14 (2009) wstęp Ks. Janusz Gręźlikowski* Włocławek Warszawa Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka w świetle ustawodawstwa i dokumentów kościoła Przemiany, które szczególnie w drugiej połowie XX wieku stały się udziałem współczesnego społeczeństwa, a zwłaszcza niezwykle szybki postęp techniczny, informatyczny i osiągnięcia w dziedzinie komunikacji społecznej, sprawiły, że znaleźliśmy się u progu jakościowo nowego obszaru cywilizacyjnego i kulturowego. Ta nowa sytuacja przyniosła postępujący pluralizm kulturowy i społeczny, daje też nowe możliwości rozwoju człowieka, ma jednocześnie wpływ na życie religijne i moralne współczesnego człowieka. Wpływ ten niesieza sobą liczne zagrożenia i niebezpieczeństwa dla tej sfery życia i powołania człowieka, w tym na rolę i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka. Przemiany zachodzące na przełomie XX i XXI wieku jak zauważa ks. prof. J. Bagrowicz nie muszą prowadzić do zaniku wiary religijnej, w wielu sytuacjach przynoszą oczyszczenie religijności 1. Doświadczenie zagrożenia przez * Ks. dr hab. Janusz Gręźlikowski, prof. UKSW oficjał Sądu Biskupiego we Włocławku, dr hab. nauk prawnych w zakresie prawa kanonicznego, kierownik Katedry Historii Kościelnego Prawa Polskiego na Wydziale Prawa Kanonicznego UKSW. 1 J. Bagrowicz, Stawać się bardziej człowiekiem. Z podstaw edukacji religijnej, Toruń 2008, s. 9. TEOLOGIA_14_2009.indb 179 2010-11-04 11:24:17
180 Ks. Janusz Gręźlikowski cywilizację konsumpcji, cywilizację lekceważenia godności ludzkiego życia przynosi także wołanie o odnowę moralności oraz stawia pytania odnoszące się do roli i zadań rodziców w wychowaniu religijnym i moralnym dziecka. Rodzice bowiem, jako pierwsi wychowawcy, którzy dali życie swoim dzieciom, mają najwyższy obowiązek wychowania i pełnego ukształtowania ich osobowości. Obowiązek ten jest jednocześnie prawem. Dlatego głównie do rodziców chrześcijańskich jak zaznacza prawodawca kościelny w kan. 226 2 KPK należy troska o religijne i moralne wychowanie dzieci według nauki przekazanej przez Kościół 2. Przepis ten nie wyklucza innych czynników wychowawczych, jakimi są zwłaszcza państwo i Kościół, lecz tylko podkreśla pierwszeństwo rodziców w wychowaniu potomstwa, w związku z czym rodzice muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców 3. Kościół poprzez swoje nauczanie i ustawodawstwo zwraca uwagę na rolę i zadania rodziców w wychowaniu potomstwa, szczególnie czynił to za pontyfikatu Jana Pawła II. Synod Biskupów odbyty w Rzymie w 1980 r., poświęcony zadaniom rodziny chrześcijańskiej we współczesnym świecie, zwrócił uwagę, że ustawodawstwo i instytucje różnych krajów w wielu przypadkach niesprawiedliwie negują nienaruszalne prawa rodziny, a nawet samej osoby ludzkiej, społeczeństwo zaś niejednokrotnie kwestionuje istotne wartości i wymagania właściwe instytucji rodzinnej 4. Stwierdzenia te skłoniły obradujących do przypomnienia podstawowych praw rodziny, a także do sformułowania życzenia, aby Stolica Apostolska opracowała rodzaj karty praw rodziny celem przedłożenia jej zainteresowanym środowiskom i władzom. Do propozycji tej nawiązał następnie papież Jan Paweł II w posynodalnej adhortacji apostolskiej Familiaris consortio z dnia 22 listopada 1981 r. 5, zapowiadając, że Stolica Apostolska zajmie się pogłębieniem owych sugestii i opracuje postulowaną kartę 6. Dokument taki został niebawem opublikowany pod nazwą Karta Praw Rodziny 7 2 Por. kan. 226 2 KPK; Zob. T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 2, Lud Boży jego nauczanie i uświęcanie, Olsztyn 1986, s. 46 47. 3 Do rodzicielskiego obowiązku wychowania potomstwa prawodawca kościelny nawiązuje również w kanonach 793 i 1136 KPK. 4 W. Góralski, Karta Praw Rodziny Charta Magna Rodziny Ludzkiej, Ateneum Kapłańskie, t. 120 (1993), nr 503, s. 75; Por. W. Góralski, Karta praw rodziny ludzkiej (Karta Praw Rodziny Stolicy Apostolskiej), w: tenże, Studia nad małżeństwem i rodziną, Warszawa 2007, s. 213 222. 5 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio, Watykan 1981. (cytuję dalej FC). 6 Tamże, nr 6. 7 Karta Praw Rodziny, Przedruk z L Osservatore Romano nr 10(1983) wersja polska. Kartę Praw Rodziny można uznać za dokument sui generis Stolicy Apostolskiej: po części doktrynalny, po części normatywny, po części postulatywny, którego celem jest przedstawienie wszystkim współczesnym chrześcijanom i niechrześcijanom ujęcia na tyle pełnego TEOLOGIA_14_2009.indb 180 2010-11-04 11:24:17
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 181 i stanowi wielki wkład w postulowany kodeks praw rodziny, a jednocześnie w kształtowanie zasad i praw rodziny w świecie współczesnym, a do którego respektowania wzywa wszystkie państwa, organizacje międzynarodowe i osoby zainteresowane do szanowania tych praw, do zapewnienia rzeczywistego ich uznania i przestrzegania 8. Zadania zaś samej rodziny i małżeństwa we współczesnym świecie, w tym rolę w religijnym i moralnym wychowaniu dzieci podjął Jan Paweł II w 1994 r. w liście do rodzin Gratissimam sane 9. Mając zatem na uwadze zagrożenia, jakie niesie współczesna rzeczywistość społeczna, kulturowa i cywilizacyjna dla religijnego i moralnego wychowania młodego pokolenia warto przybliżyć i ukazać rolę i znaczenie rodziców w tym wychowaniu w świetle ustawodawstwa i dokumentów Kościoła. Jednocześnie warto także przedstawić przestępstwa i kary za przestępstwa przeciw obowiązkowi katolickiego wychowania potomstwa. Pozwoli to na uświadomienie, jak wielkie prawa i obowiązki ciążą na rodzicach chrześcijańskich oraz jak wielkie znaczenie mają ich wysiłki wychowawcze i formacyjne. 1. Wychowanie dziecka fundamentalnym prawem i obowiązkiem rodziców Jak naucza Sobór Watykański II w konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, z samej swej natury instytucja małżeństwa oraz miłość małżeńska nastawione są na rodzenie i wychowanie potomstwa, co stanowi jej szczytowe uwieńczenie [ ]. Dlatego prawdziwy szacunek dla miłości małżeńskiej i cały sens życia rodzinnego zmierzają do tego, żeby małżonkowie skłonni byli mężnie współdziałać z miłością Stwórcy i Zbawiciela, który przez nich powiększa i wzbogaca swoją rodzinę 10. Obok tego celu małżeństwa zrodzenia i wychowania potomstwa Sobór wskazuje ponadto na dobro małżonków jako drugi cel wspólnoty małżeńskiej. Realizacja tego pierwszego wymaga, aby wzajemna miłość małżonków odpowiednio się wyrażała, rozwijała i dojrzewała oraz budowała wspólnotę osób, działań, jedność i nierozerwalność, była głębokim zjednoczeniem, wzajemnym oddaniem się i uporządkowanego, na ile byłoby to możliwe podstawowych praw właściwych owej naturalnej i powszechnej społeczności, jaką jest rodzina. Treści zawarte w tym dokumencie są profetycznym wezwaniem na rzecz instytucji rodziny, wymagającym szacunku oraz ochrony przed wszelkiego rodzaju uzurpacją. 8 Karta Praw Rodziny, s. 8. 9 Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam sane, w: Rodzina Bogiem silna dokumenty Kościoła, Poznań 2001, s. 67 70. 10 KDK, nr 50. TEOLOGIA_14_2009.indb 181 2010-11-04 11:24:17
182 Ks. Janusz Gręźlikowski sobie, jak również opierała się na pełnej wierności małżonków i nieprzerwanej jedności ich współżycia 11. Wspólnota małżeńska z natury swojej jest zatem skierowana dla dobra małżonków oraz zrodzenia i wychowania potomstwa, co potwierdza prawodawca kościelny w kan. 1055 1 KPK, a Katechizm Kościoła Katolickiego dodaje, że przekazanie życia i wychowanie potomstwa stanowi główną misję małżonków, którą mają wypełniać w poczuciu ludzkiej i chrześcijańskiej odpowiedzialności 12. Wychowanie potomstwa jest równie ważne jak jego zrodzenie. To dobro tworzy się wraz z tworzeniem wspólnoty małżeńskiej poprzez wzajemne oddanie się stron i to oddanie całkowite jako dar osoby dla osoby 13, a jednocześnie wychowanie dzieci, będące pierwotnym i niezbywalnym prawem i obowiązkiem rodziców, dotyczy obojga małżonków, ponieważ mają oni jednakowe obowiązki i prawa 14. Powyżej cytowany przepis kan. 1055 1 zawiera syntezę odnowionej wizji małżeństwa i w nim mieszczą się wszystkie kwestie i problemy związane ze zrodzeniem oraz wychowaniem potomstwa. On też wskazuje, że obowiązek wychowania potomstwa jest następstwem tego, że rodzice dali życie swoim dzieciom. Z tego względu mają fundamentalny i poważny obowiązek oraz prawo ich wychowania, co zostało zagwarantowane przez prawodawcę kościelnego, jak i państwowego 15. Fundamentem i pomocą w posłannictwie wychowawczym rodziców jest sakrament małżeństwa, który ich konsekruje do prawdziwie chrześcijańskiego wychowania swoich dzieci, a także powołuje do uczestnictwa we władzy i miłości samego Boga oraz wzbogaca darami, aby pomagali dzieciom w ich ludzkim i chrześcijańskim wzrastaniu. Można powiedzieć, że poprzez sakrament małżeństwa zadanie wychowawcze rodziców nabiera godności i charakteru powołania, stając się posługą Kościoła w dziele budowania jego członków 16. Świadomość tego posłannictwa otrzymanego wraz z sakramentem małżeństwa ma pomagać rodzicom chrześcijańskim poświęcić się dziełu wychowania z wielką pogodą ducha i ufnością, a zarazem poczuciem odpowiedzialności wobec Boga, który ich powołuje i posyła, ażeby budowali Kościół w dzieciach. W ten sposób jak nauczał sługa Boży Jan Paweł II rodzina ochrzczonych powiększa się i ubogaca 17. 11 Tamże, nr 48. 12 Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallottinum, Poznań 1994, nr 2367 (cytuję dalej KKK). 13 FC, nr 11. 14 Kan. 1135 KPK. 15 Zob. kan. 226 2 oraz kan. 793 KPK; Por. H. Stawniak, Prawa i obowiązki rodziców w zakresie moralnego i religijnego wychowania dzieci w Kodeksie Prawa Kanonicznego, w: Ochrona funkcji wychowawczej rodziny, (red.) J. Krukowski i A. Maćkowski, Studia i rozprawy 15 (2007), s. 29 30. 16 Por. KKK, nr 1678. 17 FC, nr 38. TEOLOGIA_14_2009.indb 182 2010-11-04 11:24:17
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 183 Misja wychowawcza jednocześnie wymaga, ażeby rodzice chrześcijańscy przekazali dzieciom wszystkie te treści, które są konieczne do stopniowego dojrzewania ich osobowości z punktu widzenia chrześcijańskiego i kościelnego. Powinni troszczyć się o to, by pokazać dzieciom, czym jest wiara i miłość Jezusa Chrystusa, ukazywać wartość i znaczenie Ewangelii w życiu chrześcijańskim oraz do jej przekazania i promieniowania jej wartościami. Przez przykład własnego życia są pierwszymi głosicielami Ewangelii wobec dzieci, a wypełnianie zadań i obowiązków małżeńskich w duchu wzajemnej ofiary i życzliwości jest klimatem, w którym rozwija się człowiek i ubogaca o wartości ogólnoludzkie, które są kształtowane w zjednoczeniu z Chrystusem przez sakrament małżeństwa 18. Można zatem powiedzieć za Janem Pawłem II, że rola i zadania wychowawcze rodziców obejmują aspekty wychowania ludzkiego, obywatelskiego i religijnego i są niezastąpionym i autentycznym elementem tego wychowania 19. Co więcej, zadanie wychowania dzieci wypływa z powołania małżonków, które jest najbardziej pierwotnym powołaniem do uczestniczenia w stwórczym dziele samego Boga 20. Proces wychowania to zatem miejsce współpracy bosko-ludzkiej. Rodzice bowiem kształtują w swoich dzieciach istotne wartości życia ludzkiego, poznają zasady moralne i etyczne, nabywają poczucie prawdziwej sprawiedliwości i miłości oraz właściwą wolność wobec dóbr materialnych 21. Aby zadania te zostały zrealizowane właściwie, role rodziców są obustronnie niezmienne, nigdy ojciec nie zastąpi dziecku we wszystkim matki, tak jak matce są zasadniczo obce zadania właściwe ojcostwu 22. Mówiąc o fundamentalnym prawie i obowiązku wychowania potomstwa przez rodziców, należy powiedzieć, że każda osoba ludzka cieszy się prawem do wychowania zmierzającego do pełnego rozwoju człowieka, prawa, które jest kojarzone z obowiązkiem rodziców. Prawo i obowiązek rodziców do wychowania potomstwa znajduje swoje podstawy zarówno w prawie naturalnym, jak też wynika z natury samego małżeństwa oraz jest następstwem tego, że rodzice dali dzieciom życie. Jest to obowiązek i prawo pierwotne, niezbywalne, ponieważ wypływa z faktu przekazania życia i dlatego jak mówi Karta Praw Rodziny Stolicy Apostolskiej rodziców nazywamy pierwszymi i głównymi wychowawcami, mającymi pierwszeństwo do wychowania potomstwa 23. To ogólne 18 FC, nr 39. 19 Tamże, nr 39 40; Por. H. Stawniak, Udział małżonków-rodziców w kościelnej posłudze uświęcania, Prawo Kanoniczne 36 (1993) nr 3 4, s. 124. 20 FC, nr 36. 21 FC, nr 37. 22 M. Chłopowiec, Wychowanie religijno-moralne dziecka w rodzinie, Wrocław 1998, s. 157; Por. E. Fert, Wychowanie do czystości w nauczaniu Jana Pawła II, Kielce 1998, s. 108. 23 Karta Praw Rodziny, nr 5; Por. J. Krukowski, Ochrona prawa rodziców do moralnego i religijnego wychowania dzieci w prawie kanonicznym i w prawie polskim wprowadzenie do tematyki, w: Ochrona funkcji wychowawczej rodziny, s. 15 16. TEOLOGIA_14_2009.indb 183 2010-11-04 11:24:17
184 Ks. Janusz Gręźlikowski stwierdzenie artykułu Karty znajduje bliższe rozwinięcie w jego podpunktach, gdzie znajdujemy wymienione poszczególne prawa rodziców. Zapis ten chroni wychowawcze prawo rodziców; domaga się respektowania prawa rodziców do wychowania swoich dzieci; zapewnia im możliwość wprowadzania potomstwa we własne przekonania moralne i religijne oraz w tradycje kulturalne, które jednak winny sprzyjać dobru i godności dziecka; wskazuje prawo rodziców do swobodnego, zgodnego ze swoimi przekonaniami, wyboru szkoły i innych ośrodków wychowawczych, a także prawo do seksualnego wychowania swoich dzieci; domaga się od państwa wsparcia i pomocy oraz określonych działań gwarantujących możliwość wypełniania przez rodziców ich praw i obowiązków 24. Stąd rodzice winni mieć zagwarantowany wpływ na sposób funkcjonowania systemu wychowawczego w państwie, a środki masowego przekazu powinny wspomagać wychowawcze wysiłki rodziców, wpływając pozytywnie na budowanie społeczeństwa i popieranie wartości rodzinnych 25. Jak stwierdza natomiast konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, a jednocześnie wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania 26. Powyższe treści i wskazania są ważne w kontekście uzurpowania sobie prawa i obowiązku wychowania dzieci przez niektóre instytucje 27. Pewne wątpliwości interpretacyjne może budzić zapis ustawy zasadniczej mówiący, że rodzice mają korzystać ze swoich uprawnień rodzicielskich w zakresie wychowania odpowiednio do stopni dojrzałości dziecka. Zapis ten może być zarzewiem konfliktów między rodzicami i dziećmi, dając dziecku uprzywilejowaną pozycję kosztem ograniczenia praw rodziców. Mogą bowiem zaistnieć sytuacje, w których dzieci pod wpływem osób trzecich będą odmawiały posłuszeństwa rodzicom w zakresie wychowania religijnego i moralnego. W takiej sytuacji rodzice mają obowiązek wysłuchać dziecka, ale nie znaczy to, że nie mają prawa do ochrony swego dziecka przed zagrożeniem jego prawidłowego rozwoju ze strony osób trzecich i przed narzucaniem mu wychowania sprzecznego z ich przekonaniami religijnymi i moralnymi 28. W tym miejscu należy przytoczyć zapis Katechizmu Kościoła Katolickiego: rodzina jest wspólnotą uprzywilejowaną, powołaną do urzeczywistniania między małżonkami życzliwej otwartości ducha [ ] ciągłej współpracy między 24 W. Góralski, Karta praw rodziny ludzkiej, s. 218 219. 25 Karta Praw Rodziny, nr 5; Zob. W. Bołoz, Działania społeczeństwa na rzecz rodziny Karta Praw Rodziny, Warszawa 1998, s. 23 24. 26 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art. 48, ust. 1, Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483. 27 H. Stawniak, Prawa i obowiązki rodziców, s. 31. 28 Zob. J. Krukowski, dz. cyt., s. 22 23. TEOLOGIA_14_2009.indb 184 2010-11-04 11:24:17
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 185 rodzicami w wychowywaniu dzieci 29. Źródłem prawa i obowiązku do wychowania przez rodziców swojego potomstwa jest rodzicielstwo. Stąd uczestnicząc w miłości i ojcostwie samego Boga, przekazując życie i miłość swoim dzieciom, nie mogą oni tego prawa i obowiązku się zrzec lub być go pozbawionymi przez kogoś innego. To właśnie na rodzicach spoczywa prawo i obowiązek pełnego i wszechstronnego wychowania dzieci, w którym oprócz harmonijnego rozwoju wrodzonych walorów fizycznych, moralnych i intelektualnych młodych, mają dać formację opartą na wartościach przez nich akceptowanych. Rodzice zaś katoliccy mają prawo i obowiązek oparcia na wartościach katolickich, o czym wyraźnie mówi przepis kan. 1136 Kodeksu Prawa Kanonicznego, wskazując, że rodzice są pierwszymi podmiotami uprawnionymi, a zarazem zobowiązanymi do wszechstronnego wychowania potomstwa, że mają obowiązek zatroszczenia się o katolickie wychowanie swoich dzieci oraz że mają zastosować odpowiednie środki i skorzystać z pomocy odpowiednich instytucji, a szczególnie Kościoła, państwa i szkoły 30. Katechizm Kościoła Katolickiego dodaje, że wychowanie to powinno opierać się wyłącznie na autonomicznym, własnym autorytecie rodziców oraz na takim ich oddziaływaniu, które wprowadzi dzieci w przestrzeganie norm moralnych, a także stworzy odpowiednie dla rozwoju dziecka godziwe warunki 31. Kolejnym istotnym obowiązkiem rodziców jest zaspokajanie przez nich potrzeb duchowych swoich dzieci, które dokonuje się w procesie wychowawczym. Pierwszymi i najważniejszymi osobami odpowiedzialnymi za stworzenie atmosfery, w której normą wzajemnych relacji w rodzinie jest przebaczenie, czułość, szacunek, wierność i bezinteresowna służba są rodzice. Rodzina zaś żyjąca w takiej atmosferze posiada wszystkie dane, aby wychować młodego człowieka w zaletach ducha i umysłu 32. Do obowiązku rodziców należy także nauczenie dzieci solidarności i odpowiedzialności społecznej. Rodzice winni nauczyć swoje dzieci wystrzegania się niewłaściwych kompromisów i dewiacji grożących społecznościom ludzkim. Ważnym elementem wychowania jest zapewnienie dzieciom odpowiedniej szkoły, zgodnej z przekonaniami rodziców, która zapewniłaby dzieciom wychowanie chrześcijańskie. Władze zaś polityczne powinny zagwarantować rodzicom realizację tego prawa 33. Ważnym aspektem wychowania jest przygotowanie dzieci do życia we wspólnocie Kościoła. Rodzice mają prawo i obowiązek wynikający z sakramentu małżeństwa, ewangelizowania własnym dzieci, wprowadzania ich od najmłodszych lat w tajemnice wiary i uczestnictwa w życiu Kościoła. Nadto przysługuje 29 KKK, nr 2206. 30 Kan. 1136 KPK; por. J. Krukowski, dz. cyt., s. 16 17. 31 KKK, nr 2221 2222. 32 KKK, nr 2223. 33 KKK, nr 2224 oraz 2228. TEOLOGIA_14_2009.indb 185 2010-11-04 11:24:17
186 Ks. Janusz Gręźlikowski im misja nauczania dzieci modlitwy i przygotowania ich do odkrycia powołania dzieci Bożych 34. Jednocześnie powinni wiedzieć, że ich płodna miłość nie może wyrażać się tylko w gotowości zrodzenia dzieci, ale rozciąga się na obowiązek wychowania moralnego i ich duchowej formacji. Jak powiedziano wcześniej, prawo i obowiązek rodziców do wychowania jest pierwotny i ma pierwszeństwo w stosunku do zadań innych osób, jest on niezbywalny i dlatego nie może być całkowicie przekazany innym ani też przez innych zawłaszczany 35. Wychowanie do wiary we wspólnocie eklezjalnej powinno odbywać się najpierw poprzez przykład własnego życia i swego doświadczania Boga, poprzez swą zdolność do miłości, odpowiedzialności, przebaczenia, wierności i służby 36. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wskazuje, że podstawowe prawo, a jednocześnie obowiązek rodziców, dotyczy wychowania dziecka małoletniego, pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Dlatego stwierdza, że rodzice wychowując dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską [ ] obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa, odpowiednio do jego uzdolnień 37. Zatem wychowanie dziecka to troska o wszechstronny rozwój jego osobowości, zarówno od strony fizycznej i duchowej, a nadto wychowanie moralne i religijne, polegające na wpajaniu dziecku wartości chrześcijańskich 38. Rodzice jak wskazuje i uświadamia prawodawca kościelny mają obowiązek, który jest jednocześnie ich prawem, wybrania takich środków i instytucji, dzięki którym, przy uwzględnieniu warunków miejscowych, mogliby lepiej zadbać o katolickie wychowanie swoich dzieci 39. Nadto przysługuje im prawo do korzystania z pomocy świadczonych przez prawo, potrzebnych do katolickiego wychowania dzieci 40. Spośród środków wychowania rodzice powinni w szczególny sposób cenić szkoły, które stanowią dla nich główną pomoc w wypełnianiu obowiązku wychowania 41. Rodzice powinni ściśle współpracować z nauczycielami, którym zlecają wychowanie dzieci. Nauczyciele zaś wypełniając swój obowiązek powinni ściśle współpracować z rodzicami i pilnie ich wysłuchiwać oraz wychodzić naprzeciw ich potrzebom wychowawczym 42. 1992, s. 138. 34 KKK, nr 2228; Por. W. Bołoz, Eklezjalne aspekty moralności chrześcijańskiej, Kraków 35 Por. KKK, nr 2221; por. FC, nr 36. 36 Por. KKK, nr 2223. 37 Kodeks rodzinny i opiekuńczy, art. 96, Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 z późn. zm. 38 J. Krukowski, dz. cyt., s. 22. 39 Zob. kan. 793 1 KPK. 40 Kan. 793 2 KPK. 41 Kan. Kan. 796 1 KPK. 42 Zob. kan. 796 2 KPK. TEOLOGIA_14_2009.indb 186 2010-11-04 11:24:17
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 187 Prawodawca kościelny stwierdza ponadto, że w wyborze szkoły rodzicom powinna przysługiwać prawdziwa wolność. Państwo zaś winno uznać tę wolność, a nawet chronić ją swoim wsparciem 43. Analiza powyższych treści pozwala stwierdzić, że wychowanie dziecka jest fundamentalnym, pierwotnym, podstawowym, głównym i najważniejszym prawem i obowiązkiem rodziców. Ukazuje to i podkreśla w sposób jednoznaczny stwierdzenie prawodawcy kościelnego we wspomnianym kan. 1136: rodzice mają najcięższy obowiązek i najpierwsze prawo troszczenia się zgodnie, według swoich możliwości, o wychowanie potomstwa zarówno fizyczne, społeczne i kulturalne, jak i moralne oraz religijne 44. Jak zauważamy, wychowanie religijne i moralne akcentowane w sformułowaniu normy prawnej, stanowi integralną część całego procesu formacji osoby ludzkiej. Winno ono mieć na uwadze dobro społeczeństwa i wspólnoty Kościoła oraz zmierzać w kierunku celu ostatecznego człowieka. 2. Rola rodziców w religijnym wychowaniu dziecka Wychowanie jest jednym z podstawowych pojęć w tradycji uprawiania pedagogiki oznaczającym promowanie podstawowych możliwości i zdolności ludzkich, celem przeżywania ich w sposób wolny i odpowiedzialny, zarówno w sensie własnego rozwoju, jak też w relacji z innymi, wraz z upływem czasu i zmieniającymi się okresami życia, w złożonym układzie wzajemnych relacji międzyludzkich i w życiu społecznym, w jego konkretnych uwarunkowaniach uczestniczą zawsze inni, przynajmniej dwie osoby, to znaczy ten, kto jest podmiotem wychowania wychowanek (dziecko) i wychowujący wychowawca (rodzic). Ten ostatni działa nie tylko na rzecz zachowania obecnego stanu wychowanka, lecz także na rzecz umocnienia i rozwoju jego nowych cech, zachowań i postaw. Wychowanie religijne jest jednym z wielu rodzajów wychowania, odwołującego się do przesłanek religijnych. Obejmuje kształcenie, wychowanie, socjalizowanie, czy inaczej kształtowanie osoby poddawanej działaniom pedagogicznym w sferze religii 45. Na gruncie chrześcijańskim wychowanie religijne jest ukierunkowane na wartości chrześcijańskie, które jawią się zarazem jako wartości humanistyczne. Jego celem jest odpowiednie przygotowanie wychowanków do osiągnięcia ludzkiej dojrzałości osobowej, do poznania tajemnicy zbawienia oraz do ułożenia według niej swego życia. Wychowanie to powinno być personalistyczne, w tym sensie, że ma się opierać na prawdzie, że każdy 43 Zob. kan. 797 KPK. 44 Kan. 1136 KPK. 45 Leksykon pedagogiki religii, (red.) C. Rogowski, Warszawa 2007, s. 851. TEOLOGIA_14_2009.indb 187 2010-11-04 11:24:17
188 Ks. Janusz Gręźlikowski człowiek jest osobą, a celem wychowania jest poszanowanie godności osobowej każdego wychowanka i dążenie do pełnego rozwoju jego osobowości w porządku naturalnym i nadprzyrodzonym 46. Współcześnie podkreśla się, że podstawowym środowiskiem wychowania i socjalizacji religijnej jest rodzina, w następnej kolejności wspólnota religijna Kościół, a dopiero potem szkoła oraz instytucje kulturalne i oświatowe o charakterze religijnym 47. Wychowanie religijne nie ogranicza się jedynie do zachowania religijnych zasad, ale jest wychowaniem do dojrzałego człowieczeństwa we wszystkich możliwych aspektach. Obejmuje trzy podstawowe aspekty: osobowe przeżywanie wiary, zaangażowanie we wspólnotę Kościoła oraz kształtowanie odpowiedzialności za świat. Zakłada zatem poznanie zasad wiary i życie według nich oraz kult religijny. Istotą wychowania religijnego jest też nawiązanie osobistej przyjaźni z Bogiem o dążenie do zbawienia. Rola rodziców w kształtowaniu postaw religijnych jest dominująca. Istnieje bowiem ścisły związek między religijnością rodziców a postawą ich dzieci w sferze wychowania religijnego. Rodzina będąc domowym Kościołem, komunikuje wiarę swoją atmosferą, przykładem codziennego życia, przez rozmowy rodziców z dziećmi oraz wdrażanie praktyk religijnych. To rodzice nadają właściwą rangę sprawie wychowania religijnego i im przysługuje prawo swobodnego organizowania życia religijnego w domowym Kościele, według ich własnych poglądów religijnych 48. Rodzice mają zatem pierwsze, nienaruszalne i podstawowe uprawnienia do religijnego wychowania swoich dzieci, są wychowawcami ponieważ są rodzicami 49. Stąd mają obowiązek zapewnić dziecku pełnię wychowania religijnego, mają też decydujący wkład w kształtowaniu postaw religijnych, gdyż od ich postawy i zaangażowania zależy życie religijne dzieci 50. Mając to na uwadze, prawodawca kościelny stwierdza, że rodzice oraz ci, którzy ich zastępują, mają obowiązek i zarazem prawo wychowania potomstwa. Rodzice katoliccy mają ponadto obowiązek i prawo dobrania takich środków i instytucji, przy pomocy [!] których, uwzględniając miejscowe warunki, mogliby lepiej zadbać o katolickie wychowanie swoich dzieci 51. Rola rodziców w religijnym wychowaniu swego potomstwa winna obejmować wychowanie do modlitwy, które jest jednym z nurtów wychowania religijnego. Zasady wychowania do modlitwy nie ograniczają się jedynie 46 Por. J. Krukowski, dz. cyt., s. 14 15. 47 J. Gaida, Istota wychowania religijnego, w: Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, Opole 2004, s. 136 137. 48 Por. H. Stawniak, Prawa i obowiązki rodziców, s. 37. 49 Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam sane, nr 16. 50 DWCH, nr 6; Zob. H. Stawniak, Udział małżonków-rodziców, s. 126. 51 Kan. 793 1 KPK. TEOLOGIA_14_2009.indb 188 2010-11-04 11:24:17
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 189 do współpracy rodziców z dziećmi, ale przede wszystkim do relacji istniejącej między dzieckiem i Bogiem, przeżywanej w tajemnicy transcendencji Boga. Wynika to z natury modlitwy, która jest dialogiem człowieka z Bogiem. Celem wychowania do modlitwy jest poznanie rzeczywistości, która się aktualizuje w czasie modlitwy, zmierza do formacji określonych zachowań dziecka w jego relacjach z Bogiem i ludźmi oraz kształtowanie jego hierarchii wartości oraz stałości w podejmowaniu decyzji. Proces wychowania do modlitwy jest przede wszystkim zrozumieniem określonych zasad życia duchowego, właściwych dla chrześcijaństwa oraz nadania tym zasadom egzystencjalnego znaczenia. Najważniejszą funkcję w tym wychowaniu pełni wspólnota rodzinna, która przekazuje niezbędne do rozwoju człowieka wartości kulturowe, etyczne, społeczne oraz duchowe. Rodzina jest naturalnym miejscem doświadczania pierwszych i głębokich przeżyć religijnych. Stąd, jak wskazuje adhortacja apostolska Familiaris consortio, rodzice chrześcijańscy na mocy swej godności i misji kapłańskiej, właściwej wszystkim ochrzczonym, mają szczególne zadanie wychowania dzieci do modlitwy, wprowadzanie ich w stopniowe odkrywanie Bożego misterium i nauczania ich osobistej rozmowy z Bogiem, jak też uczenie poznawania Boga i oddawania Mu należnej czci oraz chwalenia Go 52. Niezastąpionym i zasadniczym elementem wychowania do modlitwy stanowi przykład i świadectwo rodziców. Modląc się wspólnie z dziećmi, rodzice wypełniają swoje królewskie kapłaństwo jak mówi adhortacja Familiaris consortio a jednocześnie ingerując w głąb serc dzieci, pozostawiają ślady, których nie zdołają zatrzeć późniejsze wydarzenia życiowe 53. Ta sama adhortacja uświadamia, że modlitwa jest przyczyną i skutkiem sposobu życia w świetle Ewangelii. Dlatego modlitwa rodziców, jako wspólnoty chrześcijańskiej, staje się dla dzieci wtajemniczeniem w poszukiwanie Boga i słuchanie Jego wezwań. Świadectwo życia odnajduje wówczas całą swoją wartość. Poprzez konsekwencję modlitwy i patrzenia na świat w sposób chrześcijański, dzieci uczą się w rodzinie stopniowego odkrywania tajemnic Bożych i życia zgodnego z Ewangelią. Nadto ważnym celem modlitwy Kościoła domowego jest stworzenie dzieciom warunków do naturalnego wprowadzenia w modlitwę liturgiczną, właściwą dla całego Kościoła, zarówno poprzez przygotowanie do niej, jak i przez objęcie nią całego życia osobistego, rodzinnego i społecznego. Stąd konieczność stopniowego uczestnictwa wszystkich członków rodziny w Eucharystii, zwłaszcza niedzielnej i świątecznej oraz w innych sakramentach inicjacji chrześcijańskiej dzieci 54. Pragnąc cele te realizować, należy wpisać do zadań chrześcijańskich rodziców troskę o to, by w domu obchodzić w formie stosownej dla jej członków okresy roku liturgicznego. Jednocześnie celem przygotowania i przedłużenia 52 FC, nr 59. 53 FC, nr 60. 54 FC, nr 61. TEOLOGIA_14_2009.indb 189 2010-11-04 11:24:17
190 Ks. Janusz Gręźlikowski kultu sprawowanego w Kościele rodzina winna sięgać do modlitwy prywatnej, która posiada wielką rozmaitość form, a także do rozważania Słowa Bożego, przygotowywania do sakramentów, wprowadzania w życie kultyczne Kościoła, modlitwę różańcową i inne praktyki pobożności ludowej 55. Modlitwa wspólna rodziców i dzieci jak zauważą adhortacja Familiaris consortio stanowi zachętę do podejmowania odpowiedzialnych zadań pierwszej i podstawowej komórki ludzkiego społeczeństwa. Rodzice jako pierwsi nauczyciele wzbudzają największe zainteresowanie wychowanka przesłankami, które zawarte są w tak prostych słowach modlitwy, a jednocześnie mających ogromne znaczenie w wychowywaniu dziecka. Dlatego rola rodziców we wprowadzaniu dziecka w świat modlitwy jest niezastąpiona, gdyż jednym z najważniejszych czynników prawidłowego rozwoju religijności dziecka jest doświadczenie modlitwy w rodzinie. W warunkach postępującej dezintegracji życia rodzinnego wspólne spotkania z Bogiem mają olbrzymie znaczenie już nie tylko wychowawcze, ale także społeczne. Podtrzymują bowiem więź rodzinną i pozwalają odnaleźć się wzajemnie członkom rodziny pochłoniętym własnymi sprawami 56. Wyjątkowe i szczególne prawa i obowiązki rodziców wiążą się z wprowadzeniem dziecka w życie sakramentalne. Rozpoczyna się ono udzieleniem dziecku sakramentu chrztu, który włącza je do Ludu Bożego i otwiera drogę korzystania z innych sakramentów 57. Kościół usilnie zachęca rodziców katolickich, aby od pierwszych miesięcy życia dziecka wprowadzali je w życie wiary, tworząc religijną atmosferę w domu przez modlitwę i katechezę rodzinną 58. Jest to pierwszy krok w dalszym sakramentalnym życiu dziecka, w którym na rodzicach spoczywają prawa i obowiązki związane z poszczególnymi sakramentami. W odniesieniu do sakramentu chrztu, którego rzeczywiste lub zamierzone przyjęcie jest konieczne do zbawienia 59, istotną i ważną rolę odgrywają rodzice. Ustawodawca kościelny stwierdza, że powinni być odpowiednio pouczeni o znaczeniu tego sakramentu i o związanych z nim obowiązkach. Rodzice mają czynnie uczestniczyć w obrzędzie chrztu dziecka, a szczególnie w czynnościach liturgicznych, a proboszcz powinien zatroszczyć się o to, aby rodzice byli odpowiednio przygotowani za pomocą pasterskich pouczeń do obrzędu tego sakramentu 60. W przygotowaniu do chrztu rodzice posiadają prawo nadania dziecku imienia. Ważnym jest, aby nie nadawali imienia obcego duchowi 55 Tamże. 56 J. Bagrowicz, Środowisko wychowania religijnego, w: Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, Opole 2004, s. 153. 57 Kan. 842 i 849 KPK. 58 FC, nr 59. 59 Zob. kan. 849 KPK. 60 Zob. kan. 861 2 KPK. TEOLOGIA_14_2009.indb 190 2010-11-04 11:24:17
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 191 chrześcijańskiemu 61. Rodzice mają również wpływ na miejsce udzielania chrztu swemu dziecku. Prawodawca kościelny wskazuje, że powinien to być przede wszystkim kościół parafialny rodziców 62. Mają również troszczyć się, aby ich dzieci zostały ochrzczone w pierwszych tygodniach życia. Jeżeli występuje niebezpieczeństwo śmierci ich dziecka, ich obowiązkiem jest zatroszczenie się, aby dziecko natychmiast przyjęło chrzest 63. Rodzice mają także prawo wybrania dwoje lub jednego chrzestnego 64. Znaczącą rolę odgrywają rodzice we wprowadzeniu dziecka w kolejny sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego, jakim jest sakrament bierzmowania. Podobnie jak przy chrzcie, rodzice powinni troszczyć się o właściwe przygotowanie i przyjęcie tego sakramentu przez dziecko w odpowiednim czasie 65. Na ważność tego przygotowania i rolę rodziców zwraca uwagę Katechizm Kościoła Katolickiego, który wskazuje, że właściwe przygotowanie do przyjęcia tego sakramentu winno odbywać się w ramach nauczania katechetycznego i podczas specjalnych nauk przygotowawczo-formacyjnych, a także poprzez przebywanie i kształtowanie się kandydatów do bierzmowania w rodzinie i społeczności chrześcijańskiej 66. Obowiązek rodziców dotyczący przygotowania dzieci do owocnego przyjęcia sakramentu bierzmowania jeszcze mocniej podkreślają Obrzędy bierzmowania 67, wskazując na konieczność przyjęcia tego sakramentu przez ich dzieci, która wynika z faktu, że sakrament ten wyciska w duszy ochrzczonego niezniszczalny charakter, czyli znamię Pańskie. Dzięki temu sakramentowi ochrzczeni postępują w drodze chrześcijańskiego wtajemniczenia, zostają ubogaceni darem Ducha Świętego i doskonalej wiążą się z Kościołem, są umocnieni i ściślej zobowiązani, aby słowem i czynem być świadkami Chrystusa, a także by szerzyć wiarę i jej bronić 68. Powyższe racje i norma prawodawcy kościelnego nie tylko więc zachęcają ochrzczonych do przyjęcia bierzmowania, motywując teologicznie jego potrzebę i konieczność, ale jednocześnie mówią, że ochrzczony i jego rodzice nie mogą lekceważyć tego sakramentu. W tej samej tonacji wypowiada się II synod plenarny stwierdzając: Przyjęcie sakramentu bierzmowania jest konieczne jako dopełnienie łaski chrztu. Przez sakrament ten bowiem ochrzczeni jeszcze ściślej zostają złączeni z Kościołem, otrzymują 61 Zob. kan. 855 KPK. 62 Zob. kan. 857 2 KPK. 63 Zob. kan. 867 KPK. 64 Zob. kan. 872 i 873 KPK. 65 Zob. kan. 890 KPK. 66 KKK, nr 1309; Zob. Ordo Conformationis, Editio typica, Typis Polyglottis Vaticanis 1971. Polskie wydanie: Obrzędy bierzmowania według Pontyfikału Rzymskiego, Katowice 1975, nr 12; por. W. Świerzawski, Bierzmowanie, Wrocław 1984, s. 11 i 18. 67 Obrzędy bierzmowania, nr 3. 68 M. Pastuszko, Obowiązek przyjęcia sakramentu bierzmowania, Prawo Kanoniczne 32 (1989), nr 1 2, s. 93. TEOLOGIA_14_2009.indb 191 2010-11-04 11:24:17
192 Ks. Janusz Gręźlikowski szczególną moc Ducha Świętego i w ten sposób jeszcze mocniej zobowiązani są do dawania świadectwa Chrystusowi, ukazania głębokiego sensu i piękna Ewangelii, uzasadnienia»nadziei, która w nas jest«[por. 1 P 3, 15], budowania Kościoła w wierze i miłości. Dlatego rodzice i duszpasterze winni troszczyć się o właściwe przygotowanie młodych chrześcijan do bierzmowania 69. Dziecko w chwili przystąpienia do bierzmowania nie jest jeszcze w pełni ukształtowane religijnie, stąd rolą rodziców jest uświadomienie dziecku rangi tego sakramentu i konieczności jego przyjęcia. Jeżeli chodzi o sakrament Eucharystii, to rodzice przede wszystkim spełniają rolę przygotowania dzieci do Komunii św. Obowiązkiem rodziców jest troska o to, ażeby ich dzieci w momencie osiągnięciapewnej dojrzałości umysłu, czyli siódmego roku życia, zostały odpowiednio przygotowane do przyjęcia tego sakramentu, po uprzedniej spowiedzi 70. Rola rodziców w sakramencie pokuty jest analogiczna jak w sakramencie Eucharystii i polega na przygotowaniu do przystąpienia do tego sakramentu. Przygotowanie to dokonuje się zazwyczaj równocześnie. W niebezpieczeństwie śmierci dziecka rodzice powinni zatroszczyć się, aby zostało ono umocnione sakramentem namaszczenia chorych. Wraz z duszpasterzem powinni rozeznać okoliczności co do czasu udzielenia tego sakramentu dziecku 71. Na nich również spoczywa obowiązek, aby poprzez odpowiednią katechezę rodzinną tak ukształtować postawę dziecka, aby nie było niewłaściwych uprzedzeń i strachu oraz by nie odkładano tego sakramentu na ostatnie chwile życia. Jednocześnie rodzice w tak trudnej i smutnej sytuacji powinni wspierać swoje dziecko w chorobie i cierpieniu słowami wiary i modlitwą, a także uczestniczyć w sprawowaniu sakramentu chorych 72. Wszyscy wierni mają swój udział w zbawczej misji Kościoła według miary daru Chrystusowego (Ef 4, 7). Tego rodzaju apostolstwo wynika z faktu przyjęcia sakramentu chrztu i bierzmowania i upoważnia do uczestniczenia w prorockiej funkcji Chrystusa, a odnosi się również to troski o powołanie kapłańskie. Prawodawca kościelny w kan. 219 stwierdza, że wszyscy wierni są wolni od jakiegokolwiek przymusu przy wyborze stanu życia. Na określony stan życia człowiek decyduje się swobodnie. Domaga się tego godność osoby ludzkiej. Wolny wybór stanu nie wyklucza jednak wychowania odpowiednio ukierunkowanego, którego celem jest przyjście z pomocą w dokonaniu tegoż wyboru stanu życia, co odnosi się również do 69 Liturgia Kościoła po Soborze Watykańskim II, nr 19, II Polski Synod Plenarny (1991 1999), Pallottinum 2001, s. 193. Por. KKK, nr 1307. 70 Zob. kan. 914 KPK. 71 Zob. kan. 1001 KPK 72 H. Stawniak, Prawa i obowiązki rodziców, s. 41. TEOLOGIA_14_2009.indb 192 2010-11-04 11:24:17
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 193 roli rodziców w wyborze stanu życia ich dzieci. Dlatego jak zaznacza konstytucja duszpasterska Gaudium et spes rodzice tak powinni wychowywać dzieci, aby po dojściu do wieku dojrzałego z pełnym poczuciem odpowiedzialności mogły pójść za swoim powołaniem, także i duchownym 73. Można powiedzieć, że rodzice są podmiotami odpowiedzialnymi za sprawę powołań. To oni tworzą atmosferę sprzyjającą rozwojowi duchowemu, a także mogą i powinni ukazywać możliwość wyboru zarówno stanu małżeńskiego, jak i kapłańskiego. Taki profil wychowania może także pozwolić pójść za powołaniem także duchownym 74. Należy tutaj zaznaczyć, że prawo kanoniczne wyraźnie broni swobodnego wyboru formy życia zakonnego 75, stanu duchownego 76 i małżeńskiego 77. Uprawnienie do wolnego wyboru stanu życia zakłada, że kandydat do tego stanu odpowiada warunkom określonym przez prawo 78. Jeżeli chodzi o sakrament małżeństwa, to najpierw należy powiedzieć, że przygotowanie do tego sakramentu stanowi integralną część procesu wychowania. Rozpoczyna się ono jak zaznacza adhortacja apostolska Familiaris consortio oraz instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim już w okresie dzieciństwa poprzez prowadzenie przez rodziców mądrej pedagogiki rodzinnej, dzięki której rozwija się osobowość dziecka i kształtuje charakter, zaszczepia szacunek dla zdrowych wartości, kształtuje prawidłowe relacje międzyosobowe i społeczne, uczy opanowania i właściwego użycia własnych skłonności oraz traktowania płci odmiennej 79. Znaczącą rolę odgrywają rodzice podczas zawierania zaręczyn, do których zachęca Kościół, wskazując na ważną ich rolę w powstawaniu nowego małżeństwa i dowartościowanie dziedzictwa Kościoła domowego, jakie każdy z narzeczonych wynosi z domu rodzinnego. Wskazując na ważną rolę rodziców w powstawaniu nowego małżeństwa, prawodawca kościelny stwierdza, że rodzice obydwu stron są upoważnienie przez biskupa diecezjalnego do pobłogosławienia pierścionków zaręczynowych 80. Rodzice mają również ważne zadanie i rolę w seksualnym wychowaniu swoich dzieci. Praca wychowawcza rodziców w tej dziedzinie powinna koncentrować się na kulturze życia płciowego, aby była ona prawdziwie i w pełni osobowa. Wychowanie seksualne jest prawem i obowiązkiem rodziców, po- 73 KDK, nr 52 oraz 26 i 29. 74 FC, nr 66. 75 Zob. kan. 643 1 nr 4 KPK. 76 Zob. kan. 1026 KPK. 77 Zob. kan. 1103 KPK. 78 T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 2, Lud Boży jego nauczanie i uświęcanie, Olsztyn 1986, s. 40 41. 79 FC, nr 66; Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim, Kraków 1990, nr 7, s. 5 6. 80 Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa, nr 32 i 33, s. 14. TEOLOGIA_14_2009.indb 193 2010-11-04 11:24:18
194 Ks. Janusz Gręźlikowski winno dokonywać się zarówno w domu, jak i w wybranych i kontrolowanych przez nich ośrodkach wychowawczych 81. Celem wychowania seksualnego jest też doprowadzenie do znajomości zasad moralnych i uznania ich za gwarancję odpowiedzialnego rozwoju osobowego w dziedzinie ludzkiej płciowości, dokładne poznanie natury i wagi płciowości oraz harmonijny i całkowity rozwój osoby ku dojrzałości psychicznej 82. Papieska Rada do spraw Rodziny wskazuje na cztery zasady, którymi rodzice powinni się kierować w przekazywaniu informacji dzieciom w odniesieniu do płciowości: 1) każde dziecko jest osobą jedyną i niepowtarzalną, stąd powinno otrzymywać od rodziców indywidualną informację; 2) wszystkie przekazywane dzieciom informacje powinny posiadać wymiar moralny; 3) wychowanie do czystości i stosowane informacje na temat ludzkiej płciowości powinny być udzielane w szerszym kontekście wychowania do miłości; 4) rodzice powinni przekazywać te informacje z najwyższą delikatnością, ale w sposób jasny i we właściwym czasie 83. Celem wychowania do życia seksualnego winna być integracja seksualna i uzyskanie przez dzieci zdolności kierowania sobą w dziedzinie seksualnej, czyli uporządkowanie sfery seksualnej, które pozwoli dzieciom być dobrym małżonkiem, dobrym ojcem lub matką albo też żyć samotnie w celibacie. Do zadań tych konsekruje rodziców sakrament małżeństwa 84. Rodzice zatem w świetle nauki Kościoła i ustawodawstwa kościelnego spełniają odpowiedzialną, typową i ważną rolę w procesie powstawania nowej rodziny, przygotowują wielopłaszczyznowo do wejścia dziecka w świat relacji interpersonalnych i wychowują do życia seksualnego. Co więcej, odgrywają niezastąpioną i główną rolę w przystąpieniu dziecka do poszczególnych sakramentów. To oni są pierwszymi osobami, które wprowadzają dziecko w świat sakramentów, a rodzina chrześcijańska jest uprzywilejowanym miejscem ewangelizacji i pierwszą szkołą czynnego uczestnictwa w życiu Kościoła. Należy także zauważyć, że w sferze wychowania religijnego bardzo ważny jest autorytet rodziców. Rodzice wychowują w wierze i praktyce życia chrześcijańskiego przede wszystkim swoją osobowością, słowem i przykładem. Dlatego adhortacja apostolska Familiaris consortio zachęca rodziców, aby ufnie i z odwagą kształtowali w swoich dzieciach istotne wartości życia ludzkiego. Umiejętnie przyczyniali się do tego, aby dzieci wzrastały we właściwej wolności wobec dóbr materialnych, przyjmując prosty i surowy stul życia w głębokim przekonaniu, że więcej wart jest człowiek z racji tego, kim jest, niż ze względu 81 Por. W. Bołoz, Promocja osoby w rodzinie, Warszawa 1998, s. 153 154. 82 FC, nr 37; Zob. Kongregacja do spraw Wychowania Katolickiego, Wytyczne wychowawcze w odniesieniu do ludzkiej miłości, nr 34, w: Rodzina Bogiem silna, s. 138. 83 Papieska Rada do Spraw Rodziny, Ludzka płciowość: prawda i znaczenie, nr 65 67, w: Rodzina Bogiem silna, s. 159 160. 84 Zob. FC, nr 38. TEOLOGIA_14_2009.indb 194 2010-11-04 11:24:18
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 195 na to, co posiada 85. To właśnie do rodziców należy stworzenie takiej atmosfery rodzinnej, przepojonej miłością i szacunkiem do Boga i ludzi, aby sprzyjała całemu osobistemu i społecznemu wychowaniu dziecka 86. Rodzice zatem wychowują do istotnych wartości życia ludzkiego, są pierwszą i podstawową szkołą uspołeczniania dzieci. 3. Zadania rodziców w moralnym wychowaniu dziecka Oprócz zadań rodziców związanych z wielopłaszczyznowo rozumianym i ujętym religijnym wychowaniem dzieci ich prawa i obowiązki rodzicielskie obejmują również konkretne zadania w odniesieniu do moralnego wychowania dzieci. To rodzice bowiem wspierając swoje dzieci na drodze do integralnego rozwoju, przekazują im bogactwo swojego umysłu i serca, a obdarowując je dojrzałym człowieczeństwem, oddziałują przez nie pośrednio na dalsze otoczenie, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu Kościoła i społeczeństwa 87. Dlatego prawodawca kościelny wskazuje, że prawdziwe wychowanie winno obejmować pełną formację osoby ludzkiej, zarówno w odniesieniu do celu ostatecznego, jak i w odniesieniu do dobra wspólnego społeczności. Stąd apeluje do rodziców, by tak wychowywały swoje dzieci, aby mogły rozwijać swoje przymioty fizyczne, moralne oraz intelektualne, zdobywać coraz doskonalszy zmysł odpowiedzialności, właściwie korzystać z wolności i przygotowywać się do czynnego udziału w życiu społecznym 88. Nauczanie Kościoła i ustawodawstwo wskazuje, że wychowanie jest procesem, w którym wzajemna komunia osób dochodzi do głosu w sposób szczególny, a porozumienie między rodzicami a dzieckiem posiada największą moc i znaczenie w wychowaniu moralnym. Najważniejszą i podstawową metodą wychowania jest tutaj bezinteresowne obustronne dawanie i przyjmowanie daru miłości w relacji zachodzącej między rodzicami a dzieckiem, które umożliwia dziecku rozwój i odnalezienie własnej tożsamości 89. Jednocześnie Kościół przypomina, że wychowanie moralne łączy się z wychowaniem religijnym. Wychowanie religijne nie przesądza samo z siebie o prawidłowych nastawieniach moralnych, ponieważ u ich podstaw leżą wypracowane sprawności, które powstają w nawiązaniu do posiadanych dyspozycji w części wrodzonych, lecz również tworzonych na bazie oddziaływań zewnętrznych. Stąd ranga oddziaływań rodzicielskich, 85 FC, nr 37. 86 Por. tamże. 87 Tamże, nr 28. 88 Kan. 795 KPK. 89 Zob. Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam sane, nr 11 i 16, s. 172. TEOLOGIA_14_2009.indb 195 2010-11-04 11:24:18
196 Ks. Janusz Gręźlikowski jakże ważnych dla powstawania nawyków, lecz w głównej mierze uczestniczących w powstawaniu struktur, które przesądzają w dokonywanych wyborach etycznych dzieci 90. Jeżeli chodzi o wychowanie moralne, to należy przez nie rozumieć wszelkie zamierzone i świadome oddziaływanie na dziecko w celu wywołania trwałych zmian jego osobowości, a przede wszystkim kształtowanie jego sumienia, a następnie pobudzanie go do oceny wartości moralnych w celu dokonywania osobistych wyborów i przyjęcia ich za własne 91. Wychowanie to jest procesem umożliwiającym dziecku nie tylko poznanie otaczającego świata, ale także nabywanie umiejętności znajdowania w nim własnego miejsca oraz odkrywanie sensu angażowania się w jego przetwarzanie, w czynienie go bardziej przyjaznym. Proces ten wymaga wielu działań, zabiegów i wysiłków przede wszystkim rodziców o to, aby wychowanek był zdolny przejmować własną określoną hierarchię wartości opartą na przyjętych ideałach etycznych 92. Podmiotem wychowania moralnego jest zawsze osoba ludzka, której rozwój umożliwia harmonijne funkcjonowanie w społeczności. Wynika to z posiadanego przez człowieka poczucia własnej odrębności wobec innych osób i otaczającego go świata. Łączy się z tym poczucie odpowiedzialności za własne postępowanie i podejmowane decyzje oraz potrzeba przestrzegania norm moralnych i prawnych, ustalonych przez społeczeństwo 93. Rodzice stoją więc przed bardzo trudnym zadaniem wychowawczym, jakim jest uświadomienie dziecku treści i sensu wychowania moralnego, z którego będą potem czerpać wiedzę przydatną w dalszym życiu dorosłym. Zadanie to wymaga od nich autorytetu i podejmowania konkretnych działań zmierzających do kształtowania rozwoju moralnego ich dzieci. Autorytet, czyli wzór, przykład, prestiż, postawa pełna godności, zaufania, znaczenia i powagi, funkcjonuje w nierozerwalnym związku z wychowaniem moralnym. Wychowanie bez powoływania się na autorytet wydaje się bardzo zubożone i poniekąd niemożliwe 94. Dlatego rodzice, mając autorytet, a więc powyższe właściwości co do wiedzy, umiejętności i cech charakteru, stają się dla dzieci niezakłamanym wzorem postępowania moralnego. Poprzez autorytet mogą wywierać konstruktywny wpływ na sposób myślenia i działania swoich dzieci, co więcej, stanowią istotny czynnik ich prawidłowego rozwoju moralnego. Rodzice mając autorytet u swoich dzieci, powodują, że znajdują one w nich oparcie moralne dla własnego postępowania w życiu codziennym, co s. 175. 90 Por. M. Chłopowiec, Wychowanie religijno-moralne dziecka w rodzinie, Wrocław 1998, 91 S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 1993, s. 165. 92 J. Mariański, Moralność w procesie przemian, Warszawa 1990, s. 403. 93 Z. Marek, Podstawy wychowania moralnego, Kraków 2005, s. 15. 94 M. Łobocki, Wychowanie moralne w zarysie, Kraków 2002, s. 106. TEOLOGIA_14_2009.indb 196 2010-11-04 11:24:18
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 197 jest cennym źródłem inspiracji do zachowań moralnie wartościowych. Autorytet ten zdobywają przez autentyczne świadectwo wierności głoszonym przez siebie normom, wartościom i ideałom 95. Mówiąc o zadaniach rodziców w moralnym wychowaniu dzieci, należy uświadomić sobie fakt, że w zadaniach tych autorytet w dużej mierze decyduje efektach i wynikach tego wychowania. Podstawowym bowiem warunkiem rozwoju dziecka jest naśladownictwo. Dziecko powinno posiadać wzorce, ponieważ od początków swojego istnienia podświadomie szuka w rodzicach autorytetów. Im bardziej są one porywające i interesujące, tym rozwój jest szybszy i bogatszy. Proces wychowawczy bez autorytetu rodzicielskiego jest wręcz niemożliwy, gdyż dziecko pozostaje osamotnione w swoim rozwoju moralnym. Zatem możemy powiedzieć, że udział w wychowaniu dzieci ma przede wszystkim osobowość rodziców oraz ich postawa moralna i religijna. To rodzice służąc własnym przykładem, wskazują dziecku, co jest dobre dla niego, a co złe 96. Autorytet rodzicielski jest pierwotny, wywodzi się z faktu, że rodzice dali dzieciom życie, że razem z nimi tworzą wspólnotę rodzinną i podjęli się tego zadania, aby otoczyć je opieką i wychować. Rodzice otrzymali od Boga władzę nad dziećmi po to, aby używać jej dla prawdziwego dobra dziecka w tej mierze, w jakiej to dobro wymaga. Prawdziwym autorytetem moralnym jest rodzic, który przyczynia się do wzrostu moralnego swego dziecka i potrafi odpowiadać na jego najgłębsze potrzeby. Autorytet ten powinien ujawniać się w atmosferze miłości i szacunku dla dziecka, a jednocześnie winien udzielać dziecku wolności osądu i działania, stosownie do możliwości dziecka. Kościół w swoim nauczaniu podkreśla, że rodzice wychowują przede wszystkim swoją osobowością, tym, kim są; oddziałują przez swoje postawy moralne i religijne, które dziecko dostrzega, ogląda naocznie sposoby zachowania się rodziców i przez nie kształtuje własne postawy 97. Na bazie swojej osobowości i autorytetu rodzice wpływają również na rozwój moralny swego dziecka. Moralność, mimo że jest przedmiotem dążeń, wysiłków i zadań wychowawczych rodziców, uznawana jest za duchowe wyposażenie natury człowieka, które wyrasta z głębi jego natury 98. Rozwój moralny jest związany z prawami, jakie rządzą kształtowaniem oraz rozwojem charakteru dziecka i przebiega on w atmosferze panujących w środowisku rodzinnym norm, reguł i zasad moralnych ogólnych w swych założeniach, ale skonkretyzowanych przez kierowane i programowane oddziaływania rodziców s. 60 63. 95 Zob. B. Marcińczyk, Autorytet osobowy: geneza i funkcje regulacyjne, Katowice 1991, 96 I. Wagner, Stałość czy zmienność autorytetów, Kraków 2005, s. 37 42. 97 Zob. Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam sane, nr 18. 98 Z. Marek, dz. cyt., s. 102. TEOLOGIA_14_2009.indb 197 2010-11-04 11:24:18
198 Ks. Janusz Gręźlikowski na dziecko. Te ostatnie, czyli postawy i zachowania rodziców i poszczególnych członków rodziny, więcej znaczą niż owe zasady ogólne. Rodzice bowiem uosabiają w okresie wychowawczym dla dzieci jedynie słuszne wzory postępowania, najwyższe wartości, a pod kątem tych zasad i wartości kształtują się ich pojęcia moralne i religijne, a także wrażliwość moralna na potrzebę czynienia dobra oraz odrzucania zła, jak i na nabywanie umiejętności poprawnych ocen własnych czynów i ich skutków zarówno dla siebie, jak i dla innych osób 99. Rodzice mają również obowiązek kształtowania sumienia swoich dzieci. Winni jak najwcześniej podejmować wysiłki w celu kształtowania dyspozycji psychicznych dziecka, aby jak najwcześniej nauczyło się odróżniać dobro od zła, oceniać zachowania, a potem i poglądy. Jest to proces długotrwały i wymaga od rodziców wielkiej troski i odpowiedzialności, gdyż dziecko należy nauczyć wsłuchiwania się w głos swojego sumienia, świadomego liczenia się z nim w swoim postępowaniu, kierowaniu się zasadami moralności chrześcijańskiej i doskonalenia swego charakteru. Dziecko darzy rodziców wielkim autorytetem, z nimi się identyfikuje i ich naśladuje, i uczy się od nich określonych czynów i postaw moralnych, dlatego na rodzicach spoczywawielka odpowiedzialność. To oni powinni zapoznać dziecko z podstawowymi pojęciami moralnymi, a w dalszej kolejności mają obowiązek pomóc dziecku w nabywaniu umiejętności weryfikacji i wyrabiania sobie sądów moralnym o własnym postępowaniu 100. Rodzice muszą pamiętać, że są dla dziecka źródłem modelowych zachowań, stąd to na nich spoczywa najważniejsza i niezastąpiona rola właściwego wychowania moralnego i przygotowania młodego człowieka do życia. Największy wpływ na moralne wychowanie dziecka objawia się w zwykłych codziennych sytuacjach, w których rodzice muszą wykazać się umiejętnościami przekazywania wartości kształtujących osobowość moralną ich dziecka, a także mieć dobry kontakt z dzieckiem 101. Ten dobry kontakt zapewni i ułatwi rodzicom oddziaływanie wychowawcze w zakresie moralnym i etycznym na swoje dzieci. Oddziaływanie to cechuje dzisiaj przecenianie wartości intelektualnych. Rodzice słusznie przywiązują wagę do zapewnienia dzieciom wykształcenia, często jednak przeceniają je, zaniedbując równocześnie inne dziedziny wychowania. Wielu rodziców nie przywiązuje dostatecznej wagi do pracy nad właściwościami charakteru dzieci, do kształtowania ich postaw moralnych, nie zachęca też dzieci do pracy nad doskonaleniem własnej osobowości. W świadomości wielu współczesnych rodziców tkwi przekonanie o prywatyzacji, a zarazem jakby specjalizacji sfery życia moralnego i religijnego, którego kształtowanie, rozwijanie i pogłębianie 99 F. Adamski, Edukacja, rodzina, kultura. Studia pedagogiki społecznej, Warszawa 1997, s. 72; Por. H. Muszyński, Teoretyczne podstawy wychowania moralnego, Warszawa 1965, s. 70; H. Stawniak, Prawa i obowiązki rodziców, s. 35. 100 M. Łobocki, dz. cyt., s. 45 46. 101 Tamże, s. 46. TEOLOGIA_14_2009.indb 198 2010-11-04 11:24:18
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 199 należy do instytucji państwowych czy też Kościoła. Zjawisko to ukształtowało u rodziców postawę ograniczenia swych obowiązków i kompetencji w każdej dziedzinie wychowania religijnego i moralnego. Funkcja religijna rodziny we współczesnych czasach często sprowadza się do wyuczenia dziecka pacierza i dopilnowania jego uczestnictwa w nabożeństwach oraz lekcjach katechezy. Brakuje przemyślanych i długotrwałych działań wpajania dzieciom podstawowych zasad i norm religijnych oraz moralnych regulujących stosunki współżycia i pogłębiania wiedzy religijnej i etycznej. Dlatego w ustawodawstwie oraz nauczaniu Kościoła znajdujemy dyspozycje wskazujące na troskę i odpowiedzialność rodziców w moralnym i religijnym wychowaniu dzieci 102. List do rodzin Jana Pawła II Gratissimam sane wprost wskazuje, że poprzez wychowanie rodzice uczestniczą w ojcowskiej, a zarazem macierzyńskiej pedagogii Boga 103. O tej pedagogii pouczyło ludzi odwieczne Słowo Ojca, które stając się człowiekiem, objawiło człowiekowi jego własne człowieczeństwo i jego pełny wymiar synostwo Boże 104. Papież podkreśla, że bezpośrednimi wychowawcami swoich dzieci są zawsze rodzice. W ramach jednak realizowania zasady pomocniczości rodzice dzielą swoje zadania wychowawcze z innymi ludźmi i instytucjami, m.in. z Kościołem i państwem. Wszyscy uczestnicy procesu wychowawczego dzielą niejako w imieniu rodziców, w oparciu o ich zgodę, a w pewnej mierze nawet ich zlecenie 105. Jak wspomniano wyżej, rodzice oprócz rozwijania w dzieciach wrodzonych właściwości fizycznych, intelektualnych i zmysłu odpowiedzialności społecznej, wezwani są w procesie wychowawczym do przekazywania w sposób jasny i subtelny zagadnień związanych z wychowaniem seksualnym. To właśnie pod kierunkiem rodziców powinno odbywać się pozytywne i roztropne wychowanie seksualne dzieci, stanowiące element wychowania moralnego. Wychowanie to włączone w proces zdobywania dojrzałości osoby nie może polegać na instruktażu seksualnym, w oderwaniu od zasad moralnych, jak to często ma miejsce w szkolnictwie, ale powinno być skupione na kulturze życia płciowego i na odpowiedzialności 106. Jak zaznacza Papieska Rada do Spraw Rodziny w dokumencie wydanym 8 grudnia 1995 r., wychowanie seksualne młodego człowieka stanowiące pomoc w procesie doskonalenia osobowości, winno być traktowane jako fragment wychowania moralnego, a jego celem powinno być skuteczne wspieranie przez rodziców dokonującej się w dziecku integracji seksualnej. Dokument ten właśnie rodzicom przypisuje najważniejszą rolę i największy wpływ w przygotowaniu młodego człowieka do wychowania 102 Zob. kan. 774 2 KPK; FC, nr 46. 103 Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam sane, nr 19. 104 W. Góralski, Małżeństwo i rodzina w świetle listu do Rodzin papieża Jana Pawła II, w: Studia nad małżeństwem i rodziną, s. 23 231. 105 Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam sane, nr 21. 106 Por. H. Stawniak, Prawo i obowiązki rodziców, s. 35 36. TEOLOGIA_14_2009.indb 199 2010-11-04 11:24:18
200 Ks. Janusz Gręźlikowski seksualnego i przygotowania do go życia w małżeństwie i rodzinie. Wskazuje, że rodzice są źródłem zachowań dzieci, to oni dają dziecku podstawy teoretyczne, przekazują wartości i chroniące je normy, uczą oceny, które zachowania są poprawne, które zaś należy potępić i odrzucić 107. Zatem rodzina jest najodpowiedniejszym środowiskiem wychowania seksualnego dzieci, ponieważ istniejące w niej więzi emocjonalne, zaufanie, przykład i autorytet rodziców i przekazywana przez nich wiedza pozwalają zrozumieć specyficzną rolę kobiety i mężczyzny. Pierwszeństwo rodziców do tego rodzaju wychowania wynika ze szczególnej relacji między rodzicami i dziećmi. Jest to relacja miłości i zaufania, która inspiruje i nadaje kierunek życia działalności wychowawczej. Przez osobiste doświadczenie miłości i zaufania dziecko wie, czym jest miłość i uczy się ją okazywać innym. W atmosferze miłości, która jest głównym dynamizmem wychowania moralnego przebiega prawidłowo i bez zakłóceń wychowanie seksualne 108. Kiedy mówimy o wychowaniu moralnym, należy wspomnieć o ważnej roli i zadaniu rodziców w czuwaniu, aby widowiska, publikacje i programy telewizyjne oraz wideokasety i różne strony internetowe nie uwłaczały wierze i dobrym obyczajom. Codzienne życie dowodzi, jak doniosłą rolę odgrywają rodzice w ochronie dzieci przed przemocą, brutalnością i pornografią. Główny ciężar wychowania do odpowiedzialnego korzystania ze środków społecznego przekazu, a tym samym ochrona dzieci, spoczywa na rodzicach 109. Dlatego rodzina ma prawo do odpowiedzialnej ochrony przed ujemnymi wpływami i nadużyciami ze strony środków społecznego przekazu, co podkreśla Karta Praw Rodziny, jak i adhortacja apostolska Familiaris consortio, stwierdzając, że rodzina ma prawo, by środki społecznego przekazu stanowiły pozytywne narzędzie budowania społeczeństwa i by wspierały podstawowe wartości rodziny. Jednocześnie rodzina ma prawo do odpowiedzialnej ochrony, a w szczególności ochrony najmłodszych członków, przed ujemnymi wpływami i nadużyciami ze strony środków przekazu 110. 4. Kary za przestępstwa przeciw obowiązkowi katolickiego wychowania potomstwa Jeżeli rodzice katoliccy sprzeniewierzają się obowiązkowi wychowania potomstwa, ustawodawca kościelny stwierdza i wskazuje, że popełniają wtedy poważne przestępstwo, za które wymierzana jest kara. Wiara katolicka zagro- 107 Papieska Rada do spraw Rodziny, Ludzka płciowość: prawda i znaczenie, nr 69, s. 161. 108 Zob. H. Stawniak, Prawa i obowiązki rodziców, s. 36. 109 Tamże. 110 FC, nr 37; Por. Karta Praw Rodziny, nr 5 c. TEOLOGIA_14_2009.indb 200 2010-11-04 11:24:18
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 201 żona jest bowiem nie tylko indywidualnym odstępstwem od wiary w postaci apostazji lub herezji, ale również przez formację dzieci w religii niekatolickiej, którą Kościół traktuje jako przestępstwo. Przestępstwo to popełnione przez rodziców lub tych, którzy ich zastępują, jest wyraźnym sprzeniewierzeniem się obowiązkowi chrześcijańskiego wychowania dzieci 111. Nie wszyscy rodzice zdają sobie z tego sprawę i są świadomi, że istnieją oraz obowiązują w Kościele normy prawne dotyczące przestępstw i kar za przestępstwa przeciw obowiązkowi katolickiego wychowania potomstwa. W myśl kan. 1366 rodzice katoliccy lub osoby pełniące zastępczo funkcje rodziców, którzy oddają dzieci do chrztu lub na wychowanie w religii niekatolickiej, powinni zostać ukarani cenzurą lub inną sprawiedliwą karą 112. Taka dyspozycja prawna wynika z ochrony dobra wiary i prawa dzieci ochrzczonych w Kościele katolickim do wychowania w religii katolickiej oraz obowiązku rodziców chrześcijańskich zapewnienia potomstwu wychowania zgodnego z nauką przekazywaną przez Kościół 113. Tym samym Kościół odrzuca postawę indyferentyzmu, nacechowaną relatywizmem religijnym, który prowadzi do przekonania, że jedna religia ma taką samą wartość jak inna 114. Naruszenie powyższej ustawy karnej jak zauważa W. Wąsik może dokonać się w trojaki sposób, poprzez: a) oddanie dziecka do chrztu w religii akatolickiej; b) oddanie dziecka na wychowanie w religii niekatolickiej; c) oddanie dziecka do chrztu i na wychowanie w religii niekatolickiej. Za każdą z postaci przestępczego działania, z winy umyślnej, powinna zostać wymierzona kara 115. Jeżeli chodzi o pierwszą formę naruszenia ustawy karnej, to według ks. prof. F. Lempy przez oddanie dziecka do chrztu w religii niekatolickiej należy rozumieć czyn katolickich rodziców lub ich zastępców, za pomocą którego powierzają oni dziecko ministrowi lub kapłanowi niekatolickiemu, aby je ochrzcił uroczyście lub prywatnie, według rytuału wspólnoty chrześcijańskiej odłączonej od Kościoła katolickiego 116. Naruszenia ustawy karnej wzmacnia natomiast jak zauważają inni autorzy zapisanie dziecka, po chrzcie udzielonym 111 J. Syryjczyk, Troska Kościoła o katolickie wychowanie dzieci w kanonicznym prawie karnym, Prawo Kanoniczne 30 (1987), nr 3 4, s. 203 204. 112 Kan. 1366 KPK. 113 Zob. W. Wąsik, Przestępstwa i kary za przestępstwa przeciw obowiązkowi katolickiego wychowania potomstwa w Kodeksach Prawa Kanonicznego, Kieleckie Studia Teologiczne 3 (2004) s. 476 477. 114 J. Syryjczyk, Kanoniczne prawo karne. Część szczególna, Warszawa 2003, s. 40. 115 W. Wąsik, dz. cyt., s. 477. 116 F. Lempa, Księga VI. Sankcje w Kościele. Część szczegółowa, w: W. Wójcik, J. Krukowski, F. Lempa, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku. Księga V. Dobra doczesne Kościoła. Księga VI. Sankcje w Kościele, t. 4, Lublin 1987, s. 229. TEOLOGIA_14_2009.indb 201 2010-11-04 11:24:18
202 Ks. Janusz Gręźlikowski przez szafarza akatolickiego, do niekatolickiej wspólnoty eklezjalnej 117. Nie jest przestępnym działaniem oddanie dziecka do chrztu szafarzowi niekatolickiemu w wypadku konieczności, gdy ów szafarz ma właściwą intencję i nie kieruje się wewnętrznym zamiarem udzielenia tego sakramentu zgodnym z intencją wymaganą przez Kościół katolicki, a skutkiem owego udzielania sakramentu chrztu nie jest inkorporacja dziecka do wspólnoty akatolickiej. Stosownie bowiem do kan. 861 2 KPK w wypadku konieczności chrztu udzielić może każdy człowiek mający właściwą intencję, która polega na tym, aby chcieć uczynić to, co czyni Kościół katolicki 118. Należy zauważyć, że oddanie dziecka do chrztu szafarzowi niekatolickiemu może być połączone z porzuceniem wiary katolickiej i przyjęciem innej, nowej religii chrześcijańskiej, czyli w związku z dokonanym przestępstwem herezji lub schizmy. A zatem przestępstwo oddania dziecka do chrztu w religii niekatolickiej może być popełnione w realnym zbiegu z innymi przestępstwami 119. Przestępcze działanie polega przede wszystkim na oddaniu dziecka przez rodziców do chrztu akatolickiemu szafarzowi, aby ten udzielił mu sakramentu według rytu obowiązującego w jego wspólnocie i przez to włączył do niej ochrzczone dziecko. Należy zaznaczyć, że w myśl Dyrektorium Ekumenicznego z 1993 r. zabrania się szafarzowi katolickiemu wspólnego celebrowania sakramentu chrztu z szafarzem wspólnot niekatolickich, gdyż chrzest winien być udzielony w określonej wspólnocie kościelnej. Naruszenie tego zakazu według ks. prof. Syryjczyka w sensie ścisłym nie może być kwalifikowane jako przestępstwo z kan. 1366 KPK, gdyż nie zachodzi tu właściwe oddanie do chrztu, o którym mówi ten kanon. Nie znaczy to jednak, że szafarz katolicki nie może odpowiadać karnie, czyn ten bowiem wypełnia znamiona kan. 1365 KPK, czyli sprawca winien odpowiadać za przestępstwo zakazanego communicatio in sacris 120. Należy zauważyć, że w myśl motu proprio Pawła VI Matrimonia mixta oddanie dziecka do chrztu szafarzowi akatolickiemu nie stanowi przestępstwa, gdy uczyniła to strona katolicka w małżeństwie mieszanym 121. Według normy kan. 1125, 1 KPK strona katolicka w małżeństwie mieszanym zobowiązana jest do złożenia przyrzeczenia, że uczyni wszystko, co w jej mocy, aby wszystkie dzieci zostały ochrzczone w Kościele katolickim. Jednakże skoro prawo kanoniczne nacechowane jest duchem ekumenizmu, to ze względu na prawa strony akatolickiej strona katolicka, która nie jest w stanie wypełnić wspomnianego 117 W. Wąsik, dz. cyt., s. 477. 118 Tamże, s. 478 479. 119 J. Syryjczyk, Kanoniczne prawo karne, s. 42. 120 Tamże, s. 41. 121 Paweł VI, Motu proprio Matrimonia mixta (31 III 1970), AAS 62 (1970) s. 239. TEOLOGIA_14_2009.indb 202 2010-11-04 11:24:18
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 203 przyrzeczenia i powierza swoje dziecko do chrztu szafarzowi akatolickiemu nie popełnia przestępstwa. Jak zauważa ks. prof. Syryjczyk, przemawia za tym wykładnia przepisu kan. 6 2 KPK, który w tej materii winien być interpretowany z uwzględnieniem tradycji kanonicznej, czyli zgodnie z motu proprio Matrimonia mixta 122. Co do wyjaśnienia kwestii oddania dziecka na wychowanie w religii akatolickiej, to należy zauważyć, że nauczanie i wychowanie w wierze chrześcijańskiej należą do szczególnej troski Kościoła. Z tytułu przyjętego chrztu jak zaznacza prawodawca kościelny wierni mają prawo do wychowania w religii katolickiej, aby przez to osiągnęli pełnię życia chrześcijańskiego 123. Wyjaśnienie kwestii oddania dziecka na wychowanie w religii niekatolickiej wymaga odniesienia do kan. 793 1 KPK, który stwierdza, że rodzice oraz ci, którzy ich zastępują, mają obowiązek i zarazem prawo wychowania potomstwa. Rodzicami dziecka są jego ojciec i matka. Nie ma znaczenia, czy dzieci są zrodzone ze związku ślubnego czy nieślubnego, jak również to, czy z małżeństwa ważnego, czy też nieważnego 124. Podmiotem przestępstwa z kan. 1366 KPK są rodzice lub osoby pełniące zastępczo funkcje rodziców, którzy mogą zostać ukarani cenzurą (ekskomuniką lub interdyktem) albo inną sprawiedliwą karą, stosownie do szkodliwości czynu przestępczego 125. Rodzice katoliccy mają ponadto obowiązek i prawo dobrania takich środków i instytucji, za pomocą których, uwzględniając miejscowe warunki, mogliby lepiej zadbać o katolickie wychowanie swoich dzieci 126. Rodzice katoliccy zatem nie powinni powierzać swoich dzieci takim osobom lub instytucjom, które stosują środki wychowawcze lub nauczają wedle założeń doktrynalnych obcych i przeciwnych religii katolickiej. Wyłączony jest z tego zdaniem większości kanonistów przypadek posyłania dzieci do szkoły laickiej, która jest neutralna pod względem wyznaniowym. Jeżeli zatem rodzice wybierają środki i instytucje wychowawcze mogące zagrażać dobru nadprzyrodzonemu i zbawieniu dziecka, popełniają poważne przestępstwo odnoszące się do prawa i obowiązku moralnego i religijnego wychowania 127. Godną uwagi opinię wyraził L. Gerosa, który zauważa, że w kan. 1366 brakuje stwierdzenia, że sankcję kanoniczną należy wymierzyć tylko tym rodzicom, którzy z wyraźną intencją antykatolicką oddają dzieci do chrztu w religii akatolickiej. Autor ten suponuje niezgodność zapisu wspomnianego kanonu z nauką Soboru Watykańskiego II s. 481. 122 J. Syryjczyk, Kanoniczne prawo karne, s. 40 41. 123 Zob. kan. 217 KPK. 124 Por. J. Syryjczyk, Kanoniczne prawo karne, s. 43. 125 Kan. 1366 KPK; Por. J. Syryjczyk, Kanoniczne prawo karne, s. 44; W. Wąsik, dz. cyt., 126 Zob. kan. 793 1 KPK. 127 Por. W. Wąsik, dz. cyt., s. 479 480. TEOLOGIA_14_2009.indb 203 2010-11-04 11:24:18
204 Ks. Janusz Gręźlikowski o sakramencie chrztu, a dodatkowo uważa, że przepis ten kłóci się z duchem ekumenizmu 128. W myśl tego, co powiedziano, powstaje pytanie, czy można przepis kan. 1366 należy odnosić także do małżonków rodziców z małżeństw mieszanych? Wyjaśnienie tego zagadnienie podaje wydane 25 marca 1993 r. przez Papieską Radę do spraw Jedności Chrześcijan Dyrektorium w sprawie realizacji zasad i norm dotyczących ekumenizmu. Znajdujemy tam w numerze 151 następujące stwierdzenie: W wypełnianiu przekazywania wiary katolickiej swoim dzieciom rodzic katolicki uszanuje wolność religijną i sumienie drugiego rodzica oraz będzie się troszczył o jedność i trwałość małżeństwa i o zachowanie komunii rodzinnej. Jeżeli pomimo tych wszystkich wysiłków dzieci nie zostaną ochrzczone w Kościele katolickim, rodzic katolicki nie podpada pod cenzurę prawa kanonicznego. Niemniej spoczywający na nim obowiązek dzielenia ze swymi dziećmi wiary katolickiej bynajmniej nie ustaje 129. W celu lepszego i kompletnego rozumienia powyżej przytoczonych norm prawa kanonicznego warto w tym miejscu przytoczyć opinię zmarłego niedawno ks. prof. J. Syryjczyka wyjaśniającego, co należy rozumieć pod terminem dziecko. Autor ten uważa, że w omawianej ustawie karnej pod pojęciem dziecko kryją się zarówno osoby, które nie ukończyły siódmego roku życia, jak i osoby, które nie ukończyły osiemnastego roku życia. Wynika to zdaniem księdza profesora z treści kan. 98 1 i 2 KPK, według którego do czasu osiągnięcia pełnoletniości małoletni zawsze pozostaje pod władzą swoich rodziców lub opiekunów. Dopiero osobie pełnoletniej przysługuje pełne wykonywanie jej uprawnień 130. Można zgodzić się z taką opinią odnośnie do płaszczyzny wychowania, natomiast jeżeli chodzi o przyjęcie chrztu, to przepisy prawa kanonicznego mówią nieco inaczej: każdy z mających być ochrzczonym, który ukończył czternasty rok życia, może dobrowolnie wybrać chrzest w Kościele łacińskim lub Kościele innego obrządku, w takim wypadku należy do tego Kościoła, który wybrał 131. Znaczenie więc terminu dziecko w kan. 1366 w części dotyczącej chrztu, nie pokrywałoby się z pojęciem dziecka w części odnoszącej się do wychowania. W pierwszym przypadku chodziłoby bowiem o osoby do czternastego roku życia, a w drugim do osoby, które ukończyły osiemnasty rok życia. Taki stan rzeczy suponuje jak podkreśla W. Wąsik przyjęcie innego 128 Por. L. Gerosa, Prawo Kościoła, Poznań 1999, s. 192. 129 Papieska Rada do spraw Jedności Chrześcijan, Dyrektorium w sprawie realizacji norm dotyczących ekumenizmu, Communio 80 (1994) nr 2, s. 64. 130 Por. kan. 97 i 98 KPK; Zob. J. Syryjczyk, Troska Kościoła, s. 207; 131 Kan. 111 2 KPK. TEOLOGIA_14_2009.indb 204 2010-11-04 11:24:18
Rola i zadania rodziców w religijnym i moralnym wychowaniu dziecka... 205 kryterium specyfikacji, według którego termin dziecko w kan. 1366 oznacza: potomstwo legalne, nielegalne, pochodzące z prawdziwego małżeństwa, że związków pozamałżeńskich, naturalne, adoptowane, powierzone w opiekę 132. *** Religijne i moralne wychowanie dziecka stanowi szczególną troskę duszpasterską Kościoła. Z tytułu przyjętego chrztu wierni mają prawo do wychowania w religii katolickiej, aby przez to osiągnęli pełnię życia chrześcijańskiego. Rodzice jako pierwsi i główni wychowawcy, którzy dali życie swoim dzieciom, mają najwyższy obowiązek i prawo wychowania i pełnego ukształtowania ich osobowości. To głównie na nich jako tych, którzy posiadają fundamentalne prawo do wychowania dziecka, spoczywa troska o religijne i moralne wychowanie dzieci, aczkolwiek zarówno państwo, jak i Kościół winny rodzicom w tym pomagać. Wychowanie religijne i moralne w myśl ustawodawstwa i nauczania Kościoła dopełniają się i stanowią rdzeń powinności i uprawnień rodziców. To właśnie rodzice stanowią i stwarzają środowisko najbardziej znaczące i najważniejsze dla życia i rozwoju dziecka. To w nim, przy aktywnej pomocy i z udziałem rodziców, dokonują się podstawowe procesy rozwoju osobowości dziecka. Ponieważ wychowanie moralne i religijne mają największy wpływ na ukształtowanie się przyszłej sylwetki osobowości młodego człowieka chrześcijanina rodzice powinni zdawać sobie sprawę z wielkiej odpowiedzialności za to wychowanie i jednocześnie winni swoim przykładem życia i świadectwa być wzorem do naśladowania. Muszą zdawać sobie sprawę, że ich rola kształtująca osobowość religijną i moralną dziecka jest niezastąpiona, gdyż to oni jako wychowawcy i przewodnicy pierwsi wprowadzają dziecko w każdą sferę życia religijnego o moralnego. Od ich postawy, zachowania i odpowiedzialności zależy bardzo wiele. To oni ponoszą całkowitą odpowiedzialność za kształtowanie ducha i osobowości młodego pokolenia, są żywym przykładem religijności oraz autorytetem moralnym dla swoich dzieci. Dlatego winni być świadomi swoich praw i obowiązków, jakie na nich spoczywają, winny być dla nich najważniejszą posłanniczą misją wychowawczą względem swoich dzieci. Nadto winno im towarzyszyć przekonanie o konieczności ciągłego rozwoju i uzupełniania swojej formacji w tym względzie. Należy także podkreślić, że prawo kanoniczne przewiduje dla rodziców sprzeniewierzających się obowiązkowi wychowania potomstwa stosowne kary, w zależności od szkodliwości czynu przestępczego. Wiara katolicka zagrożona jest bowiem nie tylko indywidualnym odstępstwem od wiary w postaci apostazji lub herezji, ale również przez formację dzieci w religii niekatolickiej, którą Kościół traktuje jako przestępstwo. Przestępstwo to popełnione przez rodziców lub 132 W. Wąsik, dz. cyt., s. 480. TEOLOGIA_14_2009.indb 205 2010-11-04 11:24:18
206 Ks. Janusz Gręźlikowski tych, którzy ich zastępują, jest wyraźnym sprzeniewierzeniem się obowiązkowi chrześcijańskiego wychowania dzieci. role and tasks of parents in religious and moral upbringing of the child in the light of legislation and documents od the church summary Religious and moral upbringing of the child is a special priesthood concern of the Church. Due to accepted baptism, the faithful ones have the right for upbringing in catholic religion, so as they would reached the whole of Christian life through that. Parents as the first and main tutors, who had given the life to their children, have the highest obligation and right for upbringing and full forming of their personalities. These are mainly the parents, as the ones who have fundamental right for upbringing the child, who have concern for religious and moral upbringing of children, however both the State and Church should help the parents to realize that. Religious and moral upbringing according to legislation and education of the Church complement each other and they are the core of duties and rights of parents. These are the parents according to legislation and teaching of the Church who are and create environment that is the most significant and most important for the life and development of parents, basic processes take place for development of the child personality. Because moral and religious upbringing have the biggest influence on forming a future profile of personality of young human being a Christian, parents should realize how big is their responsibility for that upbringing and in the same time they should be a role model by the example of their life and testimony. Parents have to realize that their role shaping religious and moral personality of child is irreplaceable. That is why they should be aware of their rights and duties, which rest with them, these rights and duties should be for them the most important educational mission towards their children. It should be stressed out that canon law provides applicable penalties for parents, who betray the duty for upbringing their offspring, depending on the harmfulness of the punishable offence. Catholic faith is threatened not only by individual apostasy from the faith in form of just apostasy or heresy though, but also by forming the children in non-catholic religion, which is treated by the Church as a crime. Such crime is committed by parents or those ones, who act on their behalf, it is clear betray of Christian duty for upbringing of the children. TEOLOGIA_14_2009.indb 206 2010-11-04 11:24:18
TEOLOGIA_14_2009.indb 207 2010-11-04 11:24:18