Systemy Zarzdzania rodowiskowego ISO 14 000 i EMAS

Systemy Zarzdzania rodowiskowego ISO 14 000 i EMAS Wstp Systemy zarzdzania rodowiskowego stanowi szczególnie uyteczny instrument poprawy efektywnoci funkcjonowania organizacji w zakresie szeroko pojtej ochrony rodowiska. Rosnca grupa jednostek gospodarczych uzyskuje certyfikaty potwierdzajce wdroenie systemu zarzdzania rodowiskowego, zgodnego z norm ISO 14001. System uzyskiwania certyfikatu ISO 14001 jest w zasadzie niezaleny od organów administracji rzdowej. System ten wdraany jest dobrowolnie, certyfikaty uzyskuje si przez niezalene jednostki certyfikujce. Ze wzgldu na charakter przepisów unijnych konieczne jest przygotowanie si Polski do wdroenia Rozporzdzenia w sprawie innego systemu rodowiskowego EMAS. Koncepcja EMAS jest generalnie zbiena z zasadami innych systemów zarzdzania rodowiskowego, wykracza jednak poza wymagania okrelone w normie ISO 14001. Wdroenie systemu zarzdzania rodowiskowego wie si z korzyciami takimi jak: redukcja kosztów (racjonalnego gospodarowanie surowcami i energi), polepszanie pozycji przedsibiorstwa na rynku. System Zarzdzania rodowiskowego Filozofia zarzdzania rodowiskowego została sformułowana w połowie lat 80-tych w Kodeksie postpowania w zakresie zarzdzania rodowiskowego Niemieckiego Stowarzyszenia na rzecz Zarzdzania rodowiskiem oraz rozwinita na pocztku lat 90-tych w Karcie biznesu na rzecz zrównowaonego rozwoju opracowanej przez Rad Biznesu na rzecz Zrównowaonego Rozwoju Midzynarodowej Izby Handlowej [3]. Zarzdzanie rodowiskowe to te aspekty ogólnej funkcji zarzdzania, które dotycz opracowania, wdroenia i realizacji polityki i celów rodowiskowych jakiejkolwiek jednostki organizacyjnej. Cech charakterystyczn zarzdzania rodowiskowego jest jego zintegrowanie z ogólnym systemem zarzdzania przedsibiorstwem. System zarzdzani rodowiskowego to struktura organizacyjna, odpowiedzialno, praktyka postpowania, procedury, procesy i zasoby dla wdroenia i realizacji zarzdzania rodowiskowego. System zarzdzania rodowiskowego obejmuje struktur organizacyjn, zasady odpowiedzialnoci, praktyk postpowania, procedury i zasady konieczne do okrelenia i wdroenia okrelonej polityki ekologicznej przedsibiorstwa. Celem systemu zarzdzania rodowiskowego jest spełnienie wymaga lub oczekiwa strony trzeciej, które nie wynikaj z faktu zawieranych kontraktów, lecz z obowizujcych przepisów pastwowych i lokalnych, oczekiwa wspólnot regionalnych czy opinii publicznej, a nawet ssiadujcych krajów. Wdroenie zarzdzania rodowiskowego na ogół nastpuje przy wykorzystaniu nastpujcych zasad: traktowanie zarzdzania rodowiskowego jako jednego z priorytetów działalnoci firmy, nawizywanie i utrzymywanie stałego kontaktu z przedstawicielami stron zainteresowanych ochron i polepszeniem stanu rodowiska, ustalenie wymogów i regulacji prawnych w zakresie rodowiskowych aspektów działalnoci przedsibiorstwa, wzbudzenie i rozwinicie zainteresowania pracowników problemami ochrony rodowiska poprzez wyrany podział obowizków i zakresu odpowiedzialnoci, szkolenia, samokształcenia itp., planowanie rodowiskowe obejmujce cały cykl ycia produktu, opracowanie procedury denia do wyznaczonych poziomów działania, zapewnienie koniecznych rodków na cele organizacyjne, szkoleniowe, a take inwestycyjne, przeprowadzenie oceny działa w zakresie ochrony rodowiska. Wdroenie systemu zarzdzania rodowiskowego w przedsibiorstwach nastpuje w oparciu o sformalizowane procedury, wzorowane na procedurach W.E. Deminga zastosowanych w zarzdzaniu jakoci Procedury zarzdzania rodowiskowego jako pierwszy opracował Brytyjski Instytut Standaryzacji - norma BS 7750 Zarzdzanie rodowiskowe, opublikowana 1992 roku. Rozwizania zastosowane w tej normie w znacznym stopniu zostały powielone Schemacie Audytu i Zarzdzania 1

rodowiskowego Unii Europejskiej - EMAS. Na tej podstawie tworzono równie system norm midzynarodowych ISO 14000 Zarzdzanie rodowiskowe. 1. Seria norm ISO 14000 W 1991 roku powstała w Midzynarodowej Organizacji ds. Standaryzacji (ISO) Strategiczna Grupa ds. rodowiska (SAGE). W 1992 roku powołano Komitet Techniczny 207 (TC 207) odpowiedzialny za opracowanie norm w nastpujcych dziedzinach: systemy zarzdzania rodowiskowego, audity rodowiskowe ocena wyników działa na rzecz rodowiska, znakowanie (eko-etykietowanie) wyrobów, analiza cyklu ycia, aspekty ekologiczne w normalizacji produktów, słownictwo i definicje. Komitet składa si z szeciu podkomitetów oraz grupy roboczej. Kady z podkomitetów pracuje nad zagadnieniami dotyczcymi wymienionych powyej dziedzin. I tak: Podkomitet 1 - opracował normy ISO 14001 i ISO 14004 dotyczce systemu zarzdzania rodowiskowego, Podkomitet 2 - opracował normy ISO 14010 i ISO 14011 dotyczce auditów rodowiskowych i auditów sytemu zarzdzania rodowiskowego, Podkomitet 3 - pracuje nad normami ISO 14024, ISO 14021-23, ISO 14020 dotyczcymi ekoetykiet i kryteriów ich przyznawania, Podkomitet 4 - pracuje nad normami ISO 14031 dotyczcymi oceny efektywnoci działa na rodowisko, Podkomitet 5 - pracuje nad normami ISO 14040, ISO 14041, ISO 14042, ISO 14043 dotyczcymi analizy cyklu ycia produktu, Podkomitet 6 - ma za zadanie ujednolicenie słownictwa i terminologii we wszystkich planowanych normach - ISO 14050. Grupa Robocza opracowała ISO Guid 64 - dokument zawierajcy wskazówki dla osób opracowujcych normy techniczne. Wszystkie opracowane i planowane normy, za wyjtkiem ISO 14001, maj charakter poradników i maj ułatwi przedsibiorstwom optymalizacj działa na rzecz ochrony rodowiska. Tylko norma ISO 14001 stanowi podstaw do wydania certyfikatu zgodnoci. Pozostałe normy stanowi zestaw wskazówek, wytycznych i narzdzi dla przedsibiorstw do ich wewntrznego uytku [2]. ISO 14001 - Systemy zarzdzani rodowiskowego. Wymagania z wytycznymi stosowania i ISO 14004 - Systemy zarzdzania rodowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczce zasad, systemów i technik pomocniczych zostały wydane we wrzeniu 1996 roku. W kwietniu 1997 roku norma ISO 14001 została przyjta przez Europejski Komitet Normalizacji (CEN) i funkcjonuje w Unii Europejskiej jako EN ISO 14001.W Polsce opracowano obecnie projekt normy PrPN - ISO 14001. 1.1. Norma ISO 14001 Ide wiodc normy ISO 14001 jest cigłe doskonalenie. Jest to proces cigłego poprawiania SZ, którego celem jest doskonalenie ogólnej działalnoci rodowiskowej, niekoniecznie we wszystkich obszarach działania jednoczenie, wynikajcy z cigłych wysiłków zmierzajcych do poprawy w zgodzie z polityk rodowiskow organizacji. Dla realizacji tej idei norma przewiduje model spirali cigłego doskonalenia. Norma ISO 14001 jest norm [5]: ogólnego przeznaczenia - moe by stosowana przez kad organizacj, pro-aktywna - zmierza do zapobiegania szkodliwym oddziaływaniom na rodowisko poprzez przewidywanie ryzyka szkodliwoci rodowiskowej rozwojowa - jej celem jest cigłe doskonalenie efektów działalnoci prorodowiskowej, dobrowolna - lecz jej przepisy staj si obowizujce, gdy norma zostanie przyjta, oparta na systemach wspieranych przez udokumentowane procedury. 2

Pierwszym podstawowym krokiem przy wdraaniu normy ISO 14001 w przedsibiorstwie jest uzyskanie poparcia i pozytywnej decyzji naczelnego kierownictwa dotyczcej zagadnienia wprowadzenia systemu zarzdzania rodowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001. Najwaniejsze wymagania normy ISO14001 dotyczce szczegółów Systemu Zarzdzania rodowiskowego zawarte s w rozdziale 4 normy. 1.2. Polityka rodowiskowa Polityka jest publiczn deklaracj i zobowizaniem jednostki organizacyjnej do podejmowania działa na rzecz ochrony rodowiska. Polityka rodowiskowa przedsibiorstwa powinna zosta opracowana przez kadr kierownicz. Norma wymaga aby w polityce rodowiskowej znalazła si midzy innymi deklaracja cigłej poprawy i zapobiegania zanieczyszczeniu oraz deklaracja przestrzegania przepisów w zakresie ochrony rodowiska. Istnieje obowizek publicznego zaprezentowania polityki rodowiskowej przedsibiorstwa. To wymaganie stanowi o skutecznoci funkcjonowania SZ, gdy opublikowanie polityki jest zabezpieczeniem, e bdzie ona realizowana bez wzgldu na okolicznoci i biece trudnoci. 1.3. Planowanie 1.3.1. Aspekty rodowiskowe Aspekty rodowiskowe to wszelkie zagadnienia zwizane z oddziaływaniem jednostki organizacyjnej na rodowisko. Aspekty rodowiskowe odnosz si do elementów działalnoci organizacji, produktu lub usługi, który moe mie korzystny lub niekorzystny wpływ na rodowisko. Aspekty rodowiskowe dotycz działalnoci, produktów i usług: które maj lub mog mie znaczcy wpływ na rodowisko; które mog by kontrolowane i na które mona wpływa; które powinny by aktualizowane; które s rozwaane przy okreleniu celów rodowiskowych Aneks do normy zaleca przeprowadzenie wstpnego przegldu rodowiskowego, który umoliwi zidentyfikowanie wszystkich porednich i bezporednich aspektów rodowiskowych zwizanych z działalnoci organizacji, produktami oraz usługami. Zaleca si, aby organizacje okreliły, jakie s ich aspekty rodowiskowe, biorc pod uwag dane wejciowe i dane wyjciowe zwizane z ich biec, odpowiedni przeszł działalnoci, wyrobami i usługami. Zaleca si aby proces identyfikowania znaczcych aspektów rodowiskowych zwizanych z działaniami w jednostkach operacyjnych, gdzie to właciwe, uwzgldniał: emisje do atmosfery, odprowadzanie cieków, zarzdzanie odpadami, zanieczyszczanie gruntu, zuycie surowców i zasobów naturalnych, inne kwestie zwizane z lokalnym rodowiskiem i społeczestwem. Proces identyfikacji aspektów rodowiskowych powinien uwzgldnia oddziaływania rodowiskowe mogce powstawa w wyniku normalnych warunków działania, anormalnych warunków działania (np. zatrzymanie i uruchomienie procesów) oraz sytuacji awaryjnych. Aby okreli aspekt naley wybra działalno lub proces, które powinny by: 1. dostatecznie obszerne do przeprowadzenia znaczcych bada; 2. dostatecznie małe, eby mogły by dobrze zrozumiane. Aspekty mona okrela według procesów, według urzdze, pod wzgldem operacji, czy te rodzaju aspektu. Aspekty powinny by aktualizowane w zalenoci od zmian wprowadzanych w technologii, produkcie lub usłudze. Procedura identyfikacji znaczcych aspektów rodowiskowych wymaga utworzenia tzw. rejestru wszystkich aspektów lub tylko znaczcych aspektów rodowiskowych. O tym czy dany aspekt zostanie uznany za znaczcy mog decydowa nie tylko kryteria czystoci rodowiska, ale równie inne np. wpływ na wizerunek firmy. Konieczne jest opracowanie i wdroenie procedury aktualizujcej informacje dotyczce istotnych aspektów rodowiskowych. 3

Certyfikat zgodnoci z ISO 14001 wydany przez firm certyfikacyjn gwarantuje, e przedsibiorstwo zidentyfikowało faktycznie wszystkie aspekty rodowiskowe i wybrało do dalszej pracy rzeczywicie najistotniejsze dla swojej działalnoci. 1.3.2. Wymagania prawne i inne Warunkiem koniecznym dla certyfikacji systemu zarzdzania rodowiskowego na zgodno z ISO 14001 jest spełnienie wymaga prawnych i innych dotyczcych działania jednostki. Norma wymaga opracowania i wdroenia procedury zbierania i uaktualniania informacji dotyczcych prawa rodowiskowego. Przedsibiorstwo musi stworzy i aktualizowa rejestr aktualnych wymaga prawnych oraz ocenia ich relacj z działalnoci prowadzon w zakładzie. 1.3.3. Cele i zadania Norma ISO 14001 wymaga, aby jednostka przyjła i udokumentowała cele i zadania rodowiskowe. Cele i zadania rodowiskowe powinny wynika z polityki rodowiskowej jednostki i odnosi si do istotnych aspektów rodowiskowych. Przy ustalaniu celów naley bra pod uwag m.in.: wymagania prawne i inne; znaczce aspekty rodowiskowe; moliwoci technologiczne i finansowe; opinie zainteresowanych stron. Aneks do normy zaleca, aby cele i zadania były, gdzie to moliwe, okrelone ilociowo i moliwe do mierzenia. Sugerowane jest take wyznaczanie celów i zada przy zastosowaniu koncepcji najlepszej dostpnej i ekonomicznie uzasadnionej technologii. Po osigniciu wyznaczonych celów jednostka przyjmuje kolejne cele i zadania w tym samym lub w innych obszarze. Jest realizacja wymaganego przez norm cigłego doskonalenia si. Analiza celów i zada rodowiskowych pozwala przeledzi działania przedsibiorstwa w poprzednich okresach i sprawdzi czy odnosz si one do zidentyfikowanych wczeniej znaczcych aspektów rodowiskowych. 1.3.4. Program zarzdzania rodowiskowego Osiganie celów i realizacja zada rodowiskowych wymaga opracowania szczegółowego planu działania zwanego w normie programem zarzdzania. Plan ten ma na celu okrelenie: osób odpowiedzialnych za dane zadanie; metody realizacji; terminy realizacji poszczególnych zada; rodki przeznaczone na realizacj zadania; W przypadku wprowadzenia nowych rozwiza w jednostce program powinien by modyfikowany z uwzgldnieniem tych zmian. 1.4. Wdroenie i funkcjonowanie 1.4.1. Struktura i odpowiedzialno Norma wymaga aby struktura i odpowiedzialno zwizana z Systemem Zarzdzania rodowiskowego była cile okrelona i udokumentowana. Kierownictwo jednostki ma za zadanie zapewnienia niezbdnych dla wdroenia systemu zasobów. Zasoby te obejmuj odpowiedni liczb wykwalifikowanych pracowników, dostp do technologii oraz rodki finansowe. Kierownictwo jednostki musi powoła Pełnomocnika ds. SZ. Pełnomocnik ma za zadanie przyj odpowiedzialno za całokształt funkcjonowania systemu, zgodnie z wymaganiami normy i wystpowa w imieniu kierownictwa w sprawach zwizanych z systemem. Pracownicy musz zna swoje zadania w zakresie systemu. W aneksie do ISO 14001 znajduje si uwaga o tym, w działania zwizane z zarzdzaniem rodowiskowym powinni by zaangaowani wszyscy pracownicy i nie jest właciwe przypisywanie wszystkich odpowiedzialnoci do istniejcego działu ochrony rodowiska. W system powinni by zaangaowani take przedstawiciele cisłego kierownictwa. 4

1.4.2. Szkolenie, wiadomo i kompetencje Jednostka w ramach systemu zarzdzania rodowiskowego powinna zapewni odpowiedni wiedz i wiadomo pracowników, szczególnie tych, których zadania zwizane s z wpływem na rodowisko. Organizacja powinna opracowa i wdroy procedur dotyczc identyfikacji potrzeb szkole pracowników, opracowa i realizowa plan szkole, uwzgldniaj rónice ich zawartoci w zalenoci od charakteru wykonywanej pracy i zaangaowania w działania objte systemem. Naley zapewni, e wszyscy pracownicy zdaj sobie spraw z: wagi zgodnoci z polityk rodowiskow i procedurami oraz wymaganiami systemu zarzdzania rodowiskowego; znaczcych wpływów na rodowisko, faktycznych lub potencjalnych, wynikajcych z ich działalnoci, a take korzyci rodowiskowych wynikajcych z poprawy działania personelu; ich roli i odpowiedzialnoci w osiganiu zgodnoci z polityk rodowiskow i procedurami oraz z wymaganiami systemu zarzdzania rodowiskowego, łcznie z wymaganiami zwizanymi z gotowoci na wypadek awarii i postpowaniem poawaryjnym; potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur operacyjnych. Anek do ISO 14001 sugeruje te wymaganie od podwykonawców odpowiedniego przeszkolenia pracowników. 1.4.3. Komunikowanie si Norma stanowi, e: organizacja powinna ustanowi procedury, w celu: a) wewntrznego komunikowania si pomidzy rónymi poziomami i funkcjami organizacji, b) otrzymywania, dokumentowania i udzielania informacji w zwizku z komunikowaniem si z zainteresowanymi zewntrznymi stronami. Zgodnie z aneksem do normy zaleca si, aby organizacja wdroyła procedur otrzymywania, dokumentowania i reagowania na odpowiednie informacje i zapytania od zainteresowanych stron. Procedura ta moe obejmowa dialog z zainteresowanymi stronami oraz rozwaanie ich obaw. Zgodnie z definicj normy strona zainteresowana to: jednostka lub grupa zwizana z działalnoci rodowiskow organizacji, albo na któr ma wpływ działalno rodowiskowa organizacji. Procedura komunikowania si powinna zapewnia, e informacje od kierownictwa sprawnie docieraj do wszystkich pracowników, a uwagi i zapytania załogi trafiaj do kierownictwa. Pracownicy wszystkich szczebli s ródłem bardzo wanych informacji o szczegółach funkcjonowania przedsibiorstwa. Naley zapewni, aby ten kapitał został skutecznie sprzony z innymi elementami SZ. Jednostka organizacyjna jest zobowizana do opracowania i wdroenia procedury pozwalajcej na sprawny przepływ informacji zarówno wewntrz jednostki, jak i z tzw. zainteresowanymi stronami. Zainteresowanymi stronami mog by urzdy instytucje, słuby ochrony rodowiska, okoliczni mieszkacy, grupy ekologiczne, dostawcy, klienci i inni. Zainteresowane strony mog wyraa swoje opinie, zapytania, skargi i uwagi. Powinny by one brane pod uwag przy ocenie aspektów rodowiskowych i opracowywaniu planu działania. 1.4.4. Dokumentacja Systemu Zarzdzania rodowiskowego Celem prowadzenia dokumentacji systemu jest opisanie zasadniczych elementów systemu oraz ułatwienie dostpu do innych zwizanych z nimi dokumentów. W aneksie do ISO 14001 zwraca si uwag, e zadaniem systemu jest ograniczenie negatywnego oddziaływania na rodowisko, a nie tworzenie skomplikowanego systemu - tworzenie dokumentów. Dokumentacja powinna by pomocna w działaniu, a nie stwarza dodatkowe obcienia dla osób j prowadzcych. W normie znajduje si tylko kilka wyranie sformułowanych wymaganych dokumentów, s to: polityka rodowiskowa, cele i zadania, zakres obowizków i odpowiedzialnoci, procedury bada i monitorowania, oceny zgodnoci z prawem oraz zapisy ze szkole, auditów systemu oraz przegldu kierownictwa. Norma wymaga take udokumentowania procedur w obszarach, gdzie ich brak mógłby doprowadzi do niezgodnoci z polityk rodowiskow, celami i zadaniami. Przedsibiorstwo samo decyduje jakie to obszary. 5

1.4.5. Nadzór nad dokumentacj Naley zapewni, e: dokumenty mog by łatwo zlokalizowane; dokumenty s okresowo przegldane, weryfikowane oraz aprobowane przez uprawnione osoby; aktualne wersje dokumentów s dostpne na stanowiskach, gdzie jest to wane dla funkcjonowania SZ; zdezaktualizowane dokumenty s natychmiast wycofywane ze stosowania; zdezaktualizowane dokumenty, przechowywane w celu archiwizacji, s odpowiednio oznaczone. 1.4.6. Sterowanie operacyjne Sterowanie operacyjne polega na prowadzeniu kluczowych działa i procesów (zwizanych ze znaczcymi aspektami rodowiskowymi) w warunkach kontrolowanych. Powinno si to odbywa poprzez: wprowadzenie procedur działania; przyjcie kryteriów oceny wykonywania tych działa; opracowanie procedur działania dla dostawców towarów i usług, jeeli mog one ograniczy negatywne oddziaływanie przedsibiorstwa na rodowisko. Wymagane jest, aby procesy, które maj (lub mog mie) znaczcy wpływ na rodowisko były prowadzone zgodnie z udokumentowanymi procedurami. 1.4.7. Gotowo na wypadek awarii i postpowanie poawaryjne Norma wymaga identyfikacji wszystkich potencjalnych sytuacji awaryjnych i odpowiednie przygotowanie do nich. Norma wymaga posiadania planu awaryjnego. Procedury w zakresie sytuacji awaryjnych powinny okrela: zakresy odpowiedzialnoci i kompetencji do podejmowania działa w sytuacjach awaryjnych; informacje dotyczce słub ratowniczych; przepływ informacji (zewntrzny i wewntrzny); plany działania (w zalenoci od sytuacji); informacje dotyczce materiałów niebezpiecznych; wymagane przeszkolenie pracowników. Norma sugeruje przeprowadzenie okresowych prób alarmowych. W wikszoci przedsibiorstw istniej plany alarmowe, ale skupiaj si na ratowaniu ycia, zdrowia i mienia. W przedsibiorstwach, które wdroyły SZ procedury te powinny równie obejmowa działania zapobiegajce lub ograniczajce wpływy ewentualnych awarii na rodowisko. W ramach tych procedur przedsibiorstwo powinno analizowa przyczyny zaistniałych wypadków, oznacza to sporzdzanie raportów z tego typu zdarze. 1.5. Działania sprawdzajce i korygujce 1.5.1. Monitorowanie i pomiary Monitoring oddziaływania organizacji na rodowisko jest to system zbierania, przetwarzania, analizowania i interpretowania danych na temat oceny skali i zasigu zmian wywołanych w rodowisku w wyniku jej działalnoci. ISO 14001 wymaga kontrolowania pomiarów zwizanych ze znaczcymi oddziaływaniami na rodowisko. Norma wymaga, aby procedura opisujca monitorowanie i pomiary była udokumentowana i zawierała obowizek sporzdzania zapisów dotyczcych wyników bada. Cz pomiarów jest wymagana przez przepisy prawne, ale s take obszary, gdzie oddziaływanie na rodowisko jest znaczce, lecz przepisy nie wymagaj takich pomiarów. Ten sam punkt normy wymaga, aby urzdzenia pomiarowe były kalibrowane oraz aby przedsibiorstwo opracowało i wdroyło udokumentowane procedury okresowej kontroli zgodnoci z przepisami. 6

1.5.2. Niezgodnoci i działania korygujce i zapobiegajce Badanie niezgodnoci powinno doprowadzi do ustanowienia i udokumentowania mechanizmu przyczynowo - skutkowego ich wystpowania. Badanie niezgodnoci powinno obejmowa: identyfikacje przyczyn niezgodnoci; okrelenie koniecznych działa korygujcych; przeprowadzenie działa zabezpieczajcych przed powtórnym wystpieniem niezgodnoci; zapisanie w procedurach zmian wynikajcych z działa korygujcych. Ani system zarzdzania, ani operacje i procesy nie s doskonałe. Zawsze istnieje moliwo wykrycia niedoskonałoci i moliwoci ulepsze. Norma wymaga opracowania i wdroenia procedur pozwalajcych na korygowanie błdów i zapobieganie im w przyszłoci. 1.5.3. Zapisy Zapisy s ewidencj odbywajcych si w przedsibiorstwie procesów, szczególnie tych, które s zwizane z oddziaływaniem na rodowisko. Norma wymaga bezporedniego prowadzenia zapisów z przeprowadzonych szkole i auditów systemu oraz przegldu kierownictwa. Norma wymaga aby zapisy były prowadzone i przechowywane w sposób zapewniajcy upowanionym osobom łatwy do nich dostp i jednoczenie zabezpieczajcy je przed zniszczeniem i strat. 1.5.4. Audit Systemu Zarzdzania rodowiskowego Przedsibiorstwo ma obowizek opracowa procedury prowadzenia okresowych auditów systemu zarzdzania rodowiskowego. Celem auditu jest: sprawdzenie, czy działania w zakresie SZ s zgodne z załoeniami, m.in. wymaganiami normy ISO 14001, polityk rodowiskow, celami i zadaniami; sprawdzenie, czy system został prawidłowo wprowadzony i sprawnie funkcjonuje, tzn. m.in. sprawdzenie, czy działania przebiegaj zgodnie z ustalonymi procedurami; dostarczenie kierownictwu informacji dotyczcych wyników auditu. Czstotliwo prowadzenia auditów powinna by uzaleniona od wpływu przedsibiorstwa na rodowisko oraz wyników poprzedniego auditu. W aneksie do ISO 14001 stwierdza si, e auditu wewntrznego mog równie dokonywa osoby spoza przedsibiorstwa, ale w praktyce jest to rzadko stosowane. 1.6. Przegld wykonywany przez kierownictwo Przegld prowadzony przez kierownictwo ma na celu sprawdzenie, czy fundamenty systemu, takie jak polityka rodowiskowa oraz zadania i cele rodowiskowe odpowiadaj aktualnym potrzebom w wietle zmieniajcych si warunków wewntrznych i zewntrznych oraz zobowizania do cigłej poprawy. Norma wymaga, aby wyniki przegldu były udokumentowane, co pozwala biegłemu na analiz zmian dokonywanych w przedsibiorstwie. Przegld zarzdzania jest form wymiany opinii i dyskusji na temat zarzdzania rodowiskowego prowadzonej przez pracowników bezporednio odpowiedzialnych za system a kierownictwem zakładu. 1.7 Certyfikacja Ostatnim celem przedsibiorstwa po wdroeniu Systemu Zarzdzania rodowiskowego jest certyfikacja poprzez niezaleny akredytowany organ certyfikacyjny. Jednostka certyfikujca jest to jednostka, która sprawdza czy SZ organizacji spełnia wymagania wybranej normy. Jeli firma spełnia te wymagania, jednostka certyfikujca wystawia firmie certyfikat. Jednostki akredytujce s odpowiedzialne za zezwalanie jednostk certyfikujcym na wystawienie certyfikatów. Kontroluj one i ustalaj kryteria certyfikacji SZ, sprawdzaj czy wewntrzne procedury certyfikacji spełniaj te kryteria i czy s one odpowiedni wdroone. Jednostka akredytujca gwarantuje warto certyfikatu. Wybór jednostki certyfikujcej ma strategiczne znaczenie dla kadej firmy. Musi to by jednostka akredytowana, czyli uznana w krajach, w których znajduj si jej główni klienci. 7

Proces certyfikacji odbywa si w analogiczny sposób jak w przypadku certyfikacji Systemu Zapewnienia Jakoci tj. po wykonaniu pozytywnego auditu certyfikacyjnego wydawany jest certyfikat z akredytacj midzynarodow lub tylko polsk. Certyfikacja SZ zwykle przeprowadzana jest na terenie jednostki organizacyjnej dwuetapowo: etap I - audit wstpny, etap II - audit certyfikacyjny [6]. Celem auditu wstpnego jest sprawdzenie stanu przygotowania firmy do auditu certyfikacyjnego i zapewnienie właciwego zaplanowania tego auditu. W czasie auditu wstpnego sprawdzane jest czy: SZ bazuje na trafnej informacji znaczcych aspektów rodowiskowych; firma spełnia wymagania prawne ochrony rodowiska; SZ został tak zaprojektowany, e prowadzi przedsibiorstwo do realizowania wymogów prawa rodowiskowego i jego własnej polityki rodowiskowej, a szczególnie do stałego ulepszania działa na rzecz rodowiska; wdroenie SZ uzasadnia przejcie do auditu certyfikacyjnego; audit wewntrzny spełnia wymagania normy i moe sta si podstaw przeprowadzenia auditu certyfikacyjnego. Celem auditu certyfikacyjnego jest: potwierdzenie, e SZ spełnia wymogi wszystkich punktów normy; okrelenie, czy system zarzdzania rodowiskowego przedsibiorstwa jest zaprojektowany tak, aby umoliwiał osignicie poprawy wydajnoci działa na rzecz rodowiska i czy spełnione s wymagania prawne; potwierdzenie, e firma spełnia załoenia swojej polityki i realizuje wymogi własnych procedur. Audit certyfikacyjny koncentruje si na: identyfikacji i ocenie aspektów rodowiskowych firmy; wynikajcych z nich celach i zadaniach; monitorowaniu, pomiarach, pisaniu raportów i dokonywaniu przegldów wydajnoci działa na rzecz rodowiska w odniesieniu do celów i zada; prowadzeniu auditów wewntrznych i przegldów kierowniczych w celu zapewnienia stałej skutecznoci systemu; sprawdzenie na zasadzie próbkowania wymaga prawnych i wymaga nałoonych przez inne obowizujce przepisy; odpowiedzialno kierownictwa za realizacj polityki rodowiskowej. 2. EMAS 29 czerwca 1993 roku Komisja Europejska wydała rozporzdzenie Nr 1836/93 dotyczce dobrowolnego udziału przedsibiorstw przemysłowych we Wspólnym Schemacie Przegldu Zarzdzania rodowiskiem (Eco-menagement and Audit Scheme - EMAS). 10 lipca 1993 roku opublikowano j jako zarzdzenie w Official Journal of European Communities pod nazw Zarzdzenie Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie dopuszczenia do dobrowolnego udziału przedsibiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarzdzania i eko-auditu. EMAS wszedł w ycie w kwietniu 1995 roku i jako zarzdzenie został automatycznie wprowadzony we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Kraje członkowskie Unii Europejskiej miały obowizek przygotowania systemu akredytacji weryfikatorów systemu zarzdzania rodowiskowego zgodnie z EMAS oraz systemu rejestracji przedsibiorstw w rejestrze EMAS. Punktem wyjcia do podjcia działa Unii Europejskiej w zakresie zarzdzania i przegldów ekologicznych było hasło dobre zarzdzanie przedsibiorstwem powinno integrowa w sobie zarzdzanie ekologiczne. Podstawowym celem EMAS jest stworzenie systemu zarzdzania ekologicznego w przedsibiorstwie opartego na procesie cigłych usprawnie zarówno w odniesieniu do procesów produkcyjnych jak i technik zarzdzania. Cel ten mona osign poprzez opracowanie i wdroenie w przedsibiorstwie polityk, programów rodowiskowych, systematyczn, obiektywn i okresow ocen funkcjonowania przedsibiorstwa. 8

Proces wdraania EMAS składa si z 7 etapów: 1. Opracowanie polityki ekologicznej. 2. Przeprowadzenie wstpnego przegldu przedsibiorstwa. 3. Opracowanie programu rodowiskowego. 4. Wdroenie systemu ekologicznego zarzdzania. 5. Przeprowadzenie przegldu ekologicznego. 6. Opracowanie deklaracji rodowiskowej. 7. Zatwierdzenia i uprawomocnienia. 2.1. Polityka ekologiczna przedsibiorstwa Polityka ekologiczna przedsibiorstwa jest głównym instrumentem ukazujcym priorytetowe działania rodowiskowe Polityka ekologiczna powinna: stanowi podstaw do okrelenia celów rodowiskowych, zada, programu i systemu zarzdzania, nawizywa do wszystkich zagadnie rodowiskowych angaowa przedsibiorstwo w praktyk dobrego zarzdzania, deklarowa konieczno spełnienia wszystkich wymaga prawnych z zakresu ochrony rodowiska, deklarowa wdroenie cigłych usprawnie w funkcjonowaniu przedsibiorstwa w odniesieniu do wymaga rodowiskowych by zatwierdzona na najwyszym szczeblu systemu zarzdzania, mie form pisemn, by dostpna dla całej załogi i lokalnego społeczestwa, by okresowo weryfikowana. 2.2. Wstpny przegld przedsibiorstwa Celem wstpnego przegldu przedsibiorstwa jest: okrelenie miejsca wystpowania negatywnych oddziaływa na rodowisko, okrelenie które z tych oddziaływa powinny by zlikwidowane, okrelenie zakresu niezbdnych usprawnie, okrelenie w jakim zakresie zakład dostosowuje si do obowizujcych regulacji prawnych, okrelenie zakresu efektywnego i rzeczywistego zuycia surowców i materiałów oraz wielkoci wydalanych zanieczyszcze stałych, ciekłych i gazowych itp., okrelenie zmian w polityce rodowiskowej przedsibiorstwa. Wyniki wstpnego przegldu przedsibiorstwa powinny by dokumentowane w formie raportów dotyczcych systemu zarzdzania, inwentaryzacji surowców, inwentaryzacji odpadów, oceny zuycia energii lub w formie rejestrów wszystkich regulacji prawnych z zakresu ochrony rodowiska obowizujcych zakład itp. Na podstawie zgromadzonych dokumentów, przyjta polityka rodowiskowa przedsibiorstwa powinna zosta zmieniona lub uzupełniona. 2.3. Program rodowiskowy Program rodowiskowy zapewnia realizacj celów i zada zwizanych z polityk i zdefiniowanych podczas wstpnego przegldu przedsibiorstwa. Celem programu jest zagwarantowanie, e wszystkie cele i zadania załoone w polityce przedsibiorstwa zostan osignite. Załoone cele musz zosta ujte w harmonogramie. Program rodowiskowy powinien: wyznacza odpowiedzialno za okrelone cele w kadej jednostce funkcjonalnej i na kadym szczeblu zarzdzania przedsibiorstwem, okrela rodki za pomoc których cele maj by osignite. 9

W odniesieniu do działa zwizanych z rozwojem przedsibiorstwa, rozwojem nowych lub modyfikowaniem istniejcych produktów, usług i procesów, powinny zosta opracowane oddzielne programy okrelajce: cele ekologiczne jakie maj by osignite, mechanizmy ich osignicia, procedury postpowania ze zmianami, mechanizmy naprawcze. 2.4. System Zarzdzania Ekologicznego System zarzdzania ochron rodowiska oznacza t cz ogólnego systemu zarzdzania przedsibiorstwem, która zawiera struktur organizacyjn, działania, procedury i zasady formułowania oraz wdraania polityki ekologicznej. Zgodnie z wymaganiami EMAS system zarzdzania w przedsibiorstwie powinien: okrela zakres odpowiedzialnoci za rodowisko wród wszystkich pracowników na wszystkich poziomach, ocenia oddziaływanie na rodowisko wszystkich działa, procesów i produktów, ocenia i monitorowa wszystkie obecnie podejmowane działania, zapobiega, eliminowa i redukowa emisj zanieczyszcze do rodowiska, podejmowa działania w celu ochrony przed wypadkami, przeciekami, emisjami itp., wdraa i aktualizowa obowizujce procedury (we współpracy z samorzdami lokalnymi), kontrolowa spełnienie wymogów rodowiskowych, dostarcza kompletnej informacji do publicznej wiadomoci na temat działa rodowiskowych przedsibiorstwa. System zarzdzania przedsibiorstwem musi by dostatecznie silny by poda za polityk rodowiskow, załoonymi celami i programem. Wdraajc system ekologicznego zarzdzania, naley przeanalizowa istniejcy system zarzdzania przedsibiorstwem, w szczególnoci struktur organizacyjn i odpowiedzialno na rónych poziomach zarzdzania i pracy. Wskazane jest opracowanie pisemnej instrukcji dla kadego pracownika w zakładzie, pracujcego na stanowisku, które moe powodowa oddziaływanie na rodowisko. Naley wyznaczy jednego z członków zarzdu przedsibiorstwa, w celu nadzorowania realizacji programu. Winien on posiada dostateczn przygotowanie i wiedz na temat działalnoci przedsibiorstwa, tak by mógł podejmowa efektywne decyzje finansowe, personalne i technologiczne. Wszelkie podejmowane działania w ramach systemu powinny by udokumentowane w formie pisemnej: procedury kontrolne, indywidualna odpowiedzialno pracowników, instrukcje pracy, zatwierdzenia zmian dotyczcych procesu produkcyjnego, regulacje prawne. Dokumentacja musi zawiera diagram struktury organizacyjnej ukazujcy kto jest odpowiedzialny i za jakie czci programu. System zarzdzania ekologicznego musi zawiera zakres działa o charakterze szkoleniowym. Szkolenia maj na celu uwiadomienie pracowników przedsibiorstwa, przedstawienie ich obowizków w zakresie ochrony rodowiska i skutków ich nie wypełniania. W trakcie szkole pracownicy powinni zosta zapoznani z podjtymi działaniami, które zapewniaj realizacj polityki rodowiskowej przedsibiorstwa. Podstawowym efektem szkolenia powinno by lepsze zintegrowanie zarzdzania ekologicznego z praktyk pracy przedsibiorstwa [3]. 2.5. Przegld ekologiczny przedsibiorstwa Przegld ekologiczny przedsibiorstwa to: systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osigni organizacji, systemu zarzdzania i procesów stworzonych w celu ochrony rodowiska. Celem przegldu jest: pomoc w zarzdzaniu w celu kontroli wszystkich działa praktycznych, które mog powodowa skutki rodowiskowe i pomoc w ich ocenie, czyli w okreleniu w jakim zakresie przedsibiorstwo dostosowało si do swojej własnej polityki rodowiskowej. Celem audytu jest równie ocena systemu zarzdzania i okrelenie zgodnoci z polityk rodowiskow i programem rodowiskowym przedsibiorstwa, który musi by zgodny z istniejcymi wymaganiami rodowiskowymi. 10