Antropogeniczne przekształcenia pokrywy glebowej Brodnickiego Parku Krajobrazowego Redaktorzy: Marcin Świtoniak Michał Jankowski Renata Bednarek Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2014
Recenzent Jacek Długosz Projekt okładki Marcin Świtoniak Fotografie na okładce Marcin Świtoniak i Michał Jankowski Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014 ISBN 978-83-231-3280-6 Druk sfinansowany z projektu MNiSW: nr N N305 283337 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA REDAKCJA: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń Tel. (56) 611 42 95 e-mail: wydawnictwo@umk.pl DYSTRYBUCJA: ul. Reja 25, 87-100 Toruń Tel./fax (56) 611 42 38 e-mail: books@umk.pl www.wydawnictwoumk.pl DRUK: Wydawnictwo Naukowe UMK ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń 4
MAPA ZGODNOŚCI POKRYWY GLEBOWEJ Z ROŚLINNOŚCIĄ Łukasz Mendyk, Piotr Sewerniak, Tomasz Strzyżewski, Paulina Rutkowska, Marcin Sykuła, Joanna Szałek, Magdalena Kondratowski WSTĘP U podstaw rozważań nad zgodnością pokrywy glebowej z roślinnością leży pojęcie potencjalnej roślinności naturalnej, które definiowane jest jako hipotetyczna roślinność, jaka powstałaby, gdyby natychmiast i bez ograniczeń zrealizowałyby się aktualne tendencje dynamiczne roślinności w danym miejscu (Tüxen 1956, za Pawlaczyk 1997a, b). Zgodność pokrywy glebowej z roślinnością jest zagadnieniem istotnym zarówno z punktu widzenia ekologicznego, jak i prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej, stąd zagadnienie to poruszane było w różnych aspektach przez wielu autorów (np. Olaczek 1976; Balcerkiewicz 2001; Kurowski 2001; Załuski 2001; Zerbe 2002; Łaska 2006). Relatywnie nieliczne są natomiast próby i propozycje określania zgodności fitocenozy z siedliskiem lub jego elementami z wyróżnieniem stopni tej zgodności. Balcerkiewicz (2001) zaproponował siedmiostopniową skalę oceny niezgodności fitocenozy z biotopem, opierając się głównie na ogólnych cechach badanej fitocenozy i jej porównaniu z potencjalną roślinnością naturalną na danym obszarze. W niniejszych badaniach określono natomiast stopnie zgodności roślinności z pokrywą glebową na podstawie konkretnych ilościowo-jakościowych cech fitocenozy w relacji do typu gleby, na którym dana fitocenoza występuje. Podkreślić należy, że przeprowadzone na terenie BPK badania mają charakter pilotażowy, a zaproponowane kryteria wyznaczania poszczególnych stopni zgodności fitocenozy z glebą mogą być doprecyzowywane w przyszłości. Przekształcenia pokrywy roślinnej przejawiają się w dużym stopniu w następstwie wprowadzania fitocenoz zastępczych. Polega to głównie na ujednolicaniu składu gatunkowego drzewostanów poprzez wprowadzanie monokultur iglastych na siedliska pierwotnie związane z drzewostanami liściastymi (Biały 1997). Proces ten, zwany pinetyzacją (borowieniem), jest jedną z głównych form degeneracji zbiorowisk roślinnych (Olaczek 1972, 1974). Zmiany, jakie zachodzą w glebach pod wpływem wprowadzonych w ramach gospodarki leśnej monokultur iglastych na siedliska lasów liściastych, prowadzą do znacznych zniekształceń, a nawet degradacji gleb i siedlisk leśnych (Puchalski, Prusinkiewicz 1975; Biały 1997, 2008). Brak zgodności między roślinnością a pokrywą glebową jest często efektem intensywnego gospodarczego użytkowana lasów. Monokultury iglaste były na terenie obecnej 111
Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością Polski już od pierwszej połowy XIX wieku bardzo wyraźnie promowane w gospodarce leśnej, co szczególnie dotyczyło obszaru zaboru pruskiego (Olaczek 1976). W ostatnich dwóch dekadach, wraz ze wzrostem nacisku na ekologizację gospodarki leśnej, wyraźnie zwraca się uwagę, aby zagadnienie zgodności biotopu z biocenozą było w większym stopniu brane pod uwagę podczas prowadzenia gospodarki leśnej. Ma to wyraz nie tylko w pracach naukowych (Rozwałka 2001; Zerbe 2002; Kint i in. 2006), ale i w podstawowych dokumentach dotyczących lasów w Polsce (Ustawa 1991; Zasady 2012). Problem świadomego zarządzania zasobami leśnymi, zgodnie z szeroko rozumianym podejściem proekologicznym, jest w różnych aspektach podejmowany przez badaczy na całym świecie (np. Burger i Kelting 1999; McAlpine i in. 2007; Burger 2009). NAJWAŻNIESZE ZAGADNIENIA METODYKI BADAŃ Podstawowym źródłem danych wykorzystanych do wykonania mapy zgodności pokrywy glebowej z roślinnością były opisy taksacyjne zamieszczone w Planie Urządzania Lasu Nadleśnictwa Brodnica i Jamy (Plan 2005, 2007). Wysoka wartość opisów taksacyjnych jako materiałów źródłowych do wykonania mapy została potwierdzona po ich weryfikacji w trakcie prac terenowych polegających na opisie roślinności i pokrywy glebowej, a obejmujących obszar całego BPK. Rolę materiałów uzupełniających, w szczególności na terenach nieadministrowanych przez Lasy Państwowe, odgrywały obok wyników kartowania terenowego, mapy topograficzne w skali 1:10 000 oraz zdjęcia lotnicze. Opracowane materiały zostały zebrane w bazę danych, którą poddano analizie według określonych schematów (ryc. 1 i 2) przy użyciu oprogramowania Excel. Po stworzeniu relacji między bazą danych a środowiskiem GIS (ArcGIS 9.3) wykonano analizy przestrzenne i wizualizację uzyskanych wyników (ryc. 4 8). Głównym założeniem przy wyznaczaniu stopni zgodności było przyjęcie, że roślinnością potencjalną gleb rdzawych są drzewostany liściaste (Biały 1999, 2008). Ma to potwierdzenie w występowaniu licznych, powstałych samoistnie i cechujących się bardzo często wysokim stopniem pokrycia, florystycznych elementów grądowych w drugim piętrze, warstwie krzewów i/lub runie w drzewostanach, w których sztucznie wprowadzono monokultury sosnowe na gleby rdzawe na terenie BPK. Określono następujące cztery kategorie opisujące poszczególne stopnie zgodności między pokrywą glebową a fitocenozą: I zgodność całkowita, II zgodność częściowa, IIIa niezgodność częściowa, III niezgodność całkowita. Szczegółowe założenia klasyfikowania pododdziałów leśnych do poszczególnych stopni zaprezentowano za pomocą algorytmów przedstawionych na rycinach 1 i 2. W algorytmie dotyczącym gleb organicznych pominięto gleby torfowisk wysokich z tego względu, że na wszystkich konturach tych gleb występowała pełna zgodność (stopień I) między roślinnością a glebą. Oprócz opisanych powyżej stopni zgodności pokrywy glebowej z roślinnością, na podstawowej mapie wynikowej wyróżniono także inne kategorie związane z występo- 112
Łukasz Mendyk i inni waniem zbiorowisk nieleśnych oraz wód powierzchniowych. Są to kolejno: IV obszary podmokłe zdominowane przez zarośla wierzbowe i szuwary (w tej kategorii oprócz obszarów podmokłych zlokalizowanych poza obszarami leśnymi znajdują się również pojedyncze wydzielenia leśne figurujące w opisach taksacyjnych jako bagna), V agrocenozy (grunty orne i użytki zielone położone na terenach administrowanych przez Lasy Państwowe i poza nimi, a także tereny zdominowane przez zabudowę wiejską), VI wody, VII inne (np. poletka łowieckie, leśniczówki). Ryc. 1. Schemat blokowy przedstawiający procedurę określania stopnia zgodności pokrywy glebowej z roślinnością dla gleb autogenicznych i semihydrogenicznych poza glebami bielicowymi 113
Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością Ryc. 2.. Schemat blokowy przedstawiający procedurę określania stopnia zgodności pokrywy glebowej z roślinnością dla gleb bielicowych (w rozumieniu Klasyfikacji 2000) i organicznych ANALIZA POWIERZCHNIOWA ZGODNOŚCI POKRYWY GLEBOWEJ Z ROŚLINNOŚCIĄ NA TERENIE BPK Spośród wszystkich kategorii przedstawionych na mapie wynikowej (ryc. 4) największy udział zajmują agrocenozy (29%) (ryc. 3), które stanowią ekstremalny przykład niezgodności pokrywy glebowej z roślinnością. Występują one przede wszystkim na północnych, zachodnich i południowych obrzeżach Parku oraz wyspowo w części centralnej i są związane z obszarami wysoczyzn morenowych, rozległych zagłębień wytopiskowych oraz dolin rzecznych. Kolejne kategorie pod względem zajmowanej powierzchni to odpowiednio: niezgodność częściowa (IIIa), częściowa zgodność (II), całkowita niezgodność (III) i całkowita zgodność (I) (ryc. 3). Kategorie te zlokalizowane są przede wszystkim na obszarach sandrowych zdominowanych przez gleby rdzawe, porośniętych przez lasy (ryc. 4). Spośród wszystkich wyróżnionych kategorii dotyczących stopni zgodności (I III) najmniejszy udział w powierzchni BPK (4%) stwierdzono dla stopnia I (zgodność całkowita). Kategoria ta była stwierdzana najczęściej dla gleb organicznych porośniętych przez różne postacie olsu lub (w przypadku gleb torfowych torfowisk wysokich) roślinnością zdominowaną przez bór bagienny. 114
Łukasz Mendyk i inni Pozytywnym aspektem jest stosunkowo duży udział obszarów o częściowej zgodności, który wynosi 20% powierzchni Parku, co pokrywa się w przybliżeniu z jedną trzecią obszarów zajmowanych przez lasy (ryc. 3 i 4). Ryc. 3. Udział poszczególnych stopni zgodności pokrywy glebowej z roślinnością w odniesieniu do całej powierzchni BPK. I całkowita zgodność; II częściowa zgodność; IIIa niezgodność częściowa; III niezgodność całkowita; IV obszary podmokłe zdominowane przez zarośla wierzbowe i szuwary; V agrocenozy; VI wody; VII inne Wykonanie szerokiej bazy danych przy zastosowaniu narzędzi GIS dało możliwość dokonania analizy przestrzennej wielu cech fitocenoz, które wiążą się z zagadnieniem zgodności pokrywy glebowej z roślinnością i jednocześnie nawiązują do wydzielonych stopni zgodności. Na rycinach 5 8 przedstawiono występowanie przestrzenne przykładowych cech tego typu dla analizowanego terenu. Wybrane przykłady fotograficzne konkretnych fitocenoz reprezentujących poszczególne układy roślinne przedstawiono natomiast na rycinach 9 13. Jednym z najbardziej uderzających przykładów świadczącym o występującej niezgodności między roślinnością rzeczywistą a potencjalną jest występowanie runa o charakterze grądowym pod drzewostanem sosnowym. Obszary spełniające ten warunek stanowią zaledwie 4% ogólnej powierzchni leśnej Parku, jednak występowanie aspektu wiosennego z kwitnącymi zawilcami, przylaszczkami i innymi gatunkami grądowymi w monokulturze sosnowej stanowi spektakularny wizualnie dysonans fitocenotyczny (ryc. 14). 115
Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością Ryc. 4. Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością na terenie BPK I całkowita zgodność; II częściowa zgodność; IIIa niezgodność częściowa; III niezgodność całkowita; IV obszary podmokłe zdominowane przez zarośla wierzbowe i szuwary; V agrocenozy; VI wody; VII - inne 116
Łukasz Mendyk i inni Ryc. 5. Obszary występowania drzewostanów z dominacją w składzie gatunkowym pierwszego piętra drzew iglastych i runem borowym 117
Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością Ryc. 6. Obszary występowania drzewostanów z dominacją w składzie gatunkowym pierwszego piętra drzew iglastych i drugim piętrem lub/i podszytem grądowym 118
Łukasz Mendyk i inni Ryc. 7. Obszary występowania drzewostanów z dominacją w składzie gatunkowym pierwszego piętra drzew iglastych i runem grądowym przy braku obecności drugiego piętra i podszytu grądowego 119
Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością Ryc. 8. Obszary występowania drzewostanów liściastych na glebach hydrogenicznych i semihydrogenicznych (1) oraz obszary podmokłe zdominowane przez zbiorowiska szuwarowe (2) 120
Łukasz Mendyk i inni Ryc. 9. Drzewostan sosnowy z runem borowym na glebie rdzawej stopień III (fot. M. Jankowski) Ryc. 10. Drzewostan sosnowy z podszytem zdominowanym przez gatunki liściaste (częściowo grądowe) na glebie rdzawej stopień IIIa (fot. M. Jankowski) 121
Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością Ryc. 11. Drzewostan sosnowy z drugim piętrem i podszytem grądowym na glebie rdzawej stopień II (fot. M. Jankowski) Ryc. 12. Drzewostan sosnowy z drugim piętrem i runem grądowym na glebie rdzawej stopień II (fot. M. Jankowski) 122
Łukasz Mendyk i inni Ryc. 13. Ols na glebie hydrogenicznej stopień I Ryc. 14. Kwitnący zawilec gajowy w runie pod drzewostanem sosnowym (fot. M. Świtoniak) 123
Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością PODSUMOWANIE Zgodnie z opracowanymi algorytmami, na podstawie których klasyfikowano pododdziały leśne BPK do poszczególnych stopni zgodności pokrywy glebowej z roślinnością, stwierdzono występowanie znacznych przekształceń w składzie gatunkowym drzewostanów spowodowanych gospodarką leśną. Przekształcenia te wynikają przede wszystkim z silnego preferowania sosny zwyczajnej w hodowli lasu i wprowadzania jej na terenach nizinnych na siedliska związane pierwotnie z drzewostanami liściastymi, co powszechnie i na dużych obszarach stosowano na obecnym terenie Polski już w XIX wieku (Olaczek 1976; Nowakowska 2001). Problem braku pełnej zgodności pokrywy glebowej z roślinnością potencjalną, wynikający z preferowania monokultur sosnowych w gospodarce leśnej, nie jest więc zjawiskiem typowym jedynie dla badanego terenu. Taka sytuacja była często sygnalizowana w odniesieniu do różnych rejonów Europy Centralnej (np. Biały 1997; Zerbe 2002; Łaska 2006; Sewerniak 2011; Stefańska-Krzaczek i Pech 2014). Korzystnym elementem ewolucji sztucznie wprowadzonych na gleby rdzawe BPK drzewostanów sosnowych jest liczne samoistne pojawianie się w ich dolnych warstwach florystycznych elementów grądowych. Potwierdza to sugestię Białego (1999), że w warunkach naturalnych sosna zwyczajna na glebach rdzawych przegrywa walkę konkurencyjną z gatunkami grądowymi, tak więc zbiorowiskami współuczestniczącymi w powstawaniu tych gleb są drzewostany liściaste (Biały 2008). W powyższym kontekście pozytywnie należy ocenić przeprowadzaną na relatywnie dużą skalę na terenie BPK przebudowę składu gatunkowego drzewostanów sosnowych w kierunku zwiększenia udziału gatunków liściastych (głownie w ramach rębni gniazdowej zupełnej i podsadzeń młodszych drzewostanów sosnowych gatunkiem liściastym). Działania te pozwalają na zmniejszenie występujących niezgodności między pokrywą glebową a roślinnością i jednocześnie rokują nadzieję na regenerację gleb rdzawych, które pod drzewostanami sosnowymi ulegają degradacji (Puchalski i Prusinkiewicz 1975; Biały 1997; 2008; Jankowski i in. 2011). Należy zaznaczyć, że pomimo przyjętego w przeprowadzonych badaniach założenia, że roślinnością potencjalną gleb rdzawych są drzewostany liściaste nie powinno to być traktowane jako sugestia całkowitej eliminacji sosny z tych gleb. Byłoby to sprzeczne z realizacją wielofunkcyjnego modelu prowadzenia gospodarki leśnej w polskim leśnictwie, w którym ważną rolę, obok funkcji ekologicznych i społecznych, odgrywają także funkcje produkcyjne. Jak wykazały natomiast badania przeprowadzone w południowozachodniej Polsce (Sewerniak 2013), drzewostany sosnowe na glebach rdzawych mogą cechować się bardzo korzystnymi walorami produkcyjnymi. Czynnikiem, który bez wątpienia odgrywa kluczową rolę w tym zjawisku, jest korzystny stan ekologiczny siedliska wynikający m.in. z odpowiednio wysokiego udziału gatunków liściastych w drzewostanie. Ma to potwierdzenie np. w cechujących się wysokimi bonitacjami drzewostanach sosny taborskiej (Borowiec 1961), w których licznie występuje II piętro liściaste z dominującym grabem. W fitomelioracyjnym wpływie na siedlisko gatunek ten pełni szczególnie ważną funkcję, gdyż jego opad wyjątkowo korzystnie wpływa na glebę. W dużym 124
Łukasz Mendyk i inni stopniu wynika to z wyraźnie szybszego rozkładu liści graba w porównaniu z liśćmi dęba (Dziadowiec 1987) i buka (Gołąb 1978). Podczas dokonywania przebudowy monokultur sosnowych na terenie BPK grab nie powinien być więc pomijany, mimo, że na tle dęba i buka jego drewno jest obecnie mniej atrakcyjne dla przemysłu drzewnego. LITERATURA Balcerkiewicz S., 2001, Ocena zgodności fitocenozy z biotopem z punktu widzenia botanika, [w:] Zgodność fitocenozy z biotopem w ekosystemach leśnych, red. Zielony R., Wyd. Fundacji Rozwój SGGW, Warszawa, 23 33. Biały K., 1997, Problem zniekształcenia i degradacji gleb na przykładzie ekosystemów leśnych w Drawieńskim Parku Narodowym, [w:] Gleby i roślinność ekosystemów leśnych w Drawieńskim Parku Narodowym, red. Pawlaczyk P., Wyd. Sorus, Idee Ekologiczne, t. 11, Seria Zeszyty, 5, 25 42. Biały K., 1999, Dowolność wyróżniania typów siedliskowych lasu i projektowania składów docelowych drzewostanów w obrębie gleb bielicoziemnych, Sylwan, 143, 5, 65 72. Biały K., 2008, Niedoskonałości typologii leśnej stosowanej w lasach niżowych Polski i ich ekologiczne skutki, [w:] Zagrożenia ekosystemów leśnych przez człowieka. Rozpoznanie, monitoring, działanie, red. Mazur S., Tracz H., VII Sympozjum ochrony ekosystemów leśnych, Rogów 15 16.11.2007, Wyd. SGGW, Warszawa, 67 75. Biały K., Kosakowski A., Gracjasz M., 1997, Gleby Drawieńskiego Parku Narodowego, [w:] Gleby i roślinność ekosystemów leśnych w Drawieńskim Parku Narodowym, red. Pawlaczyk P., Wyd. Sorus, Idee Ekologiczne, t. 11, Seria Zeszyty, 5, 15 26. Borowiec S., 1961, Gleby brunatne wyługowane siedlisk sosny Taborskiej, Sylwan 2, 31 41. Burger J. A., Kelting D. L., 1999, Using soil quality indicators to assess forest stand management, For. Ecol. a Manage, 122, 155 166. Burger J. A., 2009, Management effects on growth, production and sustainability of managed forest ecosystems: Past trends and future directions, For. Ecol. a Manage, 258, 2335 2346. Dziadowiec H., 1987, The decomposition of plant litter fall in an oak-linden-hornbeam forest and an oak-pine mixed forest of the Białowieża National Park, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 56, 1, 169 185. Gołąb Z., 1978, Zmiany chemiczne zachodzące w liściach bukowych i grabowych podczas ich rozkładu w naturalnych warunkach, Rocz. Glebozn., 29, 2, 31 41. 125
Mapa zgodności pokrywy glebowej z roślinnością Jankowski M., Bednarek R., Kminikowski R., 2011, Bielicowanie gleb sandru brodnickiego, na przykładzie stanowiska Otręba, [w:] Wybrane problemy genezy, systematyki, użytkowania i ochrony gleb regionu kujawsko-pomorskiego, red. Jankowski M., Wrocław, Warszawa, Polskie Towarzystwo Substancji Humusowych, Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, 249 264. Kint V., Geudens G., Mohren G. M. J., Lust N., 2006, Silvicultural interpretation of natural vegetation dynamics in ageing Scots pine stands for their conversion into mixed broadleaved stands, For. Ecol. a Manage., 223, 363 370. Kurowski J. K., 2001, Próba określenia zgodności fitocenozy leśnej z biotopem w aspekcie ochrony przyrody, [w:] Zgodność fitocenozy z biotopem w ekosystemach leśnych, red. Zielony R., Wyd. Fundacji Rozwój SGGW, Warszawa, 54 60. Łaska G., 2006, Tendencje dynamiczne zbiorowisk zastępczych w Puszczy Knyszyńskiej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Białystok Poznań. McAlpine C. A., Spies T. A., Norman P., Peterson A., 2007, Conserving forest biodiversity across multiple land ownerships: Lessons from the Northwest Forest Plan and the Southeast Queensland regional forests agrement (Australia), Biological Conservation, I, 34, 580 592. Nowakowska J., 2001, Ocena zgodności fitocenozy z biotopem w świetle literatury polskiej XIX i początku XX wieku, [w:] Zgodność fitocenozy z biotopem w ekosystemach leśnych, red. Zielony R., Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 17 21. Olaczek R., 1972, Formy antropogenicznej degeneracji leśnych zbiorowisk roślinnych w krajobrazie rolniczym Polski niżowej, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Olaczek R., 1974, Kierunki degeneracji fitocenoz leśnych i metody ich badania, Phytocoenosis 3, 174 190. Olaczek R., 1976, Zmiany w szacie roślinnej Polski od połowy XIX wieku do lat bieżących, Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 177, 369 408. Pawlaczyk P., 1997a, Drawieński Park Narodowy zarys charakterystyk obiektu, [w:] Gleby i roślinność ekosystemów leśnych w Drawieńskim Parku Narodowym, red. Pawlaczyk P., Wyd. Sorus, Idee Ekologiczne, t. 11, Seria Zeszyty, 5, 7 13. Pawlaczyk P., 1997b, Roślinność leśna Drawieńskiego Parku Narodowego, jej antropogeniczne przekształcenia i aktualne tendencje dynamiczne, [w:] Gleby i roślinność ekosystemów leśnych w Drawieńskim Parku Narodowym, red. Pawlaczyk P., Wyd. Sorus, Idee Ekologiczne, t. 11, Seria Zeszyty, 5, 43 70. Plan Urządzania Gospodarstwa Leśnego, Nadleśnictwo Brodnica, BULiGL oddział w Gdyni, Wydział Produkcyjny w Toruniu, 2005. 126
Łukasz Mendyk i inni Plan Urządzania Lasu dla Nadleśnictwa Jamy, 2007, Urządzanie lasu usługi s.c. Tadeusz Pędziwiatr i Regina Pędziwiatr, Toruń. Puchalski T., Prusinkiewicz Z., 1975, Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego, PWRiL, Warszawa. Rozwałka Z., 2001, Praktyczna ocena zgodności fitocenozy leśnej z warunkami biotopów z punktu widzenia potrzeb trwałej, zrównoważonej gospodarki leśnej, [w:] Zgodność fitocenozy z biotopem w ekosystemach leśnych, red. Zielony R., Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 165 172. Sewerniak P., 2011, Zróżnicowanie wybranych właściwości gleb drzewostanów sosnowych w południowo-zachodniej Polsce, Rocz. Glebozn., 52, 1, 142 151. Sewerniak P., 2013, Bonitacja drzewostanów sosnowych w południowo-zachodniej Polsce w odniesieniu do typów siedliskowych lasu i taksonów gleb, Sylwan, 7, 516 525. Sikorska E., 2001, Typologiczne pojmowanie zgodności fitocenozy leśnej z biotopem, [w:] Zgodność fitocenozy z biotopem w ekosystemach leśnych, red. Zielony R., Wyd. Fundacji Rozwój SGGW, Warszawa, 61 85. Świtoniak M., 2007, Ocena wartości ekologicznej gleb o dwudzielnym uziarnieniu w aspekcie zrównoważonego gospodarowania obszarami leśnymi Brodnickiego Parku Krajobrazowego, [w:] Ochrona i zagospodarowanie Drwęcy, t. 1, red. Marszelewski W., Kozłowski L., Wyd. UMK, Toruń, 335 344. Stefańska-Krzaczek E., Pech P., 2014, Zróżnicowanie roślinności gospodarczych borów sosnowych na tle typów siedliskowych lasu w Nadleśnictwie Turawa, Leś. Pr. Bad., 75, 77 87. Tüxen R., 1956, Die heutige potentielle natürliche Vegetation als Gegenstand der Vegetationskartierung, Angew. Pflanzensoz. 13, 5 42. Ustawa o lasach, Dz. U. 1991, Nr 101, poz. 444. Załuski T., 2001, Ocena zgodności fitocenozy z biotopem z punktu widzenia fitosocjologii, [w:] Zgodność fitocenozy z biotopem w ekosystemach leśnych, red. Zielony R., Wyd. Fundacji Rozwój SGGW, Warszawa, 114 120. Zasady hodowli lasu, 2012, CILP, Warszawa. Zerbe S., 2002, Restoration of natural broad-leaved woodland in Central Europe on sites with coniferous forest plantations, For. Ecol. a Manage, 167, 27 42. 127
128