SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO

Transkrypt

1 8/13 Archives of Foundry, Year 2004, Volume 4, 13 Archiwum Odlewnictwa, Rok 2004, Rocznik 4, Nr 13 PAN Katowice PL ISSN SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO M. I. DĘBOWSKA 1 Biuro Inżynierii Środowiska i Rozwoju Technologii PU Południe II sp. z o.o Kraków, ul. Łokietka STRESZCZENIE W referacie omówiono najważniejsze zagadnienia z zakresu międzynarodowych systemów zarządzania środowiskowego, obejmujące system zarządzania i auditowania środowiskowego EMAS oraz krótką charakterystykę norm serii ISO Key words: environmental considerations of management, system of environmental management, eco-management and Audit Scheme EMAS. 1. MIĘDZYNARODOWE ASPEKTY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Zwołana przez ONZ do Rio de Janeiro w Brazylii Konferencja Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój (UNICED) w dniach od 3 do 14 czerwca 1992 roku zaowocowała między innymi Globalnym Programem Działań określającym prawa i obowiązki państw w procesie realizacji podstawowych zasad zrównoważonego rozwoju (tzw. AGENDA 21). AGENDA 21 przedstawia porozumienie osiągnięte w Rio przez 179 Państw i jest wzorem globalnego partnerstwa zmierzającego do pogodzenia nierozdzielnych wymagań zdrowego środowiska i zdrowej gospodarki dla wszystkich narodów świata. Odpowiedzialna przedsiębiorczość może pełnić poważną funkcję w podnoszeniu wydajności wykorzystania zasobów, w minimalizowaniu odpadów oraz działaniach na rzecz ochrony ludzkiego zdrowia i jakości środowiska. Koła gospodarcze oraz przemysł powinny wprowadzić techniki i technologie ograniczające szkodliwy wpływ na środowisko. Dla koordynacji zapisanych w AGENDZIE 21 postanowień i rekomendacji Szczyt Ziemi Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych powołał Komisję 1 mgr inż., sekretariat@poludnie.pl.

2 58 Trwałego Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UN CSD). Polska uczestniczy w pracach UN CSD od początku jej istnienia. 10 maja 1991 roku Sejm RP przyjął uchwałę I Polityka Ekologiczna Państwa *. Podstawowym założeniem była zasada trwałego, zrównoważonego rozwoju, odnoszącego się do całej sfery działalności społeczno-gospodarczej. Przyjęta w 1992 r. na Szczycie Ziemi AGENDA 21 w pełni korelowała z Polityką ekologiczną państwa. Zintegrowanie celów gospodarczych z celami ochrony środowiska jest podstawową zasadą filozofii ekorozwoju. W prawidłowym zarządzaniu ochroną środowiska obowiązuje zasada, że profilaktyka jest zawsze bardziej opłacalna niż naprawianie szkód. W dążeniu do osiągnięcia sukcesu rynkowego wprowadzane są w przedsiębiorstwach dobrowolne, proekologiczne działania u źródła, nazwane Systemem Zarządzania Środowiskowego, chroniące przed interwencją władz odpowiedzialnych za ochronę środowiska, ograniczające opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska oraz budujące zaufanie konsumenta do firmy. W okresie dostosowania Polski do warunków Unii Europejskiej i pełnego otwarcia na jej rynki polskie przedsiębiorstwa wdrażają zasadę czystszej produkcji, normę Zarządzania Jakością ISO 9000, normę Zarządzania Środowiskowego ISO oraz normę Zarządzania Bezpieczeństwem Pracy ISO SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Filozofia zarządzania środowiskowego została sformułowana w połowie lat 80-tych w Kodeksie postępowania w zakresie zarządzania środowiskowego Niemieckiego Stowarzyszenia na rzecz Zarządzania Środowiskiem oraz rozwinięta na początku lat 90-tych w Karcie biznesu na rzecz zrównoważonego rozwoju opracowanej przez Radę Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Międzynarodowej Izby Handlowej. Zarządzanie środowiskowe to te aspekty ogólnej funkcji zarządzania, które dotyczą opracowania, wdrożenia i realizacji polityki i celów środowiskowych jakiejkolwiek jednostki organizacyjnej. System zarządzania środowiskowego to struktura organizacyjna, odpowiedzialność, praktyka postępowania, procedury, procesy i zasoby dla wdrożenia i realizacji zarządzania środowiskowego. Celem systemu jest spełnienie wymagań lub oczekiwań strony trzeciej, które nie wynikają z faktu zawieranych kontraktów, lecz z obowiązujących przepisów państwowych i lokalnych, oczekiwań wspólnot regionalnych czy opinii publicznej, a nawet sąsiadujących krajów. Wdrożenie zarządzania środowiskowego na ogół następuje przy wykorzystaniu następujących zasad: traktowanie zarządzania środowiskowego jako jednego z prio - rytetów działalności firmy, nawiązywanie i utrzymywanie stałego kontaktu z przedstawicielami stron zainteresowanych ochroną i polepszeniem stanu środowiska, ustalenie wymogów i regulacji prawnych w zakresie środowiskowych aspektów działalności przedsiębiorstwa, wzbudzenie i rozwinięcie zainteresowania pracowników problemami * W roku 2002 przyjęta została II Polityka Ekologiczna Państwa.

3 59 ochrony środowiska poprzez wyraźny podział obowiązków i zakresu odpowiedziałności, szkolenia, samokształcenia itp., planowanie środowiskowe obejmujące cały cykl życia produktu, opracowanie procedury dążenia do wyznaczonych poziomów działania, zapewnienie koniecznych środków na cele organizacyjne, szkoleniowe, a także inwestycyjne, przeprowadzenie oceny działań w zakresie ochrony środowiska. Procedury zarządzania środowiskowego jako pierwszy opracował Brytyjski Instytut Standaryzacji - norma BS 7750 Zarządzanie środowiskowe, opublikowana 1992 roku. Rozwiązania zastosowane w tej normie w znacznym stopniu zostały ujęte w Systemie zarządzania i auditowania środowiskowego Unii Europejskiej - EMAS. Na tej podstawie stworzono również system norm międzynarodowych ISO Zarządzanie Środowiskowe. 3. SYSTEM ZARZĄDZANIA I AUDITOWANIA ŚRODOWISKOWEGO EMAS 29 czerwca 1993 roku Komisja Europejska wydała rozporządzenie Nr 1836/93 dotyczące dobrowolnego udziału przedsiębiorstw przemysłowych w systemie zarządzania i auditowania środowiskowego (Eco-management and Audit Scheme - EMAS). 10 lipca 1993 roku opublikowano je jako zarządzenie w Official Journal of European Communities pod nazwą Zarządzenie Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie dopuszczenia do dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarządzania i eko-auditu. EMAS wszedł w życie w kwietniu 1995 roku i jako zarządzenie został automatycznie wprowadzony we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Proces wdrażania EMAS składa się z 7 etapów: opracowanie polityki ekologicznej, przeprowadzenie wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa, opracowanie programu środowiskowego, wdrożenie systemu ekologicznego zarządzania, przepro - wadzenie przeglądu ekologicznego, opracowanie deklaracji środowiskowej oraz zatwierdzenie i uprawomocnienie. Polityka ekologiczna przedsiębiorstwa jest głównym instrumentem ukazującym priorytetowe działania środowiskowe. Stanowi podstawę do określenia celów środo - wiskowych, zadań, programu i systemu zarządzania. Powinna nawiązywać do wszystkich zagadnień środowiskowych, angażować przedsiębiorstwo w praktykę dobrego zarządzania, deklarować konieczność spełnienia wszystkich wymagań prawnych z zakresu ochrony środowiska, deklarować wdrożenie ciągłych usprawnień w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa w odniesieniu do wymagań środowiskowych, być zatwierdzona na najwyższym szczeblu systemu zarządzania, mieć formę pisemną, być dostępna dla całej załogi i lokalnego społeczeństwa oraz być okresowo weryfikowana. Celem wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa jest określenie miejsca występowania negatywnych oddziaływań na środowisko, a następnie wytypowanie, które z tych oddziaływań powinny być zlikwidowane, zakresu niezbędnych usprawnień, w jakim zakresie zakład dostosowuje się do obowiązujących regulacji prawnych, zakresu efektywnego i rzeczywistego zużycia surowców i materiałów oraz wielkości

4 60 emitowanych zanieczyszczeń stałych, ciekłych i gazowych itp., jak również zmian w polityce środowiskowej przedsiębiorstwa. Program środowiskowy zapewnia realizację celów i zadań związanych z polityką i zdefiniowanych podczas wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa. Powinny zostać opracowane oddzielne programy określające: cele ekologiczne, jakie mają być osiągnięte, mechanizmy ich osiągnięcia, procedury postępowania w przypadku zmian oraz mechanizmy naprawcze. System zarządzania ochroną środowiska oznacza tę część ogólnego systemu zarządzania przedsiębiorstwem, która obejmuje strukturę organizacyjną, działania, procedury i zasady formułowania oraz wdrażania polityki ekologicznej. System musi zawierać zakres działań o charakterze szkoleniowym. Szkolenia mają na celu uświadomienie pracowników przedsiębiorstwa, przedstawienie ich obowiązków w zakresie ochrony środowiska i skutków ich nie wypełniania. Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa to systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osiągnięć organizacji, systemu zarządzania i procesów stworzonych w celu ochrony środowiska. Procedura przeprowadzenia przeglądu ekologicznego składa się z trzech etapów: przygotowanie, przeprowadzenie przeglądu oraz działania po przeprowadzeniu przeglądu. System EMAS wymaga publikowania deklaracji środowiskowej, która powinna być zatwierdzona przez akredytowanych i niezależnych weryfikatorów. Ostatnim krokiem procesu wdrażania EMAS jest ocena oświadczenia środowiskowego przez zewnętrznych akredytowanych weryfikatorów. 4. NORMY SERII ISO W 1991 roku powstała w Międzynarodowej Organizacji ds. Standaryzacji (ISO) Strategiczna Grupa ds. Środowiska (SAGE). W 1992 roku powołano Komitet Techniczny 207 (TC 207) odpowiedzialny za opracowanie norm w dziedzinach: systemy zarządzania środowiskowego, audity środowiskowe, ocena wyników działań na rzecz środowiska, znakowanie (eko-etykietowanie) wyrobów, analiza cyklu życia, aspekty ekologiczne w normalizacji produktów oraz słownictwo i definicje. Wszystkie opracowane i planowane normy, za wyjątkiem ISO 14001, mają charakter poradników i mają ułatwić przedsiębiorstwom optymalizację działań na rzecz ochrony środowiska. Tylko norma ISO stanowi podstawę do wydania certyfikatu zgodności. W kwietniu 1997 roku norma ISO została przyjęta przez Europejski Komitet Normalizacji (CEN) i funkcjonuje w Unii Europejskiej jako EN ISO Ideą wiodącą normy ISO jest ciągłe doskonalenie ogólnej działalności środowiskowej, niekoniecznie we wszystkich obszarach działania jednocześnie, wynikającą z ciągłych wysiłków zmierzających do poprawy w zgodzie z polityką środowiskową organizacji. Norma ISO jest normą: ogólnego znaczenia, proaktywną, rozwojową, dobrowolną oraz opartą na systemach wspieranych przez udokumentowane procedury.

5 61 Aspekty środowiskowe to wszelkie zagadnienia związane z oddziaływaniem jednostki organizacyjnej na środowisko. Odnoszą się one do elementów działalności, produktu lub usługi, które mają korzystny lub niekorzystny wpływ na środowisko. Zaleca się przeprowadzenie wstępnego przeglądu środowiskowego, który umożliwi zidentyfikowanie wszystkich pośrednich i bezpośrednich aspektów środowiskowych związanych z działalnością organizacji, produktami oraz usługami. Należy uwzględnić: emisje do atmosfery, odprowadzanie ścieków, zarządzanie odpadami, zanieczyszczanie gruntu, zużycie surowców i zasobów naturalnych oraz inne kwestie związane z lokalnym środowiskiem i społeczeństwem. Aspekty te można określać według procesów, według urządzeń, pod względem operacji, czy też rodzaju aspektu. Certyfikat zgodności z ISO wydany przez firmę certyfikacyjną gwarantuje, że przedsiębiorstwo zidentyfikowało faktycznie wszystkie aspekty środowiskowe i wybrało do dalszej pracy rzeczywiście najistotniejsze dla swojej działalności. Warunkiem koniecznym dla certyfikacji systemu zarządzania środowis kowego na zgodność z ISO jest spełnienie wymagań prawnych i innych dotyczących działania jednostki. Przedsiębiorstwo musi stworzyć i aktualizować rejestr aktualnych wymagań prawnych oraz oceniać ich relację z działalnością prowadzoną w zakładzie. Norma ISO wymaga, aby jednostka przyjęła i udokumentowała cele i zadania środowiskowe, wynikające z polityki środowiskowej jednostki i odnoszące się do istotnych aspektów środowiskowych. Sugerowane jest wyznaczanie celów i zadań przy zastosowaniu najlepszej dostępnej i ekonomicznie uzasadnionej technologii. Osiąganie celów i realizacja zadań środowiskowych wymaga opracowania szczegółowego planu działania zwanego w normie programem zarządzania. Plan ten ma na celu określenie: osób odpowiedzialnych za dane zadanie, metod realizacji, terminów realizacji poszczególnych zadań, środków przeznaczonych na realizację zadania. Norma wymaga, aby struktura i odpowiedzialność związana z Systemem Zarządzania Środowiskowego była ściśle określona i udokumentowana. Celem prowadzenia dokumentacji jest opisanie zasadniczych elementów systemu oraz ułatwienie dostępu do innych związanych z nimi dokumentów. Kierownictwo jednostki ma za zadanie zapewnienia niezbędnych dla wdrożenia systemu zasobów. Zasoby te obejmują odpowiednią liczbę wykwalifikowanych pracowników, dostęp do technologii oraz środki finansowe. Jednostka organizacyjna jest zobowiązana do opracowania i wdrożenia procedury pozwalającej na sprawny przepływ informacji zarówno wewnątrz jednostki, jak i pomiędzy tzw. zainteresowanymi stronami (urzędy, instytucje, służby ochrony środowiska, okoliczni mieszkańcy, grupy ekologiczne, dostawcy, klienci i inni). Sterowanie operacyjne polega na prowadzeniu kluczowych działań i procesów w warunkach kontrolowanych. Powinno się to odbywać poprzez: wprowadzenie procedur działania, przyjęcie kryteriów oceny wykonywania tych działań oraz opracowanie procedur działania dla dostawców towarów i usług, jeżeli mogą one ograniczyć negatywne oddziaływanie przedsiębiorstwa na środowisko. Norma wymaga identyfikacji wszystkich potencjalnych sytuacji awaryjnych i odpowiednie przygotowanie się do nich oraz posiadania planu awaryjnego. Procedury

6 62 w zakresie sytuacji awaryjnych powinny określać: zakresy odpowiedzialności i kompetencji do podejmowania działań w sytuacjach awaryjnych, informacje dotyczące służb ratowniczych, przepływ informacji, plany działania, informacje dotyczące materiałów niebezpiecznych oraz wymagane przeszkolenie pracowników. Monitoring oddziaływania organizacji na środowisko jest to system zbierania, przetwarzania, analizowania i interpretowania danych na temat oceny skali i zasięgu zmian wywołanych w środowisku w wyniku jej działalności. Badanie niezgodności powinno doprowadzić do ustanowienia i udokumento - wania mechanizmu przyczynowo - skutkowego ich występowania. Powinno ono obejmować: identyfikację przyczyn niezgodności, określenie działań korygujących, przeprowadzenie działań zabezpieczających przed powtórnym wystąpieniem niezgod - ności oraz zapisanie w procedurach zmian wynikających z działań korygujących. Przedsiębiorstwo ma obowiązek opracować procedury prowadzenia okresowych auditów systemu zarządzania środowiskowego, które mają na celu sprawdzenie, czy fundamenty systemu, takie jak polityka środowiskowa oraz zadania i cele środowiskowe odpowiadają aktualnym potrzebom w świetle zmieniających się warunków wewnętrznych i zewnętrznych oraz zobowiązania do ciągłej poprawy. Ostatnim celem przedsiębiorstwa po wdrożeniu Systemu Zarządzania Środowiskowego jest certyfikacja przez niezależny akredytowany organ certyfikacyjny. Proces certyfikacji odbywa się w analogiczny sposób jak w przypadku certyfikacji Systemu Zapewnienia Jakości, tj. po wykonaniu pozytywnego auditu certyfikacyjnego wydawany jest certyfikat z akredytacją międzynarodową lub tylko polską. LITERATURA [1] AGENDA 21. [2] Polityka Ekologiczna Państwa uchwalona przez Sejm RP. [3] Normy serii ISO 9000 i [4] System Zarządzania i Auditowania Środowiskowego EMAS. SUMMARY ENVIRONMENTAL MANAGEMENT SYSTEMS In this paper there is discussed the most important international elements of environmental management, the essence of environmental management system and EMAS system (Eco-management and Audit Scheme). There is also condensed informations about ISO rules. Recenzent: prof. dr hab. Mariusz Holtzer.