WEWNTRZNE DZIEJE. POfeSKI. za Stanisawska Augusta.

'^Vis^m^

WEWNTRZNE DZIEJE POfeSKI za Stanisawska Augusta.

TADEUSZ KORZON, /// WEWNTRZNE DZIEJE POLSKI za St8Lnis8i^2va, Augrusta (1764 17Q4). BADANIA HISTORYCZNE ze stanowiska ekonomicznego administracyjnego. T WYDANIE DRUGIE, podug pierwszego -wydariia Akademii Umiejtnoci w Krakowie, z illustracyami i dodatkami. TOM IV.. KRAKÓW. ) Ksigarnia WARSZAWA. ) j^akadbm j<sicoarni L. ZWOLISKIEGO I S-KI ( TEODORA PAPROCKIEGO I S-KI ) 41. Nowy-wiat 41. 1807.

1>K I $37 JloBBOJieHO I];eii3ypoK). aba, 5 AarycTa 1896 roaa 790554

RZD RZECZYPOSPOLITEJ I DZIAALNO MACHINY ADMINISTRACYJNEJ. ROZDZIAW XIL Pogld na sdownictwo i sejmy. Jelibymy chcieli przedstawi skad rzdu Rzpltej polskiej ze stanowiska prawnego dogmatycznie lub historycznie, wzilibymy sobie za przewodnika np. Len gnie ha i mówilibymy o królu, senacie *), dostojestwach nie senatorskich tak cywilnych, jak wojskowych **), nareszcie o godnociach ziemskich i grodzkich ***). Ale wiksza cz urzdów pastwo- *) W senacie zasiadali: arcy-biskupi, biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i ministrowie niektórzy (kanclerze, marszakowie, podskarbiowie wielcy). **) Dostojestwa, czyli dygnitarstwa cywilne koronne i W. X. Lit.: wielki sekretarz, referendarz, podskarbi nadworn}'', podkomorzy, chory, chorowie nadworni, miecznik, koniuszy i podkoniuszy, czenik, krajczy, stolnik, podstoli, podczaszy, owczy koronny i owczy nadworny, regent, metrykant, pisarz sdowy, 4 pisarzy wielkich lit., 2 pisarzy skarbowych koronnych, 3-ch pisarzy skarbowych litewskich, kustosz koron w Koronie i taki w Litwie, instygator i podinstygatorowie. Wojskowe: hetmani wielcy i polni koronny i litewski, pisarz polny, wielcy stranicy, oboni i generaowie artyleryi. ** ) Do urzdników ziemskich zaliczani byli: podkomorzy, chory, sdzia, podsdek, pisarz, stolnik, podczaszy, podstoli, czenik, owczy, mie- Wewntrzne dzieje Polski Koreona. T. IV. 1

wych i ziemskich w XVIII wieku staa si czczym tytuem; liczni owi urzdnicy nie pobierali ze skarbu adnej pacy, ale te nic nie robili; oni to byli gównymi botiaterami, czyli raczej winowajcami sawnej anarciii polskiej z czasów saskicli: rozpisywa si o nici nie warto, gdy dodalibymy jeszcze par kart o prónoci, próniactwie i zepsuciu szlacity ówczesnej; a moe nie trafilibymy na orodki, z którycti si rozchiodzia dziaalno publiczno, pastwowa. Oprócz sejmów i sdownictwa wszystkie niemal urzdzenia tak cywilne, jak wojskowe z epoki Jagielloskiej obumary; eby wznieci ycie w organizmie politycznym, trzeba byo tworzy nowe wadze. I tworz si one nieustannie w cigu badanej przez nas epoki i ksztatuje si rzd nowy. Poniewa obciodzi nas wanie to budzce si j^cie, przeto w wykadzie swoim za punkt wyjcia obierzemy nie system prawa pospolitego polskiego, nie pojcia szlacicica ówczesnego, lecz dzisiejsz budow prawa pastwowego w naj ogólniejszycti i najwyszycti okreleniach. A wic zwrócimy uwag na trzy naczelne wadze pastwa: 1) prawodawcz, 2) wykonawcz i 3) s- dow. Z tych trzech znowu najbardziej zajmowa nas b- dzie druga, wykonawcza, gdy dwie inne nieznacznym ulegy przeobraeniom w cigu panowania Stanisawa Augusta, nie wywoyway same przez si wanych przemian w yciu i przedstawiaj mao stron lub punktów nowych dla czytelnika, obeznanego ogólnie z sejmowaniem, konfederacyami i paestr polsk. Dla wykonania planu, zakrelonego w pracy niniejszej, wystarczy nam zarys pobieny sdownictwa, które, zdaniem naszem, najsabszy stosunkowo wpyw wywierao na losy zacznik, skarbnik, wojski a na Litwie: marszaek ziemski, ciwun, horodniczy, mostowniczy, budowniczy, krajczy, koniuszy, stranik, leniczy, obony; do grodzkich za: starosta sdowy, podstaroci, podwój ewodzy w Prusach, burgrabia, pisarz grodzki, surrogator starosty, surrogator pisarza grodzkiego, surrogator podkomorzego.

groonego narodu i pastwa; o wadzy prawodawczej wypadnie nam powiedzie to tylko, co do innych czci wykadu nie- weszo i co nie naley bezporednio do historyi politycznej; dokadnie rozpozna i oceni obowizujemy si tylko wadz wykonawcz, a raczej rzdzc, t. j. administracy, tak cywiln (z wyjtkiem spraw zagranicznyci i edukacyi), jak wojskow. W t stron przedewszystkiem skierowane byy usiowania reformatorów; tu si objawiaa najusilniej praca zmierzajca ku przeobraeniu i odrodzeniu obumarego pastwa. Warunki historyczne i wzgld treciwoci nie pozwol nam usystematyzowa wykadu wedle jednakowego schematu; b- dziemy jednak usiowali tak ugrupowa materya nasz, iby czytelnik móg i kad pojedyncz instytucy obejrze w caym cigu jej dziaalnoci, i o spólnem dziaaniu wszystkich razem w cigu kadego z czterech okresów jasne powzi wyobraenie. ^2. Sdownictwo cae uywao zupenej niezalenoci od r. 1578, kiedy Stefan Batory, ustanawiajc Trybunay, Koronny i Litewski, przela na nie swoje najwysze atrybucye monarsze. Odtd przestay i apelacye do tronu; król nie uywa prawa aski, czyli raczej uywa móg tylko jako czonek sejmu, bo Yolumina Legum zawierai liczne uaskawienia, lecz w drodze gosowania, jako konstytucye, uchwa izby zapade. Stanisaw August w sprawie przeciwko konfederatom Barskim o porwanie siebie, w r. 1771 dokonane mia mow do sdu z daniem aski, lecz nie by wysuchany. Jeli sejm nie przyszed do skutku, lub zerwanym zosta, to ju niepodobna byo umiarkowa surow^oci prawa drog aski, chociaby tego wymagaa w danym wypadku nietylko lito, ale nawet sprawiedliwo. Niezaleno sdownictwa w Polsce nie znaczya jednak rozdziau z wadz administracyjn, wymaganego przez dzisiejsze teorye prawa pastwowego. Owszem, kady urzd, obyczajem staroytnym rzymskim, by zaopatrzony we wadz sdow do karcenia wykrocze w zakresie swojej dziaalnoci. I tak, hetman lub Komisya Wojskowa rozpoznawaa i wy-

rokowaa ostatecznie w krygsrechtach," czyli procesach o naruszenie artykuów wojskowyci; Komisya Skarbowa co kwarta na kadencyaci czterotygodniowych! sdzia sprawy o faszowanie monety, o przemytnictwo, o konfiskaty celne, o naruszenie kas skarbowych, o dzieraw podatków, o faszywe zeznanie nalenoci do taryf skarbowych, o sprawy wekslowe i t. p.; marszaek wielki dla ubezpieczenia osoby króla posiada nietylko policy, czyli tak zwan chorgiew wgiersk przy swojej lasce, ale te swoje sdy marszakowskie, których kompetencya rozcigaa si na wszystkie przestpstwa kryminalne, spenione w promieniu milowym dokoa rezydencyi królewskiej. Sam król, jako nominalny waciciel królewszczyzn, t. j. miast i wsi królewskich, posiada SWÓJ sd Assesorski i Referendary do spraw z dzierawcami dóbr i starostami, przez poddastwo lub przez miasta wytaczanych; ale osob jego reprezentowa prezydujcy piecztarz wielkiej lub maej pieczci, a ten wedle pactów conventów obowizany by stosowa si do wikszoci gosów i sdzi spoinie z asesorami *). Wszystkich asesorów liczba oznaczona zostaa na 24 w roku 1764, po wikszej czci obieranych od sejmu, gdy z urzdu wchodzili do kompletu tylko: ksidz sekretarz wielki, referendarze, podskarbi nadworny, pisarz wielki, instygator i vice-instygator, oraz regenci kancelaryi wikszej i mniejszej. Sprawy waniejsze, a szczególnie dotyczce przywilejów miast, przechodziy przez rce kanclerza; tak Micha Czartoryski dugo pracowa nad spraw miast Brzecia i Grodna, które nie chciay nalee do ekonomij i uzyskay wyrok, przyznajcy im prawa miast wolnych królewskich. Nawet nisze organa administracyi, jak Komisye Porzdkowe Cywilno-Wojskowe, ustanowione w r. 1789, urzdzaj sobie kadencye sdowe, sporzdzaj ksig dekretów, utrzymuj swoich instygatorów i wyrokuj w sprawach o bójki, o wóczgostwo, o drobne kradziee i t. p., *) Vol. Leg. VII, f. 78 str. 41,

skazujc winnych na wynagrodzenie i kary pienine, na areszt kilkudniowy albo na plagi, gdy sdy, poprzednio wymienione, dochodz do kar gównych, jak np. zamknicie w twierdzy kamienieckiej i konfiskata towaru lub mienia caego, nawet na kar mierci, a wyroki takie miay moc ostateczn i mogy by zaskarane tylko do sejmu. Istniay nadto sdy oddzielne dla stanów niszych. Chopi dziedziczni podlegali sdownictwu swojego pana, czyli jego oficyalistów. Widzielimy z 26 i z prawodawstwa Xny Jabonowskiej, e urzdzenie sdów, ilo instancyj, postpowanie sdowe, system kar, z wyjtkiem kary mierci, wzbronionej w r. 1768, wszystko to zaleao od woli i rozumu dziedzica, jako czstka, wszechwadzy jego nad poddanymi *). W rozlegych i ludnych dobrach gubernator, komisarz lub innej nazwy rzdca gówny by wysok instancy, do której nie atwo byo doj po szczeblach apelacyjnych, ale na kilku dymach siedzcy szlachcic nosi wszystkie instancye w swojej osobie i sam by wykonawc swoich wyroków. Tu s- downictwo patrymonialne stawao si stosunkiem patryarchalnym: poddani yli w codziennem obcowaniu z wadc swoim, który utrzymywa karno w swem pastwie i w swej rodzinie za pomoc batoga, obdzielajc plagami poddanych bez adnej ceremonii, a synów swoich na kobiercu. ydzi za- *) Kilka dekretów w sprawach o czary z XVII w. umieci X. Lu dwik Adam Jucewicz w swoich Wspomnieniach ze mudzi (Wilno. Gliicksberg 1842 str. 180 211): w majtnoci Dyrwianach, nalecej do Panien Benedyktynek Kroskich, 9-ciu uproszonych sdziów skazao 4 niewiasty na spalenie; podobnie namiestnik Brzostowskiego, administratora Ekonomii JKM. Szawelskiej, wyrokuje: A tak ja Urzd (dworski) JMMPP. szlachty obywatelów Xistwa mudzkiego do rozsdzenia tej sprawy uproszonych, 4 eh pp. Wójtów Traktu Zagórskiego wokowanych i dwu Generaów powiatowych majc zgodne vota; postpujc wedug prawa pospolitego Statutowego... kazaem" etc. Dekret ów jest wpisany do ksig wieczystych i dekretowych dworu JKM. Zagórskiego. W sprawie caego sioa Mitkun przeciwko Janowi Ubie i eni onego* zaoon zostaa apelacya do administratora.

atwiali swe spory przed sdem rabina i kahau, do czego nie wtrcaa si wadza krajowa, dopóki nie byy zadranione interesa rzdu, lub osób innego stanu, lub religii chrzeciaskiej. Mieszczanie posiadali wasny aparat sdowy: wójta z aw w jednej z górnych izb ratusza, kordegard, i wizienia na dole, prgierz i klatk na rynku, pachoków miejskich, kata, czyli mistrza z pomocnikami, w miastach wikszych nawet onierzy swoich z oficerem. Sd miejski wyrokowa podug artykuów prawa magdeburskiego i móg skazywa na wszelkie kary: pienine, habice, cielesne, nawet na kar mierci. Zarzucano nadmiern surowo sdom wójtowskim szczególnie w maych miasteczkach, gdzie panowaa ciemnota. Naduywanie szubienicy byo jednym z motywów konstytucyi Litewskiej z r. 1776, która odebraa prawo magdeburskie pótorasta miasteczkom. Duchowiestwo katolickie miao te swoje sdy, których kompetencya rozcigaa si i na osoby stanu wieckiego w niektórych sprawach, podpadajcych pod prawo kanoniczne. Przewanie tedy spoeczestwu szlacheckiemu posugiway wysze sdy cywilne i kryminalne. Ze spraw cywiln szlachcic zgasza si do sdu ziemskiego w miecie stoecznem swej ziemi lub województwa; jeli spór dotyczy granic wioski, to si szo do podkomorzego, który mia przy sobie geometrów i prezydowal w sdzie granicznym, a sprawy pospolite kryminalne naleay do kompetencyi starosty sdowego, czyli raczej grodu Bo starostowie oddawna ju nie sdzili osobicie; tylko zajechawszy" na starostwo, po. otrzymaniu przywileju królewskiego, mianowali wadz swoj komplet sdu grodzkiego, t. j. sdziego, podsdka, regenta i surrogatora, a ci ju wykonywali ca czynno sdow, zasiadajc zwykle na zamku w izbie, jako tako wyporzdzonej, lub w klasztorze, jeli cae zamczysko rozpado si w gruzy. W kadym razie przy grodzie musiao by par izb dla winiów, oraz izba na archiwum; oprócz bowiem sdownictwa kryminalnego, grody miay t jeszcze czynno, i wszelki akt, przeznaczony do uytku publicznego i prawnego, mani-

fest pojedynczego szlachcica w sprawie osobistej, taryfa podatkowa, sporzdzana przez urzdnika skarbowego, lustracya starostwa, a nawet konstytucya, lub uchwaa sejmowa musiay by obiatowane", czyli do ksig grodzkich podane dla zyskania cechy prawomocnoci. Wan przeto, powan, a nawet gron wadz by gród. Skazywa móg na cikie kary kryminalne, nie wyjmujc kary mierci. Lubo skada si wycznie ze szlachty, ale sdzi ludzi wszelkich stanów, oskaronych o przestpstwa, podpadajce pod cztery artykuy" ^) o mobójstwo i kradzie. Od tych sdów szlacheckich suya apelacya do Trybunau Gównego Koronnego, albo Litewskiego. Pierwszy odbywa kadencye swoje póroczne po kolei w Lublinie dla Maej Polski i w Piotrkowie dla Wielkiej Polski **). Drugi sdzi w Wilnie, Nowogródku i Misku, ale za wpywem Tyzenhauza kadencya miska przeniesion zostaa do Grodna. Kady komplet sdowy skada si z deputatów wieckich i duchownych pod przewodnictwem wieckiego marszaka lub duchownego prezydenta; wieccy byli obierani na sejmikach tak zwanych trybunalskich. Dla utrzymania porzdku i nakazania posuszestwa tej najwyszej wadzy sdowej asystoway: trybunaowi litewskiemu chorgiew trybunalska, a koronnemu oddzia wojska koronnego. W Piotrkowie do r. 1867 sta jeszcze nieuszkodzony gmach posiedze trybunalskich z kordegard i wie do odsiadywania kary in fundo" dla skazanych winowajców ze szlachty. Nieosdzeni na jednej kadencyi winiowie byli odprowadzani pod stra do tego miasta, gdzie miaa si odby *) Biaogowskie zgwacenie, rozbój, pooga i zapa, gwatowne najazdy", podug prawa 1420 (Vol. Leg. I, f. 77 str. 34 tit. de causis). **) Od rolcu 1764 do 1772 trybuna Wielkopolski agitowa si alternat oprócz Piotrkowa w Poznaniu i Bydgoszczy, Maopolski za oprócz Lublina we Lwowie (Vol. Leg. VII, fol. 53, 54 str. 30). Gmach trybunalski w Piotrkowic ob. na sir. 355, w Wilnie na str. 330 tomu II-go.

8 kadencya druga, i tamecznemu komendantowi przy Trybunale pod regestrem i atestacy" zdawani. W niektórych sprawach szczególnej wagi, albo ze wzgldu na przedmiot sporu (jak np. olbrzymia ordynacya Ostróg ska), albo na stanowisko spoeczne stron (jak np. sprawa Radziwiów) sejm wyznacza komisye z wadz wyrokowania w ostatniej instancyi *). Tej-to instytucyi zuchwale naduywa Poniski podczas sejmu rozbiorowego, wyznaczajc za pienidze niezmiern ilo komisyj w sprawach, oddawna ju zakoczonych prawomocnie i ostatecznie. Nareszcie przestpstwa przeciwko Rzeczypospolitej, czyli zbrodnie stanu, do jakich zaliczano odmow sprawiedliwoci, ucisk wolnoci obywatelskiej, przedajno sdziowsk i krzywoprzysiztwo, podlegay zreformowanemu w r. 1775 sdowi sejmowemu; kady te sejm wyznacza senatorów i posów na tak zwanych sdziów sejmowych, którzy wadz sw. utrzymywali a do przyszego sejmu **). Jake dziaaa, jakiej sawy u narodu uywaa ta wieloramienna wadza sdowa? Niepodzielne panowanie zasady wyborczej w organizacyi wszystkich prawie sdów, a nawet najwyszego trybunau, nie sprzyjao wprawdzie udoskonaleniu techniki sdowej^ wytworzeniu jurisprudencyi, wyksztaceniu znakomitych prawników; ale powinno byo zabezpieczy niezaleno i moralne kwalifikacye sdziów, uczyni ich szczerymi przedstawicielami spoeczestwa. W postpowaniu sadowem, czyli procedurze, widzimy wszdzie zachowywane zasady: jawnoci, rozprawy ustnej, oskarania i obrony. S to zasady znakomite, w XIX wieku za wpywem wielkiej rewolucyi francuskiej wprowadzone we wszystkich pastwach europejskich, ale przed rewolucy 543. *) Vol. Leg. VII, fol. 536, str. 238. **) Vol. Leg. VIII fol. 118 120, str. 82 fol. 869 874, str. 540-

o bo O M O ar (D H N -d o >. 9 d ss o o ^ Cd dd X3 >i

przechowywane prócz Polski w jednej tylko Anglii, bo w monarchiach ldowych panowa wszdzie proces ledczy, inkwizycyjny, z badaniem tajemnem, opartem gównie na torturach lub na wykrtnych, podstpnych pytaniach (captiose Fragen) i na protokóach pimiennych. Tymczasem, adna moe instytucya Rzeczypospolitej nie cigna na siebie tylu i tak ostrych nagan, co sdownictwo. Trybunay stay si igraszk stronnictw; magnaci wywierali swój wpyw przemony, by powolnych sobie deputatów i marszaków na sejmikach przeprowadzi, zjedali z pocztami zbrój nemi na kadency, eby przeciwników odstraszy; uczty, wyprawiane przez, marszaków, prezydentów, a nawet przez strony procesujce si, przeistaczay kadency w nieprzerwany niemal festyn pijacki; nie obeszo si te bez pomawia o przedajno sprawiedliwoci; powtarzano anegdot o wielkim Zamojskim, jak rozda szuby deputatom i zyska wyrok niesprawiedliwy przeciwko ubogiej szlachcie, ssiadom swoim, a póniej zawstydzi prze daj nyeh sdziów i poszkodowanej stronie krzywd wynagrodzi. Za czasów saskich do tego przyszo, e w r. 1749 trybuna w Piotrkowie zerwanym zosta i wszyscy rozjechali si w trwonem oczekiwaniu nastpstw, jakie wywoa ten fakt bez przykadu, i Polska przez cay rok miaa by pozbawion sdu najwyszego", a w r. 1763 Karol Radziwi Panie Kochanku" w Wilnie i Misku przystawia onierzy swoich do izby s- dowej, zatacza armaty i przemoc wprowadza nielegalnie obranych deputatów lub wymusza dekreta *). W procedurze cywilnej uskarano si na rozwleko, na niewyczerpane, niezliczone sposoby powstrzymywania wyroków i wznawiania procesu, jakie wynajduj na zawoanie *) Pam. stan. Aug. Poniatowskiego str. 39, Vol. Leg. VII fol. Ul, 114 (str. 57, 58) tit. Approbacya konfederacyi Glney W. X. L. i Generalna Stanów W. X. L. Konfederacya.

10 patronowie *). Stan obroczy z ca palestr nie cieszy si sympaty u spoeczestwa: do typu patrona przyroso, oprócz obrotnoci jzylca, wyobraenie wytrwaoci przy l^uflu, kieliciu i rdlu, oraz szybl^iego bogacenia si Icosztem ruiny clientów. Ten ostatni powab przyciga do palestry ubog modzie szlacieck masami. Przy zupenym niemal braku stayci urzdów sdziowskici stan obroczy stanowi jedyn w Rzeczypospolitej klas prawników specyalistów; wszake o zasugach jego naukowyci niewiele w ródach historycznych dowiedzie si mona. Palestranci uczyli si Voluminów Legum i form sdowych praktycznie, zapisujc si na dependency do znanych patronów, oswajali si nawet z prawem rzymskiem, które czsto w Polsce byo powoywanem, ale teorytycznego wyksztacenia nie odbierali wcale. Zaleski, który mia klientów Radziwiów, Ogiskich, Czartoryskich, niewiele mówi o studyach swoich, a zapatrywania jego na reformy i reformatorów sejmu czteroletniego wskazuj, e utalentowany patron litewski wyszego uksztacenia nie posiada. Wybicki zaczyna swój znakomity zawód równie od prawnictwa w Wielkopolsce i dosadnie opisuje braki swego wychowania, ciasnot swoich poj; rozszerzy on je dopiero w Holandyi pod wiatem kierownictwem profesora uniwersytetu Lejdejskiego, P e s t e 1 a. Nareszcie, któ nie sysza o zajazdach, tej szczególnej, Polakom tylko znanej formie egzekucyi s- dowej? W procedurze kryminalnej ganiono kracowe przeprowadzenie zasady skargowej. aden przestpca nie móg by sdzonym, dopóki si nie znalaz oskaryciel (delator), zwykle osoba prywatna, która swe oskarenie popiera musiaa dowodami, oskaronego do sdu przystawi i jeszcze podda si rygorowi prawa, oszczercom (kalumniatorom) równ za- *) W Litwie jeden przecie oczywisty dekret koczy spory, a u nas w Koronie, gdy si podobao, któr kiedy skoczy spraw? '^ Wybicki: Listy Patryotycznc II, 82.

dawanemu przestpstwu kar grocego. 11 Dla tego w Polszcz najczciej zoczycy bezkarni, e stray publicznej, e sdu gotowego nie masz. Prawie kady obywatel chroni si takowego ima, bo nim kadencya sdów przyjdzie, któ zbrodnia pilnowa bdzie? A najwicej kady unika expensy sdowej i kata" *). Inflantczyk S c h u 1 1 z, rozpisujc si o tej wadzie sdownictwa szeroko, przytacza wypadek zamordowania jakiej dziewczyny przez rozpustnych modzieców w Warszawie, który uszed bezkarnie dla braku delatora. Obok tego za znajdujemy i takie ubolewania: Inni gnij w wizach i niemasz, ktoby si tego okruciestwa zemci" **). Jeszcze w roku 1790 Komisya Wojskowa rozesaa okólnik do Komisyj Porzdkowych z powodu odbieranych od jeneraów doniesie, i winiowie, pod areszt wojskowy przez obywateli oddawani, po lat kilka bez sdowej konwikcyi bywaj trzymani"; z tego powodu zawiadamia o wydanym ordynansie, i bd uwolnieni i nadal nie bd przyjmowani tacy winiowie, co do których Komisye Porzdkowe Cywilno-Wojskowe nie wydadz zawiadczenia, nie ubezpiecz funduszu na ywno i nie oznacz wyranie czasu, jak dugo ma by trzymany takowy aresztant *^*). Mamy poprzesta na tych skargach, wyrzekania eh, naganach i potpi ryczatem bez rónicy czasów i warunków tak historycznych, jakote politycznych i spoecznych, ca *) Proiekt Seymowy z Autora Zgoda y Niezgoda wynikaicy (bez nazwiska autora i miejsca druku, z poow kart biaych) str. 36. >}a brak urzdu publicznego" skary si te Wybicki: Listy Patryotyczne II 84. **) Wybicki: Listy Patryot. II, 118. ***) Akta Komisyi Porzdkowej Wdztwa Rawskiego, ksiga Nr. 4, list drukowany z dat 30 grudnia 1790; powodem byo doniesienie Rzewuskiego pis. poln. z lustracyi, e pod stra garnizonu dubieskiego znajdowa si od lat piciu bez inkwizycyi aresztant Cclkowski oddany przez Lccliniokiego, podkomorzego zakroczymskiego. (K. W. 179 str. 246.

dziaalno wadzy sdowej w Polsce? Mamy tworzy o niej zdanie wedug wymaga bezwzgldnych!, bez porównywania ze stanem spóczesnym sdownictwa w innyci krajach? Mamy o tem zapomnie, e nawet u tyci narodów, które poday wiatu cywilizowanemu wzory urzdze prawnycli, znajd si bolesne wspomienia np. w Rzymie procesy o obraz majestatu, w Anglii sdy Izby Gwiadzistej, Rady Jorskiej, Wysokiego Konsystorza (High Commission) i krwawe posiedzenia" (the Bloody-Assizes) pod prezydency Jeffrys'a-'* Stosownie do przestrzeganej w niniejszem badaniu metody naleaoby oceni kad z wymienionych tu instytucyj wedle jej wasnych akt, wyrozumie ustawodawstwo obowizujce wynale skal sumiennoci w stosowaniu ustaw do praktyki, i uoy wykazy statystyczne, jeli nie w liczbach dokadnych, to przynajmniej w maksymalnych lub minimalnych, lub nareszcie przyblionych, a pochway i nagany spóczesnych przyjmowa tylko w znaczeniu illustracyj czstkowych. Pracy takiej podj nie bylimy w stanie; pozostawiajc j komu innemu, moemy poda takie tylko fakta i spostrzeenia, które si przypadkowo nadarzay w znanych nam materyaach epoki badanej. Co do organizacyi sdowej, uwaalimy, e przy wszystkich reformach a do ostatnich chwil istnienia Rzeczypospolitej utrzymywan bya stale zasada wyborcza; tylko w sdach administracyjnych i w Assesoryi prezydency z urzdu naleaa do doywotnich ministrów lub ich zastpców, a w grodach i sdach duchownych czonkowie otrzymywali swój urzd z nominacyi. Pod wpywem tej zasady wyborczej komplety sdzce do wiernie odbijay stan spoeczestwa: wybracy tyle warci byli, ile wyborcy. Tak zuchwale wybryki anarchiczne, jakie si zdarzay za Sasów, takie zerwanie trybunau, jakie si zdarzyo w r. 1749, nie ponawiay si, o ile nam wiadomo, w cigu caego panowania Stanisawa Augusta. O przewodzeniu monowladców syszymy w pierwszym i w poowie drugiego okresu mianowicie na Litwie Radziwia Panie Kochanku", a póniej Ty-

zenhauza do r. 1780; w Koronie narzekania gone obudzi, o ile wiemy, tylko marszaek Olizar 1780 r.; zreszt na obsadzenie godnoci marszakowskiej i prezydenckiej najwikszy wpyw wywiera podobno Stanisaw August, a stara si dobiera ludzi uczciwych; chwalonem byo np. urzdowanie Krasickiego, biskupa i ksicia poetów, Ludwika Tyszkiewicza. Janowi Kickiemu za pilne marszakowstwa sprawowanie we Lwowie 1768 r. sejm wdziczn pami" owiadczy i ekspens izby trybunalskiej, z wasnej wyoony kieszeni, zwróci; X Adam Czartoryski, jenera Ziem Podolskich, jako marszaek trybunau Litewskiego, skaza ojca swego, wojewod ruskiego na uiszczenie pretensyj, czynionych mu przez pewnego obywatela; a nawet na zapacenie grzywien (jakkolwiek dziwi nas, e spraw tak móg sdzi). O innych nic zego nie mówiono, niektóre nazwiska, jak Maachowski, Krasiski, Karnicki budz zaufanie. Pijatyki praktykoway si dugo, ale ju w r. 13 1785 mamy wyrane wiadectwo jednego z czasopism, e trybunay byy trzewe" *). O przedajnoci faktu adnego, ani zarzutu wyranego, okrelonego, nie napotkalimy; trudno jest nawet przypuci na seryo moliwo przekupstwa pieninego, jeli grono deputatów skadao si z 30 blizko osób, a komplet niezbdny wedug prawa z 7. W sdach niszych o wpywach stronniczych na obiór osób nie dochodz nas adne skargi, przeciwnie, znamy bardzo pikne podania, jak np. o Staniszewskim, który przez lat 70 by wci sdzi Ziemi Warszawskiej; szlachta kochaa i czcia go jak ojca; umar w wieku 100-letnim, ozdobiony krzyem przez króla w roku 1785 W **). administracyjnych za zasiadali komisarze, obierani na *) Vol. Leg. VII fol. 663 (s. 310). Niemcewicz: Pamit. czasów moich. Pary 1848 roku, Martinet, str. 71. Dziennik Handlowy 1787 roku, str. 103. **) Bartoszewicz: Dziea, wydanie krakowskie (syna) tom VIII, str. 335.

14 sejmach na termin dwuletni, podobnie jak cz asesorów w referendaryi. Wielu z tych komisarzy poznamy bliej przy zatrudnieniach rzdowych. W Komisyach Porzdkowych utworzonych przez sejm czteroletni, komisarzami byli obierani na lat dwa ludzie nieposzlakowani. Najdotkliwsz wad ta- kompletów musiaa by niedostateczna znajomo prawa: kich jakkolwiek szlachta polska miaa duo ochoty i sposobnoci do oswojenia si ze statutami, to jednak zasiadajcy na a- wach sdziowskich deputaci i komisarze mog by porównani chyba z przysigymi; wszake nie kierowa nimi sdzia koronny, bo na fotelu prezesowskim nie zasiada, tak jak w Anglii, czonek awy Królewskiej, wytrawny i znakomity prawnik, co z zawiego procesu potrafi uformowa proste i jasne pytania do orzeczenia o fakcie. Nie jeden bd wyroku, nie jedno uchybienie sprawiedliwoci wynikn musiao z tego wanie powodu. Komplet trybunalski, z posesyonatów dobrze urodzonych zoony, musia zasiga informacyj specyalnych od pisarzy i regentów^ t. j. od kancelaryi, nie odpowiedzialnej za tre wyroku; trudno mu te byo oprze si wymowie patrona lub mecenasa zrcznego^ przez co stan obroczy nadmiernego nabiera wpywu. Pomimo tych niedogodnoci nie zraaa si bynajmniej do s- downictwa ani szlachta, ani mieszczastwo. Pieniactwo byo nawet naogiem, plag powszechn. Nie zapominajmy, e adwokatura wydaa kilku ludzi spoeczestwu zasuonych. Ozdob jej byli: Adam Mdrzecki i Franciszek Barss, patronowie warszawscy, oraz Grabowskie mecenas Asesoryi Litewskiej, z których pierwszy zasyn jako biegy prawnik, dwaj inni jako patryoci peni powicenia. (Wskazówki biograficzne w tomie I na str. 20 22). Nareszcie obok wyrzeka polskich popatrzymy, jak si przedstawia Trybuna urzdnikowi rosyjskiemu, niegdy sekretarzowi Repnina, posowi nadzwyczajnemu w latach 1790 1792, autorowi przytaczanego niejednokrotnie dziennika, póniej, po ostatecznym rozbiorze, pierwszemu gubernatorowi wileskiemu, Buhakowowi. Gdy Katarzyna II kazaa podda

Trybuna Litewski pod nadzór prokuratora i zaprowadzi dziennik obecnoci dla deputatów, Buhaków pisa do Repnina: Te formalnoci (biurokratyczne), wcale tu nieznane, doprowadz do desperacyi, zwiksz pisanin, spraw nie przypiesz, lecz przeszkodz im raczej, a poniewa wszyscy tu su bez pacy i bez widoków otrzymania czegokolwiek, jako to: starostw, rang, orderów, wic do przyszego sdu nikt nie stanie na deputata. Przytem, kto ma utrzymywa te dzienniki? Prokuratorów niemasz tu, poleci za kancelicie, lub jednemu z deputatów znaczyoby to zasia midzy nimi nasiona niechci, denucyacyj, skarg, a nawet procesów. W Trybunale to nie moe by wcale wykonanem, poniewa czsto siaduj oni po kilka dni i nocy z rzdu i jadaj na miejscu, nie wychodzc: jake tedy mona da od nich, by nazajutrz przychodzili o godzinie 8-ej? I w czeme si zachowaj dawne litewskie prawa i sdy (w których przecie b}^ wielki porzdek bez sprawozda miesicznych i zapisywania codziennej listy obecnoci), gdy cae ich urzdzenie uszkodzone m zostanie temi formami?" *). Co do postpowania sdowego mniemamy, e znaczne zaszy w niem ulepszenia. Od r. 1775 do 1788 cae sdownictwo znajdowao si pod kontrol wydziau Sprawiedliwoci w Radzie Nieustajcej. Na kadym sejmie daway si sysze wyrzekania na t niesympatyczn narodowi wadz; skadano niemao zaskare na jej decyzye sdowe. eby susznie mona byo warto tych zaskare oceni, trzeba przejrze 15 *) Jle-IIyae: CTaniiciaB-L AsrycT- Bt Tpo^^tH- etc. str. 151. Od Niemcewicza te (Pam. czasów moich 1848 str. 68), wiemy, e w Wanych sprawach, gdy dekret w jednym dniu napisany by nie móg, nie wychodzono z namowy i sdziowie ca noc zamknici b3di a do ogoszenia dekretu dla tego, by strony nie miay sposobnoci widzenia si z s- dziami i ujmowania ich sobie. Ciekawa bya rzecz widzie hajduków deputackich, znoszcych kilkadziesit piernatów i na tych kilkudziesit wsatych deputatów chrapicych pokotem." Zwyczaj to waciwy tylko trybunaowi litewskiemu.

16 kilkadziesit ksig pozostaych po Wydziale Sprawiedliwoci. To jednak jest rzecz pewn, e Wydzia dobroczynnie wpyn na wykonanie wyroków, stosownie bowiem do prawa z r. 1768, w razie doznanego oporu, strona wygrywajca nie moga czyni zajazdu, lecz otrzymywaa pomoc wojskow; widzielimy oddzielny protokó takich rekwizycyj w kilkunastu grubych tomach. Odtd zajazdy utraciy swój cel godziwy i nie s ju cierpiane: w rachunkach skarbu koronnego z dwulecia 1782 1784 znajdujemy sum 500 zp. na popieranie procesu przeciwko pewnym osobom, winnym wykonania zajazdu, i 1200 zp. na ywienie winiów o zajazdy obwinionych*). Uproci form procesowych Rada nie moga, poniewa do tego potrzebn bya reforma prawa, któr przedsiwzi sejm czteroletni, ale dopiero w ostatnich miesicach swego istnienia, mianowicie w grudniu 1791 r., uchwali Rozgraniczenie normalne w W. X. L." i takie w Koronie (pra wo mdrze uoone, podobno przez J. Chreptowicza, i wielki poytek obiecujce krajowi); w styczniu za 1792 przyjte konstytucye p. t. Sd Ziemiaski, Sd Trybunalski Koronny i Sd Trybunalski W. X. Litt. Nie miaa Korona takiego kodeksu, jakim by sawny Statut Litewski, wic wyznaczon zostaa jeszcze w czerwcu 1791 deputacya dla napisania codicis civilis et criminalis dla prowincyj koronnych"; lecz ta zleconego sobie dziea nie dokonaa, ani nawet sama nie skompletowaa si odmówi np. swego udziau Micha Zaleski przez niech do konstytucyi 3 -go maja. Ukazaa si w druku tylko kodyfikacya prywatna: Trembickiego. Zapytajmy nareszcie: w jakim stopniu osiganym by gówny i najkopotliwszy cel procedury cywilnej obrona wasnoci? Odpowied musi wypa bardzo pomylnie, skoro istniao przysowie, powoywane przez Czackiego, e w Polsce atwiej byo straci ycie, ni wasno *^). I w umysach *) Wyej Tab. 178. **) Czacki: O lit. i polskich prawach.

17 ogóu szlachty, mieszczan, w instynktach caego narodu pojcie wasnoci byo ugruntowane mocno, a szanowane moe mielimy sposobno widzie niejednokrotnie do przesady, jal< na sprawach podatkowych. Co do dziaalnoci sdownictwa w sferze karnej moemy przytoczy kilka spraw, wyroków i cyfr dla przykadu. W r. 1768 podczas uczty pijany szlachcic Galimski zabi Wiaewicza; sdzony za to i skazany przez Trybuna Litewski, publicznie straconym zosta; obecny tej sprawie Zaleski zauway, i panujcy dotd naóg pijastwa, szczególnie na ucztach trybunalskich, zmniejsza si zacz, umiarkowanie stao si powszechniejszem" *). Znan te, bo i w powieciach kilkakrotnie krelon bya sprawa jednego z przyjació Radziwia Panie Kochanku, Woowicza, który za wyprawiane po Litwie wystpne awantury poniós kar mierci przez rozstrzelanie w Misku **). Tracenie szlachty rk kata zdarzao si bardzo rzadko; czy byo wicej takich wypadków przez cay cig panowania Stanisawa Augusta, nie wiemy. Czciej zdarzao si skazywanie szlachcica na odsiedzenie wiey in fundo przez rok i sze niedziel; pozornie agodna ta kara prawie równaa si wyrokowi mierci, gdy wizienie in fundo miecio si na sze okci pod ziemi bez komina, a powietrze i wiato wchodzio do tylko przez otwór w górze, kdy winia spuszczano; wic chyba wyjtkowo silny organizm zdoa opiera si tak fatalnym warunkom hygienicznym, oraz dziaaniu samotnoci i ciemnoci na umys przez cay rok ***). Godnem jest uwagi, e skazany *) M. Zaleski: Pamit. str. 34. **) Scena ta zostaa wybornie ilustrowan oówkiem Andriollego w Pamitnikach Kwestarza" (Ign. Chodki) edycyi Gebethnera i WoliTa 1880 r. ***) Komian: Pamitniki tom I str. 188. Wewntrzne dzieje Polaki Korzona. T- IV. 2

18 zwykle sam si stawi, eby zasi wie", gdy przed wyrokiem sd go nie aresztowa stosownie do przywileju neminem captivabimus", a po wycierpieniu kary przywracane mu byy wszystkie prawa stanu szlacieckiego; gdyby za nie clicia uczyni zado wyrokowi, stawa si banit, t. j. kady go móg zabi bezkarnie w kraju, czy za granic (i takie wypadki praktykoway si od wieku XVI). Ludzie innych stanów, plebejusze, byli skazywani na gardo bez wielkich ceremonij przez grody, sdy miejskie, wojskowe, nawet skarbowe, a czasem przez komisye nadzwyczajne. Po rzezi humaskiej Stempkowski i Brani cki stracili kilkuset hajdamaków karami okrutnemi: darciem pasów ze skóry, i wbijaniem na pal na sposób turecki; 800 skazano od robót publicznych *). W drugim okresie jednak obyczaje mikn i kara mierci stosowan bya rzadziej. Wedug wiadectwa Czackiego, sdy marszakowskie w Warszawie wyday wyroków mierci w cigu dziesiciolecia 1768 1779 r. tylko 59, gdy w 1752 1762 stracono 450''^). Staraniem Lubomirskiego, marszaka w. kor., okoo r. 1773 zosta przetómaczony Beccaria i na posiedzeniu delegacyi sejmowej *) Kreczetnikow, jenera rosyjski, odesa do Branickiego 780 iajdamaków i mia wiadomo dnia 29 lipca 1768, e z tych wiksza cz powieszona; zaraz potem posa znowu 84, dnia 10 sierpnia 63-cti; dnia 19 sierpnia 29ciu, dnia 29 sierpnia 15 tu, a wic razem 971; nadto wielu odesa do Kijowa jako poddanycli rosyjskicli (HTema bt. 06m,. Hct. h JlpeBH. Pocc. 1863, III str. 184, 195, 200, 204); sam Branicki musia te uj niemao. eleniak wszake by odesany do Kijowa, (tame str. 199). Ceasy St. Augusta przez posa sejmu wielkiego w Pam. z XVIII w. upaskiego str. 57. IIIyjitrHHT,: OnepKi, KojiinsmaHi, Kieet, 1890 omawia wyroki Stempkowskiego na 440 osób. **) Cza cki: O litewskich i polskich prawach II 131. Caa tablica z wyszczególnieniem rodzajów przestpstw jest godn uwagi: okazuje si z niej, tak samo jak w XIX w., stopniowe zmniejszanie si przestpstw gwatownych, rozbojów, zabójstw, kalectw i wzrost potajemnych, jak trucicielstwo i zodziejstwo. Bardzo ciekawemi te s tablice poprzednie z lat 1506 9; 1554 8.

19 dnia 26 sierpnia 1774 odzyway si gosy nie tyil<o przeciwko karze mierci, ale i przeciwko torturze. Pierwszy przemówi Massalski, biskup wileski; po nim August Sukowski w3'pomina, e za czary... pali dotd nie przestajemy a co okrutniejszego tortur, jako potrzebny i najpewniejszy sposób konwikcyi... uznawa nie przestajemy... Gdy, majc ionor zasiada w Przewietnej Komisyi Skarbowej, o faszowanie monety aresztowanych dwóci ydów po wszelkich prawnych inkwizycyach i torturach na mier skazano, na który dekret jam si wtenczas podpisa nie chcia, jeden, przyjwszy w wizieniu wiar chrzeciask, nie proszc si o ycie, przed sam egzekucy ju na placu, przysig spowiednikowi swemu, i niewinny umiera". Potem woa jeszcze Gurowski podkomorzy gnienieski: Mao wieku mojego popalonych byo za czary, oddanych pod miecz za gusa, za zarzut bez dowodu zgubionych najsurowszemi m- kami nieszczliwych!" *). Delegacya nie powzia adnej uchway, ale sejm z r. 1776 zniós na zawsze" kar mierci w sprawach o czary i maleficia", oraz tortury we wszelkich sprawach krymininych pod rygorem kar tanuam pro crimine status" **). Warto zanotowa, e dwie te mdre ustawy nale do najdawniejszych w Europie, poprzednio bowiem tortur zniós tylko Fryderyk II w Prusach. Póniej raz tylko zaszo naduycie kary mierci w r. 1789 w województwie Woyskiem, gdy powieszono chopów i markietanów rosyjskich okoo 100-tu, oraz ksidza unickiego Benderowskiego, oskaronych o podniecanie do buntu, o przygotowanie powtórnej rzezi. Wyrokoway w pierwszych chwilach komisye prowianckie; potem z upowanienia *) Prot. Del eg. Zagajenie IV sesya 42 z dnia 26/8 str. 293, 299, 303. **) Vol. Leg. VIII fol. 882 883 (str. 546) tit. Konwikcye w sprawach kryminalnych".

20 sejmu grody na extra-kadencyach. Sprawa to, jak wiemy (z. 26), dotd niezupenie wyjaniona, dla szlachty spóczesnej niewtpliwie grona, wywoywaa przestrach paniczny i, z natury swojej, nie moga by sdzona spokojnie, z zachowaniem warunków normalnego sdownictwa. Mniemano wic wtedy i dzi utrzymuje si to mniemanie, i pomidzy skazanymi wielu, moe wikszo, nie bya winn. Sejm wkrótce naduycie to ukróci. Nieustann, a std i najwprawniejsz zapewne bya dziaalno Jurysdykcyi Marszakowskiej, mianowicie Koronnej w Warszawie, poniewa tu rezydowa cigle Stanisaw August. Marszakowi w. litewskiemu wypadao by czynnym zaledwo raz w cigu tego panowania podczas sejmu 1784 r. odprawionego w Grodnie; przy drugim bowiem sejmie 1793 r. bezpieczestwo osoby królewskiej znajdowao si ju w rku ambasadora i wojska rosyjskiego. Wszake ten jeden raz przypada sprawa Dugromowej, znana z dzie, traktujcych history polityczn. My zwrócimy tylko uwag, e sd wywiza si ze swego zadania sumiennie, chocia do sprawy wchodziy osoby wysokiego stanowiska, jak hetman w. k. Branicki i jenera ziem podolskich Czartoryski. Dygnitarze ci byli z procesu niezadowoleni, niszczyli akta; wykupili dyaryusz sejmowy z r. 1786 r., ale z publicznoci nie doszy nas adne zarzuty przeciwko sprawiedliwoci i powadze wyroku. Druga gona sprawa toczya si przed marszakiem w. koronnym w r. 1790 z powodu bójki rzemielników z y- dami; zniszczenia towarów na Golubskiem i w paacu Pociejowskim w Warszawie d. 16 i 17 maja (tom I str. 220). Winni gwatów ponieli kar wiey, domu poprawy i kilkoletniego wizienia w twierdzy Kamienieckiej. Zreszt zatrudnieniem zwykem sdu marszakowskiego byy sprawy policyjne; stra marszakowska, Wgrzy, czyli tak zwani od ludu kurpiki" apali zodziejów, podobno z wielk nawet zrcznoci, a instygatorowie, warszawski lub praski, zawsze gotowi byli wystpi z indagacy i oskareniem.

Z wyroków wojskowych, czyli krygsrechtów, prócz onierskich wiemy: 1) o sprawie Steina, który bdc oficerem w wojsku koronnem, napad z onierzami obywatea Morykoniego w jego wasnym dworze i wyliczy mu sto batów; za to skazanym zosta na lat 6 do Kamieca; po odsiedzeniu lat 4- eh posowie podolscy wstawiali si za nim na sejmie w r. 1789 *). 2) Oficer Charlski za nieznane mi przestpstwo by skazany do Kamieca na lat 12; gdy ju od roku przeszo kar swoj w acuszkach odbyv/a", wstawia si za nim, ale podobno bez skutku, hetman w. litt. Ogiski, proszc o skrócenie terminu do dwóch lat, za co w imieniu Charlskiego proponowa ofiar 20 armat polowych dla Rzpltej **). 3) Siedzia te w acuszkach" podporucznik Kawaleryi Narodowej Siemitkowski, lecz na przeoenie posów województwa Sieradzkiego Komisya Wojskowa uwolnia go ordynansem do Komendanta garnizonu warszawskiego ***). 21 4) Kapitan artyleryi Napiórkowski i porucznik Smoleski byli skazani, pierwszy na rok, drugi na kilka miesicy do fortecy Czstochowskiej, za ucieczk Poniskiego z aresztu podczas procesu jego w s- dzie sejmowym. Ale Butrymowicz wniós uaskawienie dla obu, a Kazimierz Nestor Sapieha, marszaek konfederacyi Litt., przeoy sejmowi okolicznoci, agodzce win oficerów, mianowicie, e wybit bya dziura w murze do ssiedniego domu i e, uszedszy t dziur. Ksi Podskarbi zostawi w óku za zason postur czowieka lecego". Nadto Suchodolski zwróci uwag na wad przepisanego regulaminu, gdy winiowi pozwolono byo balowa i róne osoby przyjmowa; niektórzy z goci zakrywali twarz przed oficerami dla niepoznania. Izba po tych wyjanieniach ula- *) Rkopis Nr. 674 Bibl. Un. W. str. 23. **) Sesya 508 z dnia 13/1 1792 w G. N. y O. str. 25. ***) KW. 182 Pr. pod dniem 28/5 1791 str. 139.

22 skawia skazanych oficerów''). 6) Najwybitniejsz atoli i najdraliwsz bya sprawa Szczsnego Potockiego, Generaa art. kor., gdy ten wyjecia do Jass dla ukadania si z ministrem rosyjskim Bezborodko o konfederacy przeciwko ustawie Trzeciego Maja. Ju dnia 24 padziernika Zabielo, pose inflancki, zrobi wniosek na sejmie, aby Potocki i ietman polny Rzewuski byli zawezwani do tómaczenia si z celów swojego pobytu w gównej kwaterze rosyjskiej. W tym czasie zapewne wyszed z Komisyi Wojskowej pierwszy ordynans do Potockiego o powrót do komendy, ale dopiero d. 30 grudnia przyby adjutant Artyleryi Koronnej, Maruszewski, z Jass z odpowiedzi bez daty i miejsca, w której Potocki prosi, aby go poczytywano za posa, obowizkiem tej funkcyi od suby wojskowej i subordynacyi uwolnionego. Na skutek tej odpowiedzi Komisya Wojskowa przesaa przez oficera powtórny ordynans, w którym przypominaa Potockiemu owiadczenie jego, uczynione przy odjedzie z Warszawy, i oddala si od funkcyi poselskiej dlatego, aby obowizki wojskowego tem zupeniej wykonywa; poczem zalecaa mu seryo, aby w cigu oznaczonego poprzedniczym ordynansem czasu (3-miesicznego) do penienia obowizków suby i wykonania przepisanej dla wojska przysigi stawi si pod animadwersy artykuów wojsko wyci". Ale d. 17 stycznia porucznik z puku Dziayskiego Bierzyski przywióz z Jass now odpowied zupenie podobn do pierwszej: genera artyleryi odmawia posuszestwa, zasaniajc si sw funkcy poselsk '^^). Za kilka dni wanie upywa termin 3- miesiczny, pierwszym ordynansem wyznaczony; naleao wic wykona grob i z buntowniczym oficerem postpi wedug artykuów wojskowych". Ale nie bya to sprawa zwyczajna, kwalifikujca si do sdu wo- *) Dyaryusz Dufoura, sesya 160 z dnia 22/9 1789 r. str. 381-393. *") Gaz. N. y O. str. 344. K. W. 187 str. 42, 147.

23 jennego, Komisya poprzestaa na zawiadomieniu króla i sejmu o otrzymanej odpowiedzi, która te dnia 27 stycznia posza pod rozprawy w izbie poselskiej. Piknie mówi Niemcewicz, szczególnie o Rzewuskim, który od r. 1776 ani dnia jednego Rzpltej nie suy", a za buaw wybra 1,298.000 zp., nadto posiada dwa regimenta i starostwo kowelskie, czynice 100.000 intraty. Z zapaem woa mówca: Przebóg! có was zastanawia moe? Czy to, e wystpni maj milionowe intraty, e nosz imiona, które wam niegdy strasznemi byy!" Wniosek wszake wyglda obok tyci wykrzykników bardzo skromnie: doprasza si tylko odjcia im urzdów! Czetwertyski, kasztelan przemyski, wystpi z obron; król, jak zwykle, odwoywa si do wyrozumiaoci, cierpliwoci, wolaby aby limita sejmu dzie dzisiejszy poprzedzia", radzi jeszcze czeka na upamitanie si winnych, Kiciski, pose liwski, bardzo dosadnie charakteryzowa anarchiczne mniemanie i odezwy Rzewuskiego, Sotyk pose krakowski przemawia gronie, a skoczy daniem prolongaty na miesic. Przy gosowaniu zaledwo sekretnemi kreskami 51 przeciwko 43 przeszed wniosek Niemcewicza o odjciu urzdów Potockiemu i Rzewuskiemu, w gosowaniu za jawnem tene wniosek mia za sob mniejszo 37 kresek przeciwko 59 *). Wszake po zawizaniu konfederacja w Targowicy i wypowiedzeniu wojny przez Imperatorow musia zapa jaki wyrok, jeli nie na wszystkich trzech naczelników buntowniczego zwizku, to przynajmniej na Szczsnego Potockiego. Nie widzielimy wyroku, nie wiemy nawet, z jakiego wyszed sdu, domylamy si, e z wojennego, ale wiemy, e i w Litwie i w województwach ruskich portret lub nazwisko Szczsnego Potockiego byo przybijane do szubienicy, trudno za przypuci, aby jeneraowie komenderujcy po- *) Gaz. N. y O. 1792 str. 49 55. Czasy St. Aug. w Pamitn. z XVIII w. wyd. upaskiego tom VII str. 152.

24 wayli si czyni to samowolnie, bez dopenienia formalnoci sdowych. Musia to by wyrok mierci haniebnej; mia wszake tylko warto moraln, los wojny bowiem, a raczej zwyciztwo Rosyi dao Szczsnemu chwilowo wadz niemal dj/ktatorsk nad zwycion Polsk *). Infamii dozna Potocki dopiero w Hamburgu od burmistrza i rajców, którzy nie przyszli do niego na proszon uczt, ale ycia wystarczyo mu a na pocztek XIX wieku. Komisya Skarbowa Litewska od czasów Tyzenhauza po razy kilka musiaa wizi w acuszkach" oflcyalistów za sprzeniewierzenie dochodów skarbowych; Koronna raz tylko w r. 1783 bya zmuszon aresztowa jednego z wyszych urzdników swoich, mianowicie superintendenta kasy generalnej. Rudnickiego, z powodu wykrycia braku 302.000 zp., lecz po kilku tygodniach uwolnia winia, gdy zwrot brakujcej sumy zapewnionym zosta przez porczycieli **). Zreszt przewana wikszo spraw miaa za przedmiot róne pretensye pienine lub spory o posiadanie królewszczyzn, prowadzone na drodze cywilnej. Z podziwieniem przegldalim}^ olbrzymi spraw o dobra Biaocerkiewskie. Kaniowskie, Kowelskie, Bohusawskie, Chmielnickie, z wywodami co do mnóstwa folwarków i wsi, w czyjem posiadaniu i z jakiego tytuu znajdoway si od dwustu z gór lat, z cytatami nada królewskich, i rónych tranzakc3^j. W swoim rodzaju nie mniej ciekawym by wywód sprawy *) Zaleski: Pamit. str. 203; Odpowied onierzy polskich z pod Zieleniec pod dniem 15/1 1793, kopia w rkopimie do histeryi domu Tulczynieckiego Potockich etc, zebranym przez Adama Mieleszk Maliszkiewicza Nr. 360. Pose sejmu wielkiego, autor Czasów Stan. Aug., na str. 176 mówi, e Xi Józef Poniatowski kaza wiesza portrety Szczsnego jako zbiega i zdrajcy, ale na Litwie komenderowali inni generaowie; mieliby i oni uczyni to z wasnego pomysu? Przebieg tej sprawy a do dnia 27 stycznia 1792 roku dokadnie przedstawi W. Smoleski: Ostatni rok Sejmu Wielkiego. (Kraków 1896 str. 190 298). **) Dokadniej przedstawimy t spraw niej, w biografii Rudnickiego.

garncarzy Warszawskich od przywilejów 25 Zygmunta Augusta, albo wyrok o koz, skonfiskowan sprawiedliwie" pisarzowi podkanclerzego W. X. Litt. *). Na dowód, z jak niezalenoci i bezstronnoci wykonywaa swoj wadz s- dow, przytoczj^my takie fakta: w r. 1785 na skutek interwencyi dyplomatycznej Departament Cudzoziemski Rady Nieustajcej uprasza o przypieszenie sprawy barona de Brea; na to Komisya odpowiedziaa tylko, e jest on w rejestrze cudzoziemskim w porzdku do sdzenia 44-ty"; w roku 1786, a wic na kilka lat przed sdem sejmowym, Komisya s- dzia spraw swego prezesa, urzdujcego wci podskarbiego w. k. Poniskiego, odebraa mu administracy mostu na Wile i zatrzymaa pensy za nalenoci skarbowe, pomimo wdawania si Departamentu Skarbowego Rady Nieustajcej, a poprzednio jeszcze w roku 1781 windykowaa od tego Poniskiego drog prawn 73.760 zp. nalene do masy skonfiskowanego majtku Juliusa **). Czynno sdowa bya znaczna: w r. 1776 Komisya miaa wpisów sdowych 774, w dwuleciu 1780 1782 wydaa dekretów 1847, w dwuleciu 1788 1790 osdzia spraw 664***). Sdy Asesorskie musiay mie nie mao pracy, skoro miasta w cigu jakich 10 niespena lat wyday napieni i komisy" przeszo 800.000 zotych polskich, a procesowdanie si byo mani szlachetnych" magistratów. Nietylko adnych skarg i zarzutów na wyroki nie napotkalimy, lecz owszem, czytalimy pochway tak ze strony mieszczan ( 49), jako te wadz innych ****). *) Pr. Ekonom. A/29 pod dat 31/1 1792 r.; A/15 str. 445; A/16 str. 164. **) Pr. Ek. A; 23 str. 643; A/ 18 str. 627. ***) Dyar. 1776 str. 408, Dy ar. 1782 str. 68, Dy ar. urzd. 1790 tom I cz. 1 str. 355, sprawozdanie Morskiego. ***'*) Tak, Rada Nieustajca w raporcie, sejmowi zoonym, wiadcz}'' w roku 1788: do odzyskania awulsów pomaga skutecznie sd W. K. Mci asesorski przez prdk i cis sprawiedliwo" (D. P. 13 str. 400).

26 Najmniej do czynienia miay sdy sejmowe. Sama nawet ustawa przewidywaa odwoanie kadencyi dla braku spraw. W istocie, wiemy tylko o czterech sprawaci i przypuszczamy, e wicej nie byo: 1) w r. 1779 baron Julius, szlachicic niemiecki, kapitan wojsk cesarskici, zamieszkay od dosy dawnego czasu w Warszawie, mia spraw o grzeci ludokupstwa, czyli przekupstwa ludzi, po acinie plagium vel mangonium zwany". Stawiony przed sdem, po ukoczonem ju ledztwie wyzna publicznie jako przed Ojcem Ojczyzny win swoj, e za publikowanym edyktem cesarskim tu w Warszawie zbiera ludzi dezerterów i chcia onych odesa do tego (cesarskiego) wojska". Ze sprawy okazao si, e komendant Zamocia margrabia de Torres, stosownie do otrzymanego od Rady Wojennej Lwowskiej reskryptu, wysa do Warszawy z adresem do barona Juliusa trzech ludzi z broni, ale bez uniformu, a legacya austryacka, unikajc jawnego naruszenia konwencyi traktatowej z r. 1773, zlecia tajemnic i posugiwaa si pordnictwem Juliusa do ekspedyowania tudzie zaopatrywania w paszporta dezerterów samochcc powróci determinowanym". W obronie swojej baron Julius zapewnia, e nie wicej czyni, tylko tyle co by od Rewitzkiego obligowany... e adnych ludzi za granic nie wyprawia, ani adnych rekomendacyj nikomu nie dawa, oprócz p. Gotie, kupca warszawskiego, który prosi o rekomendacy dla syna, aeby si mieci w wojsku austryackim za kadeta". Ale zarzucano Juliusowi, e dawa rekomendacy stangretowi od posa duskiego, sucemu od kupca warszawskiego Tyssa, kupczykowi z Leszna Wolffowi; e podmawia ludzi modych ze stanu szlacheckiego, onierzy i towarzystwo od wojska polskiego, jednem sowem, e prowadzi tajemne biuro werbunkowe austryackie *). Oskarony odpowiada z wi- *) Obrona z strony barona Julius od natarcz3'^wej delatora d'aboucourt sprawy w Sdach Seymowych pod dniem 23 mca sierpnia 1779 wprowadzone na terminie z limity po expedyowanej Inkwiz3^cyi sdo-

zienia. Skazano go na jak kar gówn (wyroku nie znamy), poniewa poczona bya z ni konfiskata ruchomego majtku, którego warto wynosia zp. 233.718, a cz znaczna (73.760 zp.) bya nalenoci od Poniskiego. Wic pan baron liczy si zapewne do dobrych znajomych i przyjació podskarbiego, a nadto mia potn protekcy samego cesarza Józefa Jl, który grozi sekwestrem dóbr, w Galicy i pooonych, króla i Rzewuskiego. Nie uchronio go to jednak od skutków dekretu, jak widzimy z akt Komisyi Skarbowej *). 27 2) Drug bya sprawa Poniskiego w r. 1789, znana z dziejów sejmu czteroletniego, a zakoczona wyrokiem in famii, degradacyi z urzdów, tytuów, nazwiska, z pozostawieniem tylko chrzestnego imienia Adam" i banicyi. Nie wystarczyo sdziom energii, eby wyda wyrok mierci, na któr zbrodzie a nadto zasuy. Nie przeszkodzono mu nawet urga sdowi, gdy przebra si w mundur jeneraa rosyjskiego i na wyjezdnem wyprawi uczt pod Warszaw. W r. 1793 konfederacya Targowieka zezwolia na przeprowadzenie drugiego procesu przed swoim sdem najwyszym i przywrócia banit do tytuu ksicego i przeorstwa maltaskiego; kazaa nawet eliminowa z akt ubliajce Poniskiemu wyraenia ( Adam bywszy X Poniski"), ale rozkaz ten przez kancelarye wykonanym nie by. 3) Trzeci spraw, przeciwko Zajczkowskiej z mem za wystpek przeciwko sejmowi" kazaa wytoczy izba dnia 11 padziernika 1791 r. O co tu szo? nie w^iemy, ale dewnie doniesiona. (Druk in folio, bez koca w Bibl. Uniw. Warsz. 4, 18, 6, 203). *) Pr. Ekon. A/ 18 str. 627 Julius posiada nawet dobra ziemskie: Trbki, abieniec, Obrby i Chojny, tame A/ 16 str. 492. List Józefa II z dnia 14/10 1780 w dziele: Beer Adolf: Joseph II, Leopold II und Kaunitz. Ihr Briefwechsel 1873. Braumiiller. Wien str. 16.

28 kret sejmowy skaza Zajczkowsk na wizienie w Szpitalu Dziecitka Jezus *). 4) Sprawa szlachty Sieluskiej z proboszczem Pockim odesana w roku 1776, osdzona w roku 1791, wieo wyoon zostaa pzez Wadysawa Smoleskiego **). Ruciliwem, a niewtpliwie bardzo dla kraju podanem byo sdownictwo Komisy j Porzdkowych Cywilno- Wojskowych w latach 1790, 1791 do poowy 1792 r. Tak, Komisya Radziejowska koczy ugod sprawy o zelenie onierza, o pokrzywdzenie szeregowego, o jakowe gwatownoci odbicia stajni", o niezapacenie obroków przez towarzysza Kawaleryi Narodowej Ksinowskiego mieszczanom z Spolna Kochanowiczowi i Kowalskiemu: ale kae zapaci 36 zp. zamiast 140 za medykamenta i kuracy trzech onierzy; wydaje wyrok na trzech mieszczan za puszczenie wóczgi zodzieja i niepytanie o paszport: zapac 200 zp. i turm zasid i t przez przecig dni trzech kontynuowa bd"; za pobicie i odebranie fuzyi ekonom skazany na zapacenie 18 zp.; za tumult i pokrzywdzenie skazani: mieszczanin na jedne niedziel wiey, a dwaj sieranci na wysiedzenie po 3 dni przy sztabie; wóczg, skaronego o zodziejstwo bez wyranych dowodów, uwalnia z aresztu, ale wygania z okolicy m. Radziejowa przez sug miejskiego; inne sprawy do sdu przyzwoitego odsya" *^*). Komisya Rawska mao sdzia i to sprawy paszportowe; czasem za ucieczk bezprawn" przystawionego czeka skazaa na 30 plag; ale mieszczanie rawscy o sprawiedliwo do niej si nie zgaszali, majc wasny magistrat, który wadz swoje *) Gaz. N. y O. 1791 str. 331. Pr. Ek. A/30 str. 989 pod dniem 26/4 1792 (asygnacya 250 zp. na ywno przez pó roku). **) Wl. Smoleski: Szlachta mazowiecka w poddastwie u proboszczów pockich. Ateneum. ***) K. C. W. Radziejowska ksiga II, dekreta z 28/6, 16/8, 19/8, 20,8 1790, 25/1, 10/2, 20/9, 10/10 1791, 4/7 1792.