STRESZCZENIE STUDIUM DOTYCZĄCE WSKAŹNIKÓW HNV DO CELÓW OCENY. październik 2007 r.

Transkrypt

1 STRESZCZENIE STUDIUM DOTYCZĄCE WSKAŹNIKÓW HNV DO CELÓW OCENY październik 2007 r.

2 2

3 1 POJĘCIE WYSOKIEJ WARTOŚCI PRZYRODNICZEJ Pojęcie wysokiej wartości przyrodniczej (HNV) powstało w 1993 r. Odzwierciedla ono związek przyczynowy między pewnymi rodzajami działalności rolniczej a wartościami przyrodniczymi (Baldock i in., 1993). Zazwyczaj systemy rolnicze o wysokiej wartości przyrodniczej charakteryzują się niską intensywnością, niskim nakładem, a także niejednokrotnie dużym zróżnicowaniem strukturalnym. Charakterystycznym elementem tych systemów jest również wykorzystanie przez zwierzęta hodowlane roślinności półnaturalnej, często w połączeniu z obecnością innych cech półnaturalnych. Systemy te oraz ich cechy są korzystne dla różnorodności biologicznej i przyczyniają się do obecności gatunków i siedlisk ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim lub krajowym lub regionalnym. Pojęcie wysokiej wartości przyrodniczej zaczęto ostatnio stosować w odniesieniu do leśnictwa. Ze względu na połączenie cech strukturalnych, kompozycyjnych i funkcjonalnych, wszystkie naturalne lasy i większość lasów półnaturalnych w połączeniu z systemem zarządzania (historycznym i obecnym) przyjaznym dla środowiska mogą stanowić obszary o wysokiej różnorodności biologicznej, a co za tym idzie wysokiej wartości przyrodniczej. 2 WSKAŹNIKI HNV W OBRĘBIE CMEF Zgodnie z EFRROW (rozporządzenie Rady 1698/2005) państwa członkowskie otrzymują wsparcie wspólnotowe dla ustalonych programów rozwoju obszarów wiejskich, które powinny spełniać strategiczne cele Wspólnoty. Cel dotyczący rolnictwa i leśnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej brzmi: W celu ochrony i wzmacniania zasobów naturalnych i krajobrazowych obszarów wiejskich UE, środki przeznaczone na oś 2 powinny wspierać trzy priorytetowe obszary na szczeblu UE: różnorodność biologiczną, ochronę i rozwój systemów rolnictwa i leśnictwa oraz tradycyjnych krajobrazów wiejskich o wysokich wartościach przyrodniczych, wodę i zmiany klimatyczne. (decyzja Rady 2006/144/WE, Dz.U. L 55/20, podkreślenie dodane). Programy rozwoju obszarów wiejskich poddane zostaną ocenie średniookresowej i ex post, odpowiednio w latach 2010 i 2015, dotyczącej wydajności i skuteczności działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich oraz zakresu, w jakim cele programu zostały zrealizowane. Wspólne ramy monitorowania i oceny (CMEF) stanowią jednolitą podstawę monitorowania i oceny wszystkich interwencji w dziedzinie rozwoju obszarów wiejskich poprzez zastosowanie 5 zestawów wskaźników. Istnieje zestaw wskaźników służących zbadaniu, czy zasoby o wysokiej wartości przyrodniczej państw członkowskich są chronione i utrzymywane. Wskaźniki te są 3

4 również spisane w rozporządzeniu wykonawczym (rozporządzenie Komisji nr 1974/2006). Wskaźnik bazowy 18: Różnorodność biologiczna: Grunty rolne i leśnictwo na obszarach o wysokiej wartości przyrodniczej mierzone w hektarach jako wykorzystywane użytki rolne (WUR) o wysokiej wartości przyrodniczej. Wskaźnik rezultatu 6: Obszar, którego skuteczne zarządzanie przyczynia się do różnorodności biologicznej oraz rolnictwa/leśnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej, mierzony w hektarach jako obszar całkowity skutecznie zarządzanych gruntów rolnych i leśnych o wysokiej wartości przyrodniczej. Wskaźnik oddziaływania 5: Utrzymanie rolnictwa i leśnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej, mierzone ilościowo i jakościowo jako zmiany obszarów o wysokiej wartości przyrodniczej z uwzględnieniem zmian ilościowych i jakościowych. 3 DOROZUMIANE OBOWIĄZKI PAŃSTW CZŁONKOWSKICH Aby spełnić cel ochrony i wzmocnienia systemów rolnictwa i leśnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej oraz prowadzić skuteczny monitoring, na państwach członkowskich ciąży szereg dorozumianych obowiązków, w tym: wprowadzenie środków na rzecz utrzymania rolnictwa i leśnictwa oraz tradycyjnych krajobrazów wiejskich o wysokiej wartości przyrodniczej; stosowanie wskaźnika bazowego 18 na początku programu rozwoju obszarów wiejskich; wprowadzenie wskaźników służących do pomiaru zakresu i jakości obszarów rolnych i leśnych o wysokiej wartości przyrodniczej, corocznie począwszy od 2010 r. aż do zakończenia programu rozwoju obszarów wiejskich. Wskaźniki te stanowić będą zmienioną wersję wskaźnika bazowego i będą się odnosić do wskaźnika oddziaływania 5, aby umożliwić wykrywanie zmian w czasie; stosowanie wskaźników w monitoringu powierzchni i jakości obszarów rolnych i leśnych o wysokiej wartości przyrodniczej pod koniec programu rozwoju obszarów wiejskich (wskaźnik oddziaływania 5); we właściwych przypadkach pomiar powierzchni (w hektarach) tradycyjnych krajobrazów wiejskich w czasie trwania bieżącego programu rozwoju obszarów wiejskich; wyznaczenie osób oceniających program pod względem zakresu realizacji celów programu. 4 DEFINICJE KLUCZOWYCH POJĘĆ W badaniu zastosowano wiele powiązanych ze sobą pojęć dotyczących nadrzędnego pojęcia rolnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej, odzwierciedlając różnorodność pojęć w literaturze. Rolnictwo o wysokiej wartości przyrodniczej przedstawiono jako 4

5 określenie ogólne, które może dotyczyć zarówno obszarów rolnych, jak i systemów rolniczych o wysokiej wartości przyrodniczej. Obszary rolne oraz systemy rolnicze o wysokiej wartości przyrodniczej nie są pojęciami, które można stosować wymiennie. Rozróżnienie odzwierciedla różnice w metodzie ich opisu oraz różnice dotyczące wskaźników i danych wykorzystywanych podczas ich identyfikacji. Obszary rolne o wysokiej wartości przyrodniczej definiowane są w odniesieniu do zastanego stanu wysokiej wartości przyrodniczej jako takiego, co określa stosunkowo statyczne obszary rolne, podczas gdy systemy rolnicze o wysokiej wartości przyrodniczej definiuje się po części pod względem sił napędowych stanu wysokiej wartości przyrodniczej, które to siły są dynamiczne i zmienne w czasie. Sprawozdanie opisuje metodę identyfikacji systemów rolniczych o wysokiej wartości przyrodniczej. Choć przedstawione wskaźniki dotyczą cech określających system rolniczy o wysokiej wartości przyrodniczej, odnoszą się one do użytkowania gruntu i jako takie nazywane są wskaźnikami obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej. Obszary rolne i rolnictwo o wysokiej wartości przyrodniczej Obszar rolny o wysokiej wartości przyrodniczej obejmuje te obszary w Europie, gdzie rolnictwo stanowi główny (zazwyczaj dominujący) sposób użytkowania gruntów oraz gdzie przyczynia się ono albo do wysokiej różnorodności gatunków i siedlisk, albo do obecności gatunków ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim lub krajowym lub regionalnym, lub też oba te elementy występują jednocześnie. Należy jednak zauważyć, że nie wszystkie obszary rolne o wysokiej wartości przyrodniczej tak samo przyczyniają się do ochrony przyrody. Najwyższy poziom obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej występuje wtedy, gdy utrzymywana jest obecność gatunków ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim, a najniższy gdy wspierane są gatunki ważne z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie regionalnym. Charakterystyka obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej Obszar rolny o wysokiej wartości przyrodniczej przyczynia się do obecności siedlisk i gatunków ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim lub krajowym lub regionalnym, których przetrwanie zależy od utrzymania lub nieprzerwanej obecności tej cechy. Lasy o wysokiej wartości przyrodniczej Lasy o wysokiej wartości przyrodniczej to wszystkie lasy naturalne i te lasy półnaturalne w Europie, których zarządzanie (historyczne lub obecne) przyczynia się do wysokiej różnorodności rodzimych gatunków i siedlisk, lub te lasy, które przyczyniają się do obecności gatunków ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim lub krajowym lub regionalnym. Tradycyjne krajobrazy wiejskie Na ukształtowanie tradycyjnych krajobrazów wiejskich w Europie wpływają zazwyczaj historyczne metody gospodarowania, często w ramach gospodarstw 5

6 rodzinnych lub nietowarowych, gdzie dominujące cechy krajobrazu kulturowego wynikają z tradycyjnych lub przyjętych w danym miejscu metod zarządzania. Na ogół wspominane systemy rolnicze charakteryzuje obecność cech obszarów rolnych, które występują regionalnie lub lokalnie i które przyczyniają się do estetyki krajobrazu oraz do zachowania jego spójności przyrodniczej. 5 MONITOROWANIE ZMIAN POWIERZCHNI I JAKOŚCI OBSZARÓW ROLNYCH I LASÓW O WYSOKIEJ WARTOŚCI PRZYRODNICZEJ Obecnie istnieją dane dotyczące przybliżonego zakresu obszarów rolnych o potencjalnie wysokiej wartości przyrodniczej w 26 państwach członkowskich UE (z wyłączeniem Malty) 1. Wspólne Centrum Badawcze oraz Europejska Agencja Środowiska (WCB/EEA) odwzorowały rozmieszczenie obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej na podstawie danych CORINE dotyczących pokrycia gruntów, tendencji dotyczących populacji ptaków i motyli, danych Natura 2000 oraz pewnych danych krajowych, w tym badań dotyczących użytków zielonych. Odwzorowania te są cenne, ponieważ przedstawiają wstępną lokalizację obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej, jednak ta miara powierzchni obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej nie jest na tyle czuła, by wspomagać monitorowanie wpływu polityki w stosunkowo krótkim czasie trwania programu rozwoju obszarów wiejskich. W rezultacie na potrzeby monitorowania i oceny programów rozwoju obszarów wiejskich została opracowana metoda uzupełniająca, opisana poniżej. Metoda ta obejmuje: 1) opis potencjalnych systemów rolniczych i lasów o wysokiej wartości przyrodniczej oraz określenie związanych z nimi wartości przyrodniczych, w tym gatunków i siedlisk ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim lub krajowym lub regionalnym; 2) wybór wskaźników dla celów identyfikacji i pomiaru powierzchni i jakości obszarów rolnych i lasów o wysokiej wartości przyrodniczej w trakcie bieżącego programu rozwoju obszarów wiejskich. Państwa członkowskie mogą również mierzyć powierzchnię swoich tradycyjnych krajobrazów wiejskich. Obejmowałoby to opis tych krajobrazów na podstawie trzech kryteriów określonych w rozdziale pierwszym sprawozdania oraz opracowanie właściwych dla danego kraju wskaźników do pomiaru zakresu tradycyjnych krajobrazów wiejskich. 1 Więcej informacji na temat pracy EEA i WCB znajduje się pod adresem 6

7 6 OPIS ROLNICTWA I LEŚNICTWA O WYSOKIEJ WARTOŚCI PRZYRODNICZEJ ORAZ TRADYCYJNYCH KRAJOBRAZÓW WIEJSKICH Opis i identyfikacja systemów rolnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej Typologię systemów zwierząt hodowlanych, roślin uprawnych i upraw stałych w UE- 27 przedstawiono w rozdziale trzecim sprawozdania. Określono tam wrodzone cechy, które odróżniają systemy będące najprawdopodobniej systemami o wysokiej wartości przyrodniczej od pozostałych systemów. Szeroko rozumiane potencjalne systemy rolnicze o wysokiej wartości przyrodniczej identyfikowane na podstawie typologii europejskiej można odnotować w podtypach krajowych i regionalnych. Zaprezentowane podejście zachęci państwa członkowskie do identyfikacji własnych podtypów. Po identyfikacji potencjalnych systemów rolniczych o wysokiej wartości przyrodniczej opisuje się ich cechy na podstawie wiedzy specjalistycznej i właściwej literatury. Opisy opierają się na trzech kryteriach wynikających z definicji systemów rolniczych o wysokiej wartości przyrodniczej: 1) intensywność użytkowania gruntu; 2) występowanie cech półnaturalnych; oraz 3) występowanie mozaiki użytkowania gruntu Opis systemu obejmowałby przedstawienie informacji dotyczących cech fizycznych regionu; cech produkcji systemu; praktyk w zakresie zarządzania; cech półnaturalnych, skali i różnorodności pokrycia gruntu; różnorodności biologicznej utrzymywanej przez system, w tym gatunków i siedlisk ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim lub krajowym lub regionalnym oraz siedlisk i gatunków objętych programem Natura Istotne jest określenie związku między intensywnością użytkowania, obecnością cech półnaturalnych, obecnością mozaiki użytkowania gruntu oraz wartości przyrodniczych potrzeb w zakresie ochrony siedlisk i gatunków. Opis i identyfikacja cech obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej Cechy półnaturalne stanowią integralną część systemów rolniczych o wysokiej wartości przyrodniczej. Ponadto cechy obszarów o wysokiej wartości przyrodniczej można znaleźć w intensywniej użytkowanych krajobrazach wiejskich. Mimo że cechy te wprowadzałyby element wysokiej wartości przyrodniczej na intensywnie użytkowanych obszarach rolnych, nie wchodzą one w skład systemu rolniczego o wysokiej wartości przyrodniczej. Na potrzeby identyfikacji cech obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej, państwa członkowskie musiałyby określić, które cechy charakteryzują się odpowiednio wysoką jakością siedliska, by umożliwiać obecność lub ponowne 7

8 wprowadzenie gatunków ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody. Można to ustalić poprzez identyfikację wybranych gatunków ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim lub krajowym lub regionalnym, których przeżycie zależy od zachowania lub nieprzerwanego występowania cech obszarów rolnych. Następnie przygotowuje się opis związku tych wybranych gatunków z cechami krajobrazu wiejskiego oraz ich zależności od tych cech, zwracając uwagę na rozmiar, zwartość i stan cechy oraz jej rozkład przestrzenny w obrębie krajobrazu. Opis i identyfikacja lasów o wysokiej wartości przyrodniczej Identyfikacja lasów o wysokiej wartości przyrodniczej w skali krajowej lub regionalnej obejmuje po pierwsze sklasyfikowanie lasów jako naturalnie dynamiczne, półnaturalne lub plantacyjne. System ten opiera się na trzech kategoriach oceny stopnia naturalności lasu zgodnie ze wskaźnikiem 4.3 MCPFE (EEA, 2006). Wszystkie naturalnie dynamiczne lasy są obszarami o wysokiej wartości przyrodniczej; wszystkie półdzikie lasy są potencjalnie obszarami o wysokiej wartości przyrodniczej, choć niektóre nimi nie będą, a lasy plantacyjne nie są lasami o wysokiej wartości przyrodniczej w ich aktualnym stanie (europejska typologia potencjalnych lasów o wysokiej wartości przyrodniczej przedstawiona została w rozdziale piątym). Status wysokiej wartości przyrodniczej lasu półnaturalnego to funkcja jego stanu oraz obecnego lub historycznego systemu zarządzania. Zarządzanie może naśladować procesy naturalne lub obejmować praktyki kulturowe typowe dla obszaru leśnego sprzed epoki przemysłowej, które są znane ze wspierania różnorodności biologicznej. Państwa członkowskie posiadające bardziej rozległy las naturalny mogą podchodzić do kwalifikacji lasów półnaturalnych jako obszarów o wysokiej wartości przyrodniczej w sposób bardziej selektywny. Aby ustalić, czy las półnaturalny jest obszarem o wysokiej wartości przyrodniczej, czy nie, można zastosować jedno z kryteriów wymienionych poniżej lub ich połączenie w skali najbardziej odpowiedniej dla warunków danego kraju. Pierwsze kryterium jest kluczowe i dyskwalifikuje większość półdzikich lasów, które nie są obszarami o wysokiej wartości przyrodniczej. Jedno z lub połączenie kryteriów od drugiego do czwartego stosuje się wyłącznie wtedy, gdy istnieje niepewność co do tego, czy las jest obszarem o wysokiej wartości przyrodniczej, czy nie. W odniesieniu do każdego kryterium ustalono próg, przy którym las klasyfikowany jest jako obszar o wysokiej wartości przyrodniczej, stanowiący uzasadnienie oparte na ekologii lasu. Cztery kryteria obejmują: 1. Odsetek rodzimych gatunków drzew (mierzony jako procent rodzimych gatunków na dany obszar) 2. Liczba stojących i leżących martwych drzew w lesie (mierzona w metrach sześciennych / hektar) 3. Zagęszczenie dużych drzew w lesie (mierzone jako liczba drzew na dany obszar) 8

9 4. Odsetek obszaru lasu, na którym występują drzewa starsze niż wiek dojrzałości ekonomicznej (mierzony jako procent starych drzew na dany obszar). Opis i identyfikacja tradycyjnych krajobrazów wiejskich We właściwych przypadkach państwa członkowskie mogą identyfikować i opisywać tradycyjne krajobrazy wiejskie w oparciu o następujące kryteria: 1. Istnienie cennych wartości estetycznych i kulturowych 2. Stosowanie tradycyjnej lub przyjętej lokalnie metody zarządzania 3. Obecność cech, które występują regionalnie lub lokalnie i które przyczyniają się do estetyki krajobrazu oraz do zachowania jego spójności przyrodniczej 9

10 7 WSKAŹNIKI POMIARU POWIERZCHNI I JAKOŚCI OBSZARÓW ROLNYCH I LASÓW O WYSOKIEJ WARTOŚCI PRZYRODNICZEJ Wskaźniki na rzecz mierzenia zmian w powierzchni obszarów rolnych i leśnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej Po zidentyfikowaniu i opisaniu rolnictwa i leśnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej oraz tradycyjnych krajobrazów wiejskich, wybrane wskaźniki można zastosować w celu określenia tego, czym są obszary rolne i leśnictwo o wysokiej wartości przyrodniczej w celu pomiaru: Zmian w zakresie obszarów rolnych i leśnych o wysokiej wartości przyrodniczej Zmian wartości przyrodniczych związanych z obszarami rolnymi i leśnymi o wysokiej wartości przyrodniczej w celu zapewnienia wskazania oznak zmian jakości zasobów o wysokiej wartości przyrodniczej W przypadku rolnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej nie ma możliwości wykorzystania wskaźników wspólnych dla każdego rodzaju wykorzystania gruntów rolnych, w związku z czym opracowano wskaźniki właściwe dla poszczególnych kategorii użytkowania gruntu, w tym półnaturalnych pastwisk, gruntów ornych, rekultywowanych łąk i stałych gruntów ornych. Aby określić, czy dany fragment obszaru rolnego jest obszarem o wysokiej wartości przyrodniczej, czy nie, stosuje się wskaźniki, które uwzględniają trzy kryteria charakteryzujące rolnictwo o wysokiej wartości przyrodniczej: intensywność użytkowania gruntu; występowanie cech półnaturalnych; oraz występowanie mozaiki użytkowania gruntu. Spośród wszystkich wskaźników należy zastosować przynajmniej jeden wskaźnik intensywności użytkowania gruntu oraz jeden wskaźnik występowania cech półnaturalnych. Wskaźniki dotyczące występowania mozaiki użytkowania gruntu stosowane będą obok pozostałych dwóch wskaźników w odpowiednich warunkach. Pełna lista wskaźników przedstawiona została w rozdziale szóstym sprawozdania, który omawia sposób ich stosowania oraz możliwe źródła danych. Wskaźniki pomiaru zmian w zakresie jakości obszarów rolnych i leśnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej Zmiany stanu przyrodniczego lub jakości obszarów rolnych o wysokiej wartości przyrodniczej oraz rolnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej można ocenić z wykorzystaniem zbioru wskaźników różnorodności biologicznej w celu uwzględnienia szeroko rozumianych tendencji kontekstualnych w skali regionalnej i krajowej. Zmiany jakości przyrodniczej można wyrazić za pomocą zmian liczebności wybranych gatunków ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody. Należałoby zidentyfikować gatunki ważne z punktu widzenia ochrony przyrody związane z systemami rolniczymi i lasami o wysokiej wartości przyrodniczej, w tym gatunki roślin kręgowców, w tym ptaków; bezkręgowców, w tym motyli; oraz 10

11 grzybów, w zależności od dostępności danych. Wybrane gatunki mogą być ważne z punktu widzenia ochrony przyrody na poziomie europejskim, krajowym lub regionalnym, choć ich wybór nie powinien się ograniczać do gatunków najbardziej zagrożonych lub typowych, a raczej do grup gatunków roślin i zwierząt, które uważa się za wskaźniki jakości siedlisk. Zmiany w liczebności tych gatunków w czasie stanowią miarę wartości przyrodniczej obszarów rolnych i lasów o wysokiej wartości przyrodniczej w poszczególnych państwach członkowskich. Wykorzystać można istniejące systemy pomiaru liczebności populacji na szczeblu krajowym lub dzięki regionalnym studiom przypadku lub ustanowić nowe. 8 OCENA SKUTKÓW PROGRAMÓW ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH W latach programy rozwoju obszarów wiejskich i wskaźniki służące do pomiaru powierzchni i jakości zasobów obszarów o wysokiej wartości przyrodniczej mogą wykazać różne zmiany w sytuacji. Powierzchnia obszarów rolnych i lasów o wysokiej wartości przyrodniczej może się zwiększyć, utrzymać na stałym poziomie lub zmniejszyć, co może się wiązać ze zmianami jakości zasobów. W niektórych przypadkach mogą się nawet ujawniać sprzeczne tendencje. Należy jednak zachować ostrożność podczas grupowania i oceny tendencji na poziomie krajowym, gdyż tendencje mogą się znacznie od siebie różnić w poszczególnych regionach, systemach rolniczych i lasach. W tym zakresie konieczna będzie ocena osób oceniających program. Wskaźniki odzwierciedlają zmiany zachodzące w środowisku i będące wynikiem działania różnorodnych sił napędowych i decyzji różnych podmiotów. Osoby oceniające program będą musiały, na podstawie dostępnych dowodów, ocenić zakres, w jakim obserwowane zmiany wiążą się z programami rozwoju obszarów wiejskich. 11