W I E L K O P O L S K I E B I U R O P L A N O W A N I A P R Z E S T R Z E N N E G O W P O Z N A N I U AGLOMERACJA KALISKO - OSTROWSKA STUDIUM ROZWOJU PRZESTRZENNEGO SYNTEZA Kierownik Pracowni mgr inż. arch. Jerzy Zalewski Dyrektor Biura mgr Jacek Michałowski Poznań 2005 r.
WPROWADZENIE. Opracowanie Studium rozwoju przestrzennego Aglomeracji Kalisko Ostrowskiej wykonane zostało jako kontynuacja i rozwinięcie prac nad obszarami problemowymi, wyznaczonymi w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego (uchwalonego w 2001 roku). Zasadniczym celem Studium rozwoju przestrzennego Aglomeracji Kalisko Ostrowskiej było określenie uwarunkowań rozwoju, a następnie zidentyfikowanie czynników i problemów rozwojowych, by w efekcie końcowym określić możliwości i kierunki rozwoju przestrzennego. Prace nad Aglomeracją Kalisko Ostrowską poprzedzone zostały fazą wstępną, której głównym celem była delimitacja obszaru, a następnie zidentyfikowanie problemów, konfliktów i zagrożeń dla dalszego rozwoju obszaru. Delimitację przeprowadzono, jeszcze przez WBPP w Kaliszu w 2000 roku, w oparciu o badania i analizy procesów urbanizacji w odniesieniu do obszaru otaczającego dwa centra - miasto Kalisz i Ostrów Wielkopolski. Delimitację tę w 2002 roku zaktualizowano w WBPP w Poznaniu z uwzględnieniem aktualnych danych statystycznych i dostosowując delimitację do granic administracyjnych gmin. Z przeprowadzonych analiz i badań wynika, że obszar ciążenia wzajemnego miast Kalisza i Ostrowa Wielkopolskiego, charakteryzuje się zaawansowanymi procesami urbanizacyjnymi, co potwierdza stały wzrost liczby ludności miast, wzrost procesów osiedleńczych w strefie podmiejskiej, zmniejszanie się przestrzeni rolniczej na rzecz obszarów osiedleńczych i aktywizacji gospodarczej a także stopniowy wzrost aktywności ekonomicznej w rozszerzających się strefach podmiejskich. Na podstawie tych analiz stwierdzono, że miasta Pleszew, Ostrzeszów i Krotoszyn stanowią autonomiczne silne ośrodki rozwoju, wytwarzające własne strefy oddziaływania, niezależnie od występujących jeszcze tradycyjnych relacji administracyjnych dawnego województwa. POŁOŻENIE I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA. Aglomeracja Kalisko Ostrowska położona jest w południowo wschodniej części Województwa Wielkopolskiego. Jej centrum stanowią dwa miasta: Kalisz i Ostrów Wielkopolski a uzupełniają ją pasmowo Odolanów, Nowe Skalmierzyce
i Opatówek. Aglomeracja oddalona jest o 125 km od stolicy województwa miasta Poznania, a od ośrodków subregionalnych: Konina i Leszna odpowiednio o 57 i 100 km. Powierzchnia aglomeracji wynosi 1875 km 2, co stanowi 6,3 % powierzchni województwa. Aglomerację zamieszkiwało 317,8 tys. osób to jest 9,4 % ludności województwa (wg danych za rok 2002). Dane za rok 2003 są niewiele mniejsze i wynoszą 317,3 tys. osób. Obszar aglomeracji stanowią gminy otaczające miasta centralne tworzące pierwszy pierścień gmin wokół centrów oraz dwie gminy z drugiego pierścienia. Łącznie obszar Aglomeracji Kalisko Ostrowskiej stanowi 15 gmin: - 2 gminy miejskie miasta Kalisz i Ostrów Wielkopolski; - 3 gminy miejsko wiejskie gminy Nowe Skalmierzyce, Odolanów, Raszków; - 10 gmin wiejskich gminy Blizanów, Brzeziny, Ceków Kolonia, Godziesze Wielkie, Gołuchów, Opatówek, Ostrów Wielkopolski, Przygodzice, Sieroszewice, Żelazków. Osią układu przyrodniczego jest rzeka Prosna płynąca we wschodniej części aglomeracji i rzeka Barycz w południowo zachodniej części obszaru. Ochroną prawną, z racji wysokich walorów przyrodniczych, objętych jest 46,2 % powierzchni aglomeracji. Pod względem użytkowania terenu dominują użytki rolne (69,6 %), lasy stanowią 21 % powierzchni aglomeracji. Powierzchnia gruntów leśnych w Aglomeracji Kalisko Ostrowskiej wynosi ogółem 39 411 ha, co stanowi 1,3 % powierzchni lasów całego województwa. Rozmieszczenie lasów jest nierównomierne większe kompleksy występują w południowej części aglomeracji. Część centralna obszaru aglomeracji charakteryzuje się niskim wskaźnikiem lesistości. Główny układ drogowy wiążący aglomerację z systemem dróg krajowych stanowi droga ekspresowa nr 11 (Koszalin Poznań Ostrów Wielkopolski Tarnowskie Góry), biegnąca w zachodniej części obszaru oraz droga krajowa nr 25 (Oleśnica Antonin Ostrów Wielkopolski Kalisz Konin i Bydgoszcz). Ważne znaczenie komunikacyjne mają też linie kolejowe o znaczeniu państwowym, relacji Poznań Ostrów Wielkopolski Kluczbork oraz linia Łódź Kaliska Kalisz Ostrów Wielkopolski Oleśnica. Na terenie Aglomeracji Kalisko Ostrowskiej występują trzy zbiorniki retencyjne, wybudowane dla celów przeciwpowodziowych i rekreacyjnych którymi są: Gołuchów na rzece Ciemnej, pow. 52,0 ha, pojemność 1,4 mln m 3,
Piaski Szczygliczka na rzece Ołobok, pow. 30,0 ha, pojemność 0,9 mln m 3, Szałe na rzece Pokrzywnicy, pow. 154,0 ha, pojemność 4,35 mln m 3. W trakcie realizacji znajduje się zbiornik retencyjny Wielowieś Klasztorna zlokalizowany na terenie 5 gmin: Godziesze Wielkie, Brzeziny, Sieroszewice, Grabów, Kraszewice. Powierzchnia zalewu zbiornika wynosić będzie 1704 ha, a jego pojemność 48,8 mln m 3. Zbiornik będzie pełnił funkcje przede wszystkim przeciwpowodziową i retencyjną ale także służyć będzie gospodarce rybackiej, energetyce i rekreacji. Na terenie Aglomeracji wydzielono 6 regionów glebowo rolniczych (wg podziału przestrzeni rolniczej wprowadzonego przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach): 1. Największy powierzchniowo region Ostrowsko Gołuchowski obejmuje zachodnie gminy. 2. Region Kalisko Stawiszyński obejmuje gminy: Blizanów, Żelazków, północną część gminy Opatówek oraz północno wschodnią część miasta Kalisza. 3. Region Liskowski obejmujący gminę Ceków Kolonia. 4. Region Odolanowski obejmuje fragment Kotliny Milickiej (gminy Odolanów i Przygodzice, południowy fragment gminy i miasta Ostrów Wielkopolski oraz zachodni gminy Sieroszewice). 5. Region Grabowski obejmujący gminy Brzeziny, Godziesze Wielkie, Sieroszewice oraz część gmin: Nowe Skalmierzyce, Opatówek i miasto Kalisz. 6. Region Ostrzeszowski obejmujący południowo wschodni skrawek gminy Przygodzice. Na obszarze aglomeracji znajduje się 260 zabytków wpisanych do rejestru Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z czego około 40 % zlokalizowanych jest w Kaliszu. Duże nasycenie zabytkami występuje także na obszarze gmin Gołuchów i Ostrów Wielkopolski oraz samego miasta Ostrowa Wielkopolskiego. Aglomerację Kalisko Ostrowską na koniec 2002 roku, zamieszkiwało ponad 317 tysięcy mieszkańców, którzy stanowili 9,46 % ludności województwa wielkopolskiego. W miastach mieszkało 194 909 mieszkańców a na terenach wiejskich pozostałe 122 526 osób. Ludność miast stanowiła 61,4 % ogółu mieszkańców aglomeracji. Ludność miejska aglomeracji systematycznie wzrasta, co jest typowe dla obszarów urbanizujących się. Gęstość zaludnienia na terenie aglomeracji wynosi 169 osób/km 2 i jest
wyższa niż gęstość zaludnienia w województwie wielkopolskim i w kraju (wynoszące odpowiednio 112 i 122 osób/km 2 ). Pod względem demograficznym największymi jednostkami są miasta centralne Kalisz i Ostrów Wielkopolski, a najmniejszą jednostką administracyjną gminną jest Ceków Kolonia. ROZWÓJ PRZESTRZENNY NA OBSZARZE AGLOMERACJI Dotychczasowy rozwój funkcjonalno przestrzenny w obszarze aglomeracji jest wypadkową gospodarki przestrzennej samorządów miast i gmin w różnych uwarunkowaniach społeczno gospodarczych, politycznych i historycznych. Istniejąca struktura funkcjonalno przestrzenna, charakteryzuje się dwoma ogniskami rozwoju, opartymi na miastach Kaliszu i Ostrowie Wielkopolskim. Te dwa centra aglomeracji wzajemnie się uzupełniające i wypełniające, tworzą główną oś powiązań. Układ komunikacyjny, drogowy i kolejowy, wzmacnia pod względem funkcjonalnym znaczenie i oddziaływanie tych ośrodków. Cały obszar aglomeracji można podzielić pod względem funkcjonalnym na strefy mające także odzwierciedlenie w krajobrazie gospodarczym i przyrodniczym. Są to strefy funkcjonalne: intensywnego rozwoju społeczno gospodarczego i przekształceń urbanistycznych (obejmująca miasta: Kalisz, Ostrów Wielkopolski, Nowe Skalmierzyce, Opatówek i Odolanów), rolniczej przestrzeni produkcyjnej (obejmująca północny fragment obszaru aglomeracji - gminy: Raszków, Gołuchów i Blizanów), rolnictwa ekologicznego (obejmująca przede wszystkim wsie Sieroszewice i Godziesze Wielkie), koncentracji funkcji rekreacyjnych (obejmująca tereny wokół Cekowa Koloni i Brzezin), przyrodnicza o szczególnych walorach środowiska naturalnego (obejmująca gminy Odolanów i Przygodzice). W wyniku przeprowadzonych prac, można wyróżnić w strukturze przestrzennej aglomeracji, wiodącą strefę wielofunkcyjnej aktywności gospodarczej o kierunku wschód zachód. Rozciąga się ona pomiędzy miastami centralnymi Kaliszem i Ostrowem
Wielkopolskim z Nowymi Skalmierzycami pośrodku. Do strefy tej włączone są od wschodu Opatówek a od strony zachodniej Odolanów. Wysoka koncentracja potencjału gospodarczego stanowi podstawę dalszej dynamicznej aktywności i rozwoju oraz intensywnego oddziaływania na cały obszar aglomeracji i region. KOMUNIKACJA Ważne w skali kraju i województwa połączenia drogowe przebiegają przez intensywnie zainwestowane tereny głównych jednostek osadniczych aglomeracji: Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego, Nowych Skalmierzyc, Odolanowa, Przygodzic i Opatówka. Występujące znaczne natężenie ruchu tranzytowego i lokalnego na obszarze aglomeracji, wymaga budowy obwodnic miejscowości oraz modernizacji dróg. Zgodnie z krajowym programem dotyczącym przebudowy sieci drogowej, droga krajowa nr 11 będzie przystosowana do parametrów technicznych odpowiadających klasie ekspresowej, która docelowo zapewni lepsze powiązania komunikacyjne nie tylko z Poznaniem. W ciągu drogi krajowej nr 12 przewiduje się obejście drogowe miejscowości Gołuchów i Opatówek wraz z modernizacją drogi na odcinku od Opatówka do Kalisza. Dla połączenia miasta Ostrowa Wielkopolskiego z drogą ekspresową S11 poza obszarem centrum oraz włączenia do niej drogi krajowej nr 36 wyznaczono obejście zachodnie Ostrowa Wielkopolskiego, w kategorii dróg wojewódzkich. Dla zapewnienia mieszkańcom aglomeracji zrównoważonego poziomu obsługi komunikacyjnej, przewiduje się także zwiększenie znaczenia i rozwój komunikacji szynowej, szczególnie w paśmie rozwoju aglomeracji od Opatówka przez Kalisz, Nowe Skalmierzyce, Ostrów Wielkopolski do Odolanowa. Istotne znaczenie dla obsługi komunikacji zbiorowej powinien mieć zintegrowany system współdziałania przedsiębiorstw komunikacji obu miast. Dla rozwoju funkcjonalnego aglomeracji będzie miało znaczenie w przyszłości, lotnisko w Michałkowie, które docelowo służyć będzie nie tylko jako lotnisko sportowe.