Prof. dr hab. Justyna Miklaszewska Instytut Filozofii Uniwersytet Jagielloński

Transkrypt

1 Prof. dr hab. Justyna Miklaszewska Instytut Filozofii Uniwersytet Jagielloński Recenzja pracy doktorskiej mgr Anny Markwart pt.: Jednostka i społeczeństwo we wzajemnych oddziaływaniach w perspektywie filozofii Adama Smitha Rozprawa doktorska mgr Anny Markwart zatytułowana: Jednostka i społeczeństwo we wzajemnych oddziaływaniach w perspektywie filozofii Adama Smitha stanowi próbę analitycznego opisu oraz interpretacji filozofii politycznej jednego z najwybitniejszych nowożytnych myślicieli, którzy przygotowali grunt dla współczesnego liberalizmu. Jej problematyka nie ogranicza się tylko do tytułowego zagadnienia relacji pomiędzy jednostką a społeczeństwem w koncepcji Smitha, lecz jest właściwie pełnym monograficznym ujęciem jego filozofii, której główne części składowe stanowią etyka i ekonomia polityczna. Na tym tle Autorka rekonstruuje myśl społeczno-polityczną szkockiego filozofa, co jest przedsięwzięciem nowatorskim na gruncie polskim, odznaczającym się oryginalnością także na tle bogatej światowej literatury przedmiotu, gdzie temat ten był podejmowany rzadko, najczęściej w postaci artykułów i niewielkich opracowań naukowych. Rozprawa składa się, oprócz wstępu i końcowych wniosków, z pięciu rozdziałów, a także z dołączonego do niej aneksu, zawierającego informacje biograficzne dotyczące Smitha i Hume'a, oraz zarys myśli szkockiego oświecenia, która stanowiła tło dla ksztahowania się ich poglądów. Konstrukcja pracy jest logiczna i przejrzysta, wątpliwości budzi jedynie umieszczenie wspomnianych informacji historyczno-biograficznych w zakończeniu rozprawy, zamiast we wstępie, gdzie mogłyby stanowić wprowadzenie do następujących w

2 -~

3 W rozdziale pierwszym zatytułowanym: Kluczowe pojęcia teorii moralnej Adama Smitha zdefiniowane zostały i poddane rozumiejącej interpretacji kluczowe pojęcia teorii moralnej szkockiego filozofa, takie jak: sympatia i bezstronny obserwator, uwypuklona została także rola wyobraźni, władzy mającej istotne znaczenie dla poznania okoliczności czynu oraz tworzenia norm etycznych. Rozdział drugi, O zmysłach nauce i języku, zawiera charakterystykę działania zmysłów zewnętrznych zawartą w pracach Smitha, przy czym na s Autorka podkreśla podobieństwo mechanizmu wydawania sądów moralnych do formułowania sądów doświadczenia, stanowiące specyfikę jego podejścia badawczego. W rozdziale trzecim: Estetyka Adama Smitha analizowana jest koncepcja estetyczna szkockiego filozofa w związku z poglądami Davida Hume'a, a także z charakterystycznym dla brytyjskiej filozofii tego okresu podejściem aksjologicznym, uwypuklającym analogię pomiędzy wartościami etycznymi i estetycznymi. Czwarty rozdział: Od niewidzialnej ręki do obowiązków państwa - dotyczy słynnej metafory "niewidzialnej ręki" i jej rozmaitych interpretacji. To znane i często występujące w pracach z zakresu ekonomii i myśli społecznej pojęcie, jak zauważa Autorka, rzadko było używane przez Smitha, odegrało natomiast istotną rolę w powstaniu teorii ładu samorzutnego F.A. Hayeka. W rozdziale piątym, zatytułowanym: Człowiek w społeczeństwie i " Adam Smith Problem " omówione zostało zagadnienie związku pomiędzy etyką i ekonomia polityczną szkockiego filozofa, w literaturze przedmiotu znane jako problem Adam Smitha. Akcentując rolę zwyczaju i społecznych uwarunkowań postępowania jednostki, Autorka stara się wykazać brak sprzeczności między działaniem etycznym a działaniami motywowanymi interesem własnym, co prowadzi do wniosku, że w istocie mamy tu do czynienia ze spójną koncepcją antropologiczną. Generalnie, rozprawa mgr Anny Markwart objawia wyróżniającą się na tle innych prac dojrzałość sądów wyprowadzonych z cechujących się obiektywizmem analiz. W rezultacie, udało się jej osiągnąć zamierzone cele i na podstawie rzeczowej argumentacji

4

5 własnym interesem (w tym pragnieniem wygody i awansu społecznego) działania mimowolnie przyczyniają się do dobra ogółu". Obszerną analizę tej słynnej metafory znajdujemy w rozdziale czwartym, w którym Autorka słusznie zauważa, że sformułowanie to w Bogactwie narodów występuje w podobnymjak w Teorii uczuć moralnych znaczeniu- w odniesieniu do charakterystyki wolnego rynku, a mianowicie, jako przekonanie, że możliwe do osiągnięcia w sferze gospodarki dobro społeczne jest efektem niezamierzonych działań jednostek, a nie deklarowanych przez nie intencji. -Trudno się jednak zgodzić z opinią wyrażoną w przypisie na s. 159, gdzie Autorka stwierdza, że "niejednokrotnie można się spotkać z błędnym użyciem określenia "niewidzialna ręka rynku" zamiast wprowadzonego przez Smitha pojęcia "niewidzialna ręka". To błędne, jej zdaniem, użycie występuje zarówno w tekstach zamieszczonych w prestiżowych czasopismach, takich jak "Harvard Business Review Polska", a także w podręcznikach i monografiach naukowych. Zapewne, w recenzowanej rozprawie nacisk położony został na szersze znaczenie tego metaforycznego procesu i na socjologiczną interpretację poglądów Smitha, o czym jest mowa na s. 170, nie można jednak zapominać, że autor Bogactwa narodów znany jest przede wszystkim jako twórca współczesnej ekonomii, a jego tezy zapoczątkowały tradycję liberalizmu ekonomicznego i rozwijane były w późniejszej myśli ekonomicznej. W tradycji tej pojęcie niewidzialnej ręki wiąże się z funkcjonowaniem mechanizmów wolnorynkowych, koncepcją człowieka ekonomicznego i konkurencji. Ów kontekst ekonomiczny wyraża właśnie pojęcie "niewidzialnej ręki rynku", podczas gdy pozbawione dookreślenia pojęcie "niewidzialnej ręki" w Polsce, gdzie tradycja liberalnej ekonomii nie była przez lata rozwijana, budzi rozmaite skojarzenia i nie jest precyzyjne. Mamy tu do czynienia z podobną sytuacjąjak w wypadku angielskiego terminu konkurencjacompetition, który w angielskich pracach występuje na ogół samodzielnie, w języku polskim zaś wymaga dopełnienia i pojawia się jako "wolna konkurencja", by uniknąć skojarzeń z nieliberalnym użyciem tego terminu (na przykład w myśli socjalistycznej).

6

7 czym Autorka pisze w dalszym ciągu rozprawy na s Natomiast pojęcie doskonałej wolnej konkurencji, która niejako automatycznie miałaby zapewniać ludziom dobrobyt jest wynalazkiem późniejszych ekonomistów, a jego krytykę przedstawił w swych pracach Hayek, odwołując się m.in. do poglądów Smitha i argumentując, że konkurencja, chociaż jej efekty nie muszą być korzystne dla wszystkich uczestników wolnego rynku - i tak jest lepszym środkiem zapewnienia dobrobytu niż centralne planowanie. - Na s. 207 Autorka powołując się na prace Emmy Rothschild i Arnartyi Sena podkreśla, że "sprawiedliwość jest bardzo istotnym pojęciem dla Adama Smitha", nie wspominajednak ani w tym, ani w pierwszym rozdziale o nawiązaniu przez Sena w Idei sprawiedliwości do kluczowego dla filozofii moralnej Smitha pojęcia bezstronnego obserwatora i zastosowaniu go jako narzędzia do uzyskania obiektywności w procesie oceniania i wyłaniania norm politycznych. Jest to oryginalna interpretacja i bliższa intencjom Smitha niż ta, którą przedstawił John Rawls w Teorii sprawiedliwości, gdzie rozważał użycie idei bezstronnego obserwatora jako elementu swej koncepcji sprawiedliwości jako bezstronności. - W rozdziale poświęconym ekonomicznym poglądom Smitha Autorka trafnie rekonstruuje podstawowe założenia, zwracając uwagę na fundamentalne w tej myśli pojęcie ludzkiej pracy i na istotną rolę podziału pracy w powstaniu zbiorowego dobrobytu. Nie odwołuje się jednak do znanej późniejszej interpretacji dzieł Smitha, dokonanej przez Jeana Baptiste Saya, który w Traktacie o ekonomii politycznej nie tylko nawiązał do jego poglądów, ale i doprecyzował pod względem teoretycznym jego koncepcję, dodając do niej i akcentując rolę działającego człowieka oraz jednostkowej przedsiębiorczości w życiu gospodarczym. - W zakończeniu pracy Autorka zestawia poglądy na rolę jednostek w tworzeniu norm społecznych z teorią strukturacji Anthony'ego Giddensa i podkreślając podobieństwa, słusznie stwierdza na s. 272, że nie można stosować pojęć współczesnej socjologii (w tym pojęcia struktury) do wyjaśniania koncepcji Smitha, byłby to bowiem prezentyzm; można

8

9 pierwszych polskich przekładów jego prac. Oceniając tę rozprawę trzeba podkreślić fakt, że Autorka nie tylko potrafiła usystematyzować te czasem trudne do teoretycznego ujęcia, a niekiedy niezbyt precyzyjnie wyrażone poglądy, lecz także przedstawiła ich ocenę, popartą rzeczową argumentacją. Na podkreślenie zasługuje też forma językowa rozprawy: jest ona napisana znakomitą polszczyzną, z dbałością zarówno o poprawność sformułowań i definicji, jak i o styl wypowiedzi. Po niezbędnych poprawkach i usunięciu zdarzających się niekiedy powtórzeń powinna ona zostać opublikowana. W moim przekonaniu recenzowana rozprawa w pełni spełnia wymogi stawiane pracom doktorskim i może być podstawą do dopuszczenia pani magister Anny Markwart do dalszych etapów przewodu doktorskiego. r~;n, ~ prof. dr hab. Justyna Miklaszewska Kraków, 28 października 2015

10