinowego. W ciągu kilku godzin jest ona zasiedlana przez ziarenkowce, które rozmnażając się tworzą mikrokolonie. Przy braku odpowiedniej higieny po upływie kilku dni kolonie te, początkowo odosobnione, rozwijają się tworząc ciągłą błonkę złożoną z drobnoustrojów osadzonych w macierzy (matrix). Warstwa płytki ulega pogrubieniu i jest kolonizowana przez nowe gatunki bakterii, osiągając po okresie dni pełne ukształtowanie. Około 30% objętości dojrzałej płytki nazębnej stanowi pozakomórkowe matrix składające się z protein pochodzących ze śliny oraz zewnątrz- 130

2 Bakterie próchnicotwórcze komórkowych wielocukrów produkowanych przez bakterie. W macierzy tkwią drobnoustroje, stanowiące około 70% objętości płytki nazębnej. Skład mikroflory bakteryjnej jest zmienny, w początkowych stadiach rozwoju płytki dominują paciorkowce, głównie S. sanguis, S. mutans i S. mitis. Następnie pojawiają się, przeważające głównie na powierzchni błony śluzowej stykającej się z płytą uzupełnienia protetycznego, pałeczki Actinomyces sp. oraz Lactobacillus sp. W uformowanej płytce stwierdza się obecność licznych form nitkowatych ustawionych równolegle do siebie, a prostopadle do powierzchni zęba. Wypierają one częściowo paciorkowce, które układają się pomiędzy nimi powodując powstanie struktur określanych mianem kolby kukurydzy (1, 3, 4, 12, 14-16). Wprowadzenie uzupełnienia protetycznego do jamy ustnej zmienia w niej sytuację ekologiczną. Akrylowa płyta tego uzupełnienia, pokrywając znaczną powierzchnię, stwarza korzystne warunki dla gromadzenia się bakterii i grzybów w postaci płytki protez. Panuje tam duża wilgotność, podwyższona temperatura oraz zmniejszone samooczyszczające działanie śliny. Ponadto tworzywo akrylowe mające niejednorodną i porowatą strukturę wchłania wodę i pęcznieje w jamie ustnej, co dodatkowo ułatwia agregację drobnoustrojów. Zjawiska te wyraźniej obserwowane są w szczęce niż w żuchwie, na skutek gorszego utrzymywania się dolnego uzupełnienia protetycznego oraz większej powierzchni błony śluzowej pokrytej przez płytę uzupełnienia górnego. Zaobserwowano, że u osób leczonych protetycznie uzupełnieniami ruchomymi z niedostateczną higieną jamy ustnej, płytka odkłada się w większej ilości nie tylko na samym uzupełnieniu i zębach z nim sąsiadujących, ale również na zębach przeciwstawnego łuku (1-4, 6, 7, 14, 15). Mikrobiologiczne prace doświadczalne nad próchnicą pozwoliły ustalić, że bakteryjnym czynnikiem etiologicznym próchnicy zębów są paciorkowce kwasotwórcze, a zwłaszcza Streptococcus mutans. W ocenie narażenia pacjenta na próchnicę należy uwzględnić także pałeczki kwasu mlekowego Lactobacillus acidophilus. Drobnoustroje te dawniej traktowane były jako czynnik etiologiczny próchnicy. Obecnie uważa się, że pałeczki kwasu mlekowego są odpowiedzialne za pogłębiane ubytków próchnicowych i próchnicę wtórną oraz mogą stanowić wskaźnik ilości węglowodanów w diecie (5, 8, 9, 12) Celem niniejszych badań było określenie poziomu próchnicotwórczych bakterii Streptococcus mutans i Lactobacillus sp. w ślinie stymulowanej u osób użytkujących różnej wielkości częściowe uzupełnienia protetyczne akrylowe. Materiał i metody Badaniem objęto grupę 91 osób w wieku lat ( =39,1 lat), w tym 72 kobiet i 19 mężczyzn. Osoby te użytkowały częściowe uzupełnienia protetyczne szczęki wykonane z akrylanu. Na ogólną liczbę 91 zbadanych uzupełnień protetycznych 88 było uzupełnieniami śluzówkowymi, a 3 miały podparcie ozębnowe za pośrednictwem cierni opartych na zębach filarowych. Ograniczenie płyty w odcinku tylnym wystąpiło w 72 przypadkach, zaś ograniczenie zarówno w odcinku przednim, jak i tylnym w 6 przypadkach, 13 uzupełnień nie miało ograniczonej płyty. Pacjenci nie byli obciążeni chorobami ogólnymi i nie stwierdzono u nich żadnych zmian miejscowych w jamie ustnej. W przypadku osób po antybiotykoterapii przeprowadzano badanie po co najmniej 2 tygodniowym jej zakończeniu. Przed badaniem przez 12 godzin pacjenci nie wykonywali zabiegów higienicznych jamy ustnej, a przez 2 godziny nie jedli i nie palili tytoniu. Plan badania obejmował jedną wizytę, podczas której przeprowadzono badanie podmiotowe i przedmiotowe oraz testy bakteriologiczne śliny za pomocą podłoży CRT bacteria (Ivoclar-Vivadent). W wywiadzie zwrócono uwagę na częstotliwość zabiegów higienicznych jamy ustnej oraz czas użytkowania uzupełnień protetycznych. Podczas badania przedmiotowego określano ilość zębów sztucznych i wielkość płyty uzupełnienia w przedziałach co 10 procent, przyjmując za 100% powierzchnię zajmowaną przez płytę uzupełnienia protetycznego całkowitego. Do testów bakteriologicznych pobierano ślinę, wydzielanie której stymulowano za pomocą żucia kostki parafiny. Ślinę nanoszono na podłoża bakteriologiczne CTR bacteria: niebieski agar dla oznaczenia poziomu Streptococcus mutans (SM) i jasny dla Lactobacillus sp. (LB). Podłoża umieszczano w załączonej fiolce razem z tabletką NaHCO3 i inku- 131

3 A. J. Kurnatowska, J. Bieniek bowano przez 48 godzin w cieplarce w temperaturze 37 C. Wyniki odczytywano porównując ilość wyrosłych kolonii z dostarczonymi przez producenta wzorcami. Klasy 0 i 1 odpowiadają liczebności bakterii poniżej 10 5 CFU/ml śliny i są traktowane jako niski poziom bakterii próchnicotwórczych, zaś klasy 2 i 3 odpowiadają liczebności bakterii równej lub większej 10 5 CFU/ml i są traktowane jako wysoki poziom bakterii próchnicotwórczych. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej wartości średnich arytmetycznych oraz współczynnikiem korelacji rang Spearmana (13). ilość zębów sztucznych w uzupełnieniu wahała się od 1 do 14; szczegółowe dane na ten temat ilustruje rycina 2. Jak z niej wynika w większości przypadków (58,2%) wielkość płyty uzupełnienia protetycznego była powyżej 50%, w 1/3 przypadków liczba zębów sztucznych wynosiła 10 i więcej. Wyniki badań i omówienie Deklarowana częstość czyszczenia zębów wynosiła od 1 do 3 razy dziennie. Ponad 2/3 zbadanych (63 osoby 69,2%) podało, że myło zęby dwa razy w ciągu doby. Z danych z wywiadu wynika, że czyszczenie uzupełnień protetycznych było wykonywane od 0 do 3 razy dziennie, najczęściej dwa razy dziennie (58 osób 63,7%). Szczegółowe dane na ten temat przedstawiono na rycinie 1. Rozległość płyty akrylowej uzupełnienia protetycznego wynosiła od 20 od 100%, a stwierdzona Ryc. 1. Częstość wykonywania zabiegów higienicznych jamy ustnej na dobę w badanej grupie osób. Ryc. 2. Liczba osób zaklasyfikowanych do odpowiednich przedziałów wielkości płyty uzupełnienia protetycznego oraz liczba osób ze stwierdzoną ilością zębów sztucznych w uzupełnieniu. Podawany przez badanych czasokres użytkowania uzupełnień protetycznych wynosił od 1 roku do 20 lat ( = 5,8l). Dane na ten temat obrazuje rycina 3. Jak z niej wynika 37 osób (40,6%) leczonych protetycznie użytkowało uzupełnienia przez okres dłuższy niż 5 lat, co niesie za sobą potencjalne ryzyko szkodliwego oddziaływania uzupełnienia protetycznego na tkanki podłoża, ze względu na zanik wyrostka zębodołowego i starzenie się tworzywa akrylowego. W zbadanej grupie zaobserwowano, że największa liczba osób wykazała 2 klasę liczebności bakterii SM (46%) i 3 klasę liczebności LB (34%); szczegółowe dane na ten temat zestawiono w tabeli I. Średnią arytmetyczną czasu użytkowania uzupełnień protetycznych wyrażoną w latach w zależno- T a b e l a I. Liczba osób (N) zakwalifikowanych do poszczególnych klas liczebności bakterii Klasy liczebności Streptococus mutans Klasy liczebności Lactobacillus sp N (%) 12 (13) 28 (30) 40 (46) 11 (11) 17 (19) 19 (21) 23 (26) 32 (34) 132

4 Bakterie próchnicotwórcze ści od częstości czyszczenia zębów i uzupełnień w ciągu doby przedstawiono na rycinie 4. Widoczna jest tendencja spadkowa ilości zabiegów higienicznych wraz ze wzrostem średniego czasu użytkowania uzupełnień. Analizując nawyki higieniczne stwierdzono ujemną korelację między czasem użytkowania uzupełnień protetycznych a częstością wykonywania zabiegów higienicznych jamy ustnej. W przypadku częstości czyszczenia zębów współczynnik korelacji rang Spearmana wynosił ρ=-0,33 p=0,00121, natomiast w przypadku częstości czyszczenia uzupełnień protetycznych ρ=-0,22 p=0, Na rycinie 5, przedstawiającej średnią arytmetyczną wartości klas LB w zależności od częstości czyszczenia zębów i uzupełnień protetycznych, uwidacznia się tendencja spadkowa ilości bakterii Lactobacillus sp. wraz ze wzrostem częstotliwości zabiegów higienicznych jamy ustnej. Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała ujemną korelację pomiędzy ilością pałeczek kwasu mlekowego a częstością czyszczenia zębów i uzupełnień protetycznych. Współczynnik korelacji rang Spearmana wynosi ρ=-0,28 p=0,00629 dla mycia zębów i ρ=-0,32 p=0,00167 dla mycia uzupełnień. Ryc. 3. Rozkład czasu użytkowania uzupełnień protetycznych w latach w badanej grupie. Ryc. 4. Średnia arytmetyczna czasu użytkowania uzupełnień protetycznych w latach w zależności od częstości zabiegów higienicznych. Ryc. 5. Średnia arytmetyczna wartości klas LB w zależności od częstości zabiegów higienicznych. W celu zobrazowania graficznego tych zależności obliczono średnią arytmetyczną wartości klas bakterii dla każdego przedziału wielkości płyty uzupełnień protetycznych i każdej ilości zębów sztucznych. Dane te prezentują ryciny 6, 7. Wyraźnie uwidacznia się tendencja wzrostowa liczebności Lactobacillus sp. wraz ze wzrostem wielkości uzupełnień częściowych i liczby zębów sztucznych w uzupełnieniu protetycznym. Stwierdzono dodatnią korelację między liczebnością bakterii Lactobacillus sp. a wielkością płyty uzupełnień ρ=0,45 p=0, Jeszcze silniejszą korelację wykazano pomiędzy liczebnością pałeczek kwasu mlekowego a wielkością uzupełnień protetycznych wyrażoną ilością zębów sztucznych ρ=0,56 p=0. Nie znaleziono istotnej statystycznie zależności między liczebnością paciorkowców zmiennych a ilością zębów sztucznych w uzupełnieniu ρ=0,06 p>0,05. Jednocześnie analiza wykazała, że w zbadanej grupie nie ma korelacji pomię- 133

5 A. J. Kurnatowska, J. Bieniek Ryc. 6. Średnia arytmetyczna wartości klas liczebności bakterii próchnicotwórczych w zależności od wielkości płyty uzupełnienia protetycznego. drożdżopodobnych u pacjentów leczonych protetycznie. Zaobserwowali oni również wzrost ilości bakterii Streptococcus mutans i Staphylococcus u pacjentów protezowanych, jednak nie był on statystycznie istotny. Majewski (10) badając stan jakościowy mikroflory bezzębnej jamy ustnej przed leczeniem protetycznym i po zastosowaniu całkowitych uzupełnień protetycznych stwierdził między innymi wzrost częstości występowania pałeczek kwasu mlekowego z 21% przed leczeniem protetycznym do 61,5% po 3-miesięcznym okresie użytkowania uzupełnień całkowitych i do 34,3% po okresie 3-letnim oraz wzrost częstości występowania paciorkowców beztlenowych z 82,3% przed leczeniem do 100% po 3-miesięcznym i 3-letnim okresie używania całkowitych uzupełnień protetycznych przez pacjentów. Ryc. 7. Średnia arytmetyczna wartości klas liczebności bakterii próchnicotwórczych w zależności od ilości zębów sztucznych w uzupełnieniu protetycznym. dzy liczebnością bakterii Streptococcus mutans a wielkością płyty uzupełnień protetycznych ρ=0,08 p>0,05. Marsh i wsp. (12) stwierdzili, że flora bakteryjna powierzchni dośluzówkowej uzupełnienia protetycznego jest zbliżona składem do flory znajdowanej w ubytkach próchnicowych, a pałeczki kwasu mlekowego mogą być jednym z dominujących rodzajów drobnoustrojów. Marsh i wsp. (11,12) w swoich badaniach porównawczych nad mikroflorą jamy ustnej pacjentów użytkujących częściowe uzupełnienia protetyczne oraz osób nie posiadających takich uzupełnień wykazali statystycznie istotny wzrost ilości Lactobacillus sp. i grzybów Wnioski 1. Występuje wyraźna korelacja dodatnia między wielkością częściowych uzupełnień protetycznych akrylowych a ilością próchnicotwórczych bakterii Lactobacillus; brak jej w przypadku Streptococcus mutans. 2. Obserwuje się niewielką tendencję spadkową częstości wykonywania zabiegów higienicznych jamy ustnej wraz ze wzrostem czasokresu użytkowania częściowych uzupełnień protetycznych. 3. Istnieje znaczący wpływ częstości mycia uzupełnień protetycznych i zębów na zmniejszenie ilości pałeczek kwasu mlekowego w ślinie stymulowanej. Piśmiennictwo 1. Adamczyk E.: Wpływ płytki nazębnej na tkanki przyzębia u użytkowników protez ruchomych. Prot. Stom., 1992, 42, 5, Bates J., Addy M.: Partial denture and plaque accumulation. J. Dent., 1968, 6, 4, Bieske R. H.: Eliminacja czynników sprzyjających odkładaniu się płytki bakteryjnej na akrylowych protezach ruchomych. Prot. Stom., 1987, 37, 5, Dorocka-Bobkowska B., Włoch S.: Etiopatogeneza stomatopatii protetycznych. Pozn. Stom., 1993,??, Emilson C. G., Krasse B.: Support for and implications of the specific dental 134

6 Bakterie próchnicotwórcze plaque hypothesis. Scand. J. Dent. Res., 1985, 93, 2, Głowacki W.: Analiza kliniczna i statystyczna wyników leczenia protetycznego wybranymi rodzajami protez częściowych część I. Prot. Stom., 1994, 44, 4, Głowacki W.: Analiza kliniczna i statystyczna wyników leczenia protetycznego wybranymi rodzajami protez częściowych część II. Prot. Stom., 1994, 44, 5, Jańczuk Z.: Zarys kliniczny stomatologii zachowawczej. PZWL, Warszawa, Kingman A.: Salivary levels of Streptococcus mutans and Lactobacilli and dental caries experiences in a US adolescent population. Comm. Dent. Oral Epid., 1988, 16, 2, Majewski S.: Jakościowy stan mikroflory bezzębnej jamy ustnej przed leczeniem protetycznym i po zastosowaniu protez całkowitych. Prot. Stom., 1974, 24, 3, Marsh P. D., Percival R. S., Challacombe S. J.: The influence of denture-wearing and age on the oral microflora. J. Dent. Res., 1992, 71, 7, Marsh P., Martin M.: Mikrobiologia jamy ustnej. PWN, Warszawa, Sawicki E.: Elementy statystyki dla lekarzy. PZWL, Warszawa Spiechowicz E.: Profilaktyka stomatopatii protetycznych. Czas. Stomat., 1995, 48, 10, Spiechowicz E.: Protetyka stomatologiczna. PZWL, Warszawa, Wojciechowska E., Kamińska A.: Wpływ higieny protez i jamy ustnej na intensywność odkładania się płytki protez. Prot. Stom., 2001, 51, 5, Otrzymano: 7.IV.2005 r. 135