Problem równości politycznej w ujęciu Roberta A. Dahla Kwestia równości politycznej towarzyszy rozwojowi myśli politycznej od samych jej początków. Już w starożytności aspekt równości był jednym z kluczowych, na co wskazują filary demokracji ateńskiej. A mianowicie izonomia równość wobec prawa oraz izogeria równy dostęp do urzędów czy też równa wolności przemawiania na zgromadzeniu. Problem równości był podejmowany przez wielu wybitnych filozofów i myślicieli 1. Przybierał różne formy, koncepcje, był rozwijany w wielu różnych nurtach 2. Problem równości stał się przedmiotem badań i analiz wielu współczesnych politologów. Warto na wstępie zauważyć, że we współczesnej myśli politycznej wyróżnia się pięć typów równości: równość politycznoprawna, równość społeczna, równość szans pojęta jako równość dostępu do stanowisk, równość szans pojęta jako równość warunków startu, ekonomiczna identyczność 3. W ramach niniejszego referatu uwagę skupi się przede wszystkim na równości politycznej, choć w pewnym sensie wyróżnione typy równości są ze sobą ściśle powiązane. Bazą wyjściową referatu oraz przedmiotem analiz są prace Roberta Alana Dahla. Celem referatu jest zobrazowanie, w jaki sposób Dahl prowadzi proces badawczy można określić to analizą metodologiczną. Po pierwsze przedstawi się poglądy Roberta Dahla na temat równości politycznej. Przede wszystkim zwróci się uwagę na charakter prowadzonych przez niego analiz od strony metaprzedmiotowej. Pozwoli to uwypuklić tezę, że nauka o polityce w ujęciu Roberta A. Dahla ma charakter empiryczny i normatywny. Należy na wstępie pokrótce zaprezentować osobę Roberta Dahla, który uważany jest za jednego z najwybitniejszym i najbardziej cenionych amerykańskich politologów na świecie, miał faktyczny wkład w kierunek i rozwój nauki o polityce, w pewnym sensie to on właśnie budował tę naukę. Rober Alan Dahl (1915-2014) był profesorem Uniwersytetu Yale w New Heven w Stanach Zjednoczonych. Pracę dyplomową obronił w 1940 roku, a od 1946 roku rozpoczął pracę naukową na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Yale. Piastował funkcję prezydenta Amerykańskiego Stowarzyszenia Nauk Politycznych, prestiżowej instytucji zrzeszającej najlepszych amerykańskich politologów. Roberta Dahla klasyfikuje się jako Zob. W. J. Korab-Karpowicz, Historia filozofii politycznej. Od Tukidydesa do Locke a. tradycja klasyczna i jej krytycy, Kęty 2010. 2 J. Bartyzel, Egalitaryzm, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, Tom III, Lublin 2001, s. 20-22. 3 Zob. G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 422. 1
behawiorystę, był jednym z przedstawicieli rewolucji behawioralnej, która toczyła się w latach 40 i 50 XX wieku w USA. W 1953 roku (wspólnie z Charlsem Lindblomem) ukuł termin poliarchia (rządy wielu), pozwalające na odróżnienie współczesnych społeczeństw od demokracji klasycznej. Dahl wypracował klasyczne stanowisko pluralistyczne, rozwinął radykalną formę liberalizmu neopluralizm, która wykazywała wzmożone zainteresowanie wpływami wielkich kapitalistycznych korporacji 4. Robert Dahl jest autorem licznych monografii i artykułów naukowych, należących już do klasyki nauki o polityce. Na język polski przetłumaczone są trzy prace: Demokracja i jej krytycy, O demokracji, Współczesna analiza polityczna. Jego głównym dziełem poświęconym tytułowemu problemowi jest książka On politcal equality. Książka jest zasadniczo zbiorem kwestii związanych z równością polityczną podejmowanych we wcześniejszych pracach. W swoich badaniach poświęcał też sporo uwagi zagadnieniom statusu nauki o polityce, i wpływu różnorakich prądów myślowych na jej istotę i charakter. Robert Dahl bywa nazywany dziekanem amerykańskich politologów, nie tylko z powodu bardzo obfitej twórczości, także dlatego, że był mistrzem dla wielu wybitnych przedstawicieli nauk politycznych. Dahl upatrywał kwestię równości politycznej jako fundament ustroju demokratycznego 5. W jego licznych pracach wielokrotnie przewijał się wątek równości politycznej określany jako logika równości, zasada istotnej równości itp 6. Wskazywał, że już w czasach pierwotnych demokracja mogła być najbardziej naturalnym systemem politycznym, a jego główną cechą, warunkiem jest logika równości. Ludy pierwotne zaznaczał: rozwijały system, w którym wielu członków powodowanych logiką równości zapewne starszych i bardziej doświadczonych uczestniczyło we wszystkich decyzjach grupy 7. Wydaje się Dahl tego nie precyzuje logika równości była jednym z warunków sprzyjających powszechnemu uczestnictwu w zgromadzeniach. Jest to ta sama zasada określona przez starożytnych jako izogeria. Zwracając uwagę na źródła stanowiska na temat równości politycznej, należy zauważyć, że Dahl czerpie zarówno z klasyków myśli filozoficznej takich jak: John Locke, Thomas Hobbes, John Stuart Mill, Jeremy Bentham, Alexis de Tocqueville jak również bliższych nam myślicieli jak John Rawls oraz amerykański politolog Douglas Rae. Dahl stoi na fundamentach nowożytnej i współczesnej myśli politycznej. 4 A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s. 340. 5 Por. R. A. Dahl, On political equality, New Haven, London 2006, s. 2. 6 Zob. R. A. Dahl, O demokracji, Kraków 2000; Tenże, Demokracja i jej krytycy, Kraków 1995; Tenże, Współczesna analiza polityczna, Warszawa 2007. 7 R. A. Dahl, O demokracji, Kraków 2000, s. 15. 2
Problem równości politycznej w filozofii polityki czy w historii myśli politycznej rozpatrywany jest kontekście teorii demokracji lub sprawiedliwości. Również dla Dahla równość polityczna jest przez niego określana jako: zasada elementarna, źródło dla ustroju demokratycznego. W kontekście rozwijanej przez Dahla teorii demokracji przedstawi się kwestię równości politycznej. Dahl rozpoczyna analizę demokracji od opisania idealnej lub doskonałej jej formy. Stawia pytanie jakimi standardami powinniśmy się posługiwać by ocenić, do jakiego stopnia dany rząd jest demokratyczny? 8. Aby móc oceniać zaawansowanie demokratyczne danego państwa Dahl wprowadza 5 kryteriów: rzeczywiste uczestnictwo, równe prawo głosu, oświecone rozumienie, nadzór nad podejmowanymi zadaniami, inkluzja dorosłych. Rzeczywiste uczestnictwo Dahla charakteryzuje tym, że wszyscy członkowie danego stowarzyszenia przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji muszą mieć równe oraz rzeczywiste możliwości przedstawienia swoich poglądów na dany temat innym członkom. Równe prawo głosu każdy członek stowarzyszenia musi mieć równą i rzeczywistą możliwość głosowania i wszystkie głosy muszą być traktowane tak samo. Oświecone rozumienie każdy członek musi mieć równe i rzeczywiste możliwości poinformowania o różnych możliwych decyzjach i prawdopodobnych konsekwencjach. Nadzór nad podejmowanymi zadaniami członkowie muszą mieć możliwość decydowania, w jakiej formie i jakie zadania będą podejmowane. Tak więc demokratyczny proces analizuje Dahl wymagany przez trzy poprzednie kryteria nigdy nie ulega zamknięciu. Decyzje stowarzyszenia zawsze mogą być zmienne przez jego członków, jeżeli tylko będą tego chcieli. Ostatnie kryterium Inkluzja dorosłych oznacza, że wszyscy, lub niemal wszyscy, stale mieszkający na danym terenie muszą dysponować pełnymi prawami obywatelskimi, jakie wynikają z poprzednich czterech kryteriów 9. Jak podkreśla R. Dahl: Każde z tych kryteriów jest konieczne, jeżeli członkowie (bez względu na liczbę) mają być politycznie równi w określaniu zadań stowarzyszenia. Innymi słowy, jeżeli którykolwiek z warunków zostanie naruszony, członkowie nie będą politycznie równi 10. Jednak co najistotniejsze z punktu widzenia niniejszego referatu kwestia równości politycznej jest swego rodzaju metakryterium. Dahl nazywa równość polityczną elementarną zasadą, która polega na tym, że: członkowie stowarzyszenia/państwa mają być tak potraktowani jakby byli równie wykfalifikowani do uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji, wszyscy 8 R. A. Dahl, dz. cyt., s. 31. 9 R. A. Dahl, dz. cyt., s. 39. 10 R. A. Dahl, dz. cyt., s. 40. 3
członkowie mają być traktowani jako politycznie równi. 11 Wydaje się, że w tym tkwi istota równości politycznej, w byciu uprawnionym w podejmowaniu decyzji. Moment podjęcia decyzji i równy do niego dostęp jest istotą równości politycznej w rozumieniu Dahla. W pracy Demokracja i jej krytycy Dahl opisuje koncepcje równej istotnej wartości, inaczej określając ją mianem zasady istotnej równości 12. Na czym polega koncepcja istotnej równości? Dahl opierając się na rozwiązaniach Locka stwierdza, że: przynajmniej w przypadkach podejmowania zbiorowych decyzji wszyscy ludzie są w pewnym istotnym sensie sobie równi i tak też powinni być traktowani. To właśnie przekonanie określam mianem zasady istotnej równości 13. Zasada istotnej równości polega na podejmowaniu zbiorowych decyzji 14. Dahl doszukuje się znaczenia zasady istotnej równości w postulacie jednakowego traktowania interesów, stwierdza: w procesie podejmowania zbiorowych decyzji muszą zostać poznane i na ile to możliwe adekwatnie zinterpretowane interesy osób, których decyzja ta ma dotyczyć 15. Jednak jak sam zauważa trudnym jest wyjaśnić co oznacza określenie ludzkie interesy. W tym przypadku zasada istotnej równości nie spełnia w całości swojego celu a mianowicie nie uzasadnia uznania demokracji. Z jednej strony Dahl zauważa, że kwestia równości politycznej dotyka problematyki moralności, z drugiej strony nie jest w stanie wyjaśnić na czym polega podejmowanie zbiorowych decyzji. Można posunąć się do konkluzji, że centralny punkt teorii demokracji, zasada elementarna czyli równość polityczna w swej istocie jest problemem z zakresu etyki. Koncepcja równości politycznej w ujęciu Dahla ma wymiar stricte normatywny. Nie jest możliwe w pełni rozwiązać zagadnień zbiorowych decyzji pomijając rozważania filozoficzne i etyczne. Dahl doprecyzowując koncepcje demokracji wymienia dziesięć pożądanych konsekwencji tego ustroju 16. Nie miejsce na omawianie szczegółowo poszczególnych konsekwencji, jednak jedna wymaga szerszej analizy: równość polityczna. Dahl zaznacza: Jednym z najważniejszych powodów, dla których system demokratyczny jest lepszy od innych 11 R. A. Dahl, dz. cyt., s. 38. 12 R. A. Dahl, dz. cyt., Kraków 1995, s. 119 139. 13 Tamże, s. 122. 14 Zbiorowa decyzja - w rozumieniu Dahla to: założenie, iż, aby żyć we wspólnocie, jej członkom niezbędne są procedury podejmowania decyzji dotyczących zasad, reguł, praw jej funkcjonowania. Decyzje te mają być dla nich wiążące, mają się im podporządkowywać. Ponieważ tego rodzaju decyzje różnią się istotnie od indywidulanych wyborów czy postanowień, nazywać je będę wiążącymi decyzjami zbiorowymi. Tamże. s. 119. 15 Tamże, s. 125. 16 Pożądane konsekwencje demokracji: 1. Uniknięcie tyranii; 2. Podstawowe prawa; 3. Powszechna wolność; 4. Decydowanie o swoim losie; 5. Niezależność moralna; 6. Rozwój człowieka; 7. Zabezpieczenie podstawowych osobistych interesów; 8. Równość polityczna; 9. Pokój; 10. Dobrobyt. R. Dahl, dz. cyt., Kraków 2000, s. 46. 4
ewentualności, jest to, iż znacznie bardziej sprzyja on osiągnięciu politycznej równości wśród obywateli 17. Co właściwe oznacza, że obywatele powinni być tratowani jako politycznie równi? Dahl podejmuje w tym miejscu refleksję na temat oczywistości i nieoczywistości równości politycznej. Wskazuje, że: życie, wolność i szczęście jednej osoby nie może być wewnętrznie lepsze lub gorsze od życia, wolności i szczęścia innej osoby. A wobec tego powinniśmy traktować wszystkich ludzi, jak gdyby mieli równe prawa do życia, wolności, szczęścia oraz innych podstawowych dóbr. Taki moralny osąd określi się mianem zasady wewnętrznej równości 18. Pomijając kwestię zasadności i trafności zasady wewnętrznej równości, w tym miejscu należy zwrócić uwagę na aspekt metaprzedmiotowy omawianego przedmiotu. Zasada wewnętrznej równości wybrzmiewa jako moralny nakaz. Sformułowana jest pod postacią zdań praktycznych. Pada sformułowanie typu: powinniśmy, co oznacza, że Dahl bezpośrednio posługuje się predykatem określanym jako norma moralna, na co sam wskazuje, że: aby zrozumieć, dlaczego słuszne są wysiłki zmierzające do politycznej równości obywateli demokratycznego państwa, musimy zdać sobie sprawę, że kiedy mówimy o równości, nie mamy zamiaru wydawać sądu o faktach. Nie chodzi nam o to, by opisywać, co jest lub będzie prawdziwe ( ). Mamy zamiar wyrazić osąd moralny dotyczący ludzi: chcemy powiedzieć coś na temat tego, jak powinno być 19. Dahl formułując zasadę wewnętrznej równości stwierdza: z kilku powodów wewnętrzna równość jest zasadą rozsądną, ma której można oprzeć rządy państwem 20. Należy zadać w tym miejscu pytanie a co z kryteriami naukowymi? Czy tylko kwestia rozsądku jest tym co przesądza? Co z naukową argumentacją. Dahl wskazuje, że: osądy dotyczące kompromisów między rozmaitymi celami nie mają charakteru <<naukowego>>. Dane empiryczne są ważne i niezbędne, ale nigdy nie są wystarczające. Decydując, do jakiego stopnia musimy ograniczać osiąganie jednego celu czy dobra, by do pewnego stopnia osiągnąć inny, z konieczności idziemy dalej niż jakakolwiek naukowa wiedza 21. To znamienna teza jeśli chodzi o Roberta Dahla, przedstawiciela rewolucji behwioralnej, twórcę współczesne empirycznej politologii. Nie miejsce aby wnikać w meandry jak Dahl rozumie naukę, choć wydaje się, że jest to rozumienie utożsamiające naukę z naukami przyrodniczymi, jedno warto podkreślić, że Dahl nie usuwa z nauki o polityce problematyki normatywnej. Można wyciągnąć wniosek, że kwestia normatywności nie jest w opozycji do empirycznej politologii. Empiryczny paradygamat politologii nie wiąże się z 17 R. Dahl, dz. cyt., s. 56. 18 Tamże, s. 63. 19 Tamże, s. 62. 20 Tamże, s. 63. 21 Tamże, s. 69/ 5
przeciwstawieniem się normatywności. Połączenie empiryczności z normatywnością jest możliwe, jak również takie rozwiązanie wydaje się, że pełniej ukazuje analizowane problemy badawcze. Podsumowując, Dahl tworząc kryteria idealnej demokracji określa równość polityczną mianem elementarnej zasady. Istotą równości politycznej jest bycie uprawnionym w podejmowaniu decyzji. Następnie Dahl wprowadza zasadę istotnej równości, która polega na podejmowaniu zbiorowych decyzji. W tym kontekście należy zauważyć, że koncepcja równości politycznej w ujęciu Dahla ma wymiar stricte normatywny. Nie jest możliwe w pełni rozwiązać zagadnienie zbiorowych decyzji pomijając rozważania filozoficzne i etyczne. Kolejnym aspektem jest zasada wewnętrznej równości rozumiana jako osąd moralny, który polega na tym, że powinniśmy traktować wszystkich ludzi jak gdyby mieli równe prawo do życia, dóbr i szczęścia. Zarówno istota równości politycznej, zasada istotnej równości jak i zasada wewnętrznej równości są to elementy normatywne w rozwijanej przez Dahla politologii. On sam tego nie unika, pokazuje możliwość a zarazem konieczność łączenia aspektu empirycznego z normatywnym we współczesnej nauce o polityce. 6