Seniorem być. Sytuacja i aktywność osób starszych w Piekarach Śląskich i w Tarnobrzegu - raport z badań

Paulina Sobiesiak-Penszko Seniorem być. Sytuacja i aktywność osób starszych w Piekarach Śląskich i w Tarnobrzegu - raport z badań Spis treści Wprowadzenie... 2 Charakterystyka badanych społeczności... 4 Programowanie działań na rzecz osób starszych... 6 Lokalne systemy działań na rzecz osób starszych... 8 Oferta działań i usług kierowanych do seniorów... 9 Potencjał aktywizacyjny środowiska osób starszych... 13 Umiejętności, wiedza, doświadczenia... 19 Rozwijanie aktywności osób starszych. Rekomendacje... 20 Podsumowanie... 23 Raport powstał w ramach projektu Seniorzy nowa generacja. Akademia aktywności lokalnej, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej.

Wprowadzenie Sytuację osób starszych, jakość ich życia, potencjał aktywizacyjny, którym dysponują warunkuje szereg czynników o indywidualnym i kontekstowym charakterze. Do tej pierwszej grupy czynników należą cechy wyznaczające zarówno status ekonomiczny i społeczny jednostki, takie jak np. wykształcenie, poziom zamożności, posiadana przez nią wiedza i kompetencje. Znaczenie ma również jej stan zdrowia, a także dyspozycje psychofizyczne wpływające m.in. na jej skłonność do aktywności i angażowania się w działania na rzecz swojego środowiska, ale również determinujące poziom jej satysfakcji i zadowolenia z życia. Drugi typ czynników określanych jako kontekstowe to z kolei zasoby ludzkie, ekonomiczne i kulturowe środowisk, które zamieszkują seniorzy. Wpływają one na ich sytuację życiową, determinują ich szanse, możliwości i ograniczenia. W tym kontekście tak istotnego znaczenia nabiera przeprowadzanie lokalnych diagnoz i analiz pokazujących uwarunkowania aktywności osób starszych, pozwalających na zidentyfikowanie mocnych i słabych stron lokalnych systemów działań na rzecz osób starszych, a także zaprojektowanie rozwiązań wychodzących naprzeciw istniejącym problemom. Tym bardziej jest to ważne, że obecnie takie badania prowadzi się rzadko. Niniejszy raport jest próbą częściowego uzupełnienia luki w tej materii w odniesieniu do dwóch społeczności Tarnobrzega i Piekar Śląskich. Wybór tych społeczności jako miejsc przeprowadzenia badań nie jest przypadkowy. Są to bowiem miejscowości, wspólnie z Instytutem Spraw Publicznych (ISP) zaangażowane w realizację projektu Seniorzy - nowa generacja: akademia aktywności lokalnej 1, który odpowiada na problem związany ze słabą aktywnością obywatelską i społeczną seniorów, w tym mężczyzn w znacznie mniejszym stopniu niż kobiety angażujących się w wiele z form aktywności. Obrazuje to chociażby przykład dynamicznie rozwijających się w całej Polsce Uniwersytetów Trzeciego Wieku, gdzie odsetek mężczyzn wśród słuchaczy wynosi zaledwie ok. 15% 2. Mężczyźni w wieku 60-80 lat również rzadziej niż kobiety czytają książki, korzystają z bibliotek (według badań TNS OBOP odsetek mężczyzn-czytelników wynosił 1 Projekt realizowany jest w okresie listopad 2012-czerwiec 2013 r. Jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej. Więcej na temat projektu http://www.isp.org.pl/site.php?id=902. [dostęp 5 stycznia 2013 r.]. 2 Por. Zoom na UTW. Raport z badania, A. Gołdys, Ł. Krzyżanowska, M. Stec, Ł. Ostrowski, Towarzystwo Inicjatyw Twórczych ę, 2012, s. 45, http://zoomnautw.pl/wp-content/uploads/2012/05/zoom_na_utw_raport_calosciowy_www.pdf [dostęp 15 stycznia 2013 r.]. 2 S t r o n a

13%, a kobiet 32%), rzadziej korzystają z oferty kulturalnej kina, teatru bądź muzeum (3% w porównaniu z 5% kobiet), rzadziej spotykają się ze znajomymi i rodziną (35% w porównaniu z 53% kobiet). Częściej z kolei poświęcają swój wolny czas działce (39% w porównaniu z 34% kobiet), hobby (22% w porównaniu do 15% kobiet). Częściej też niż kobiety uprawiają sport (2% i mniej niż 1%) 3. W tym kontekście obok waloru poznawczego badania miały także wymiar praktyczny. Miały bowiem posłużyć zaprojektowaniu pomysłów na działania zwiększające udział osób starszych, w tym mężczyzn w życiu społecznym. Diagnoza lokalna sytuacji osób starszych zaprezentowana w niniejszym raporcie to efekt badań, przeprowadzonych przez badaczy ISP w obu miejscowościach w okresie listopad grudzień 2012 roku 4. W ramach badań w każdej ze społeczności przeprowadzono po pięć wywiadów indywidualnych z przedstawicielami najważniejszych lokalnych aktorów działających na rzecz osób starszych, tj. władz lokalnych i samorządowych jednostek organizacyjnych, oraz organizacji pozarządowych skupiających seniorów bądź działających na ich rzecz. Wśród respondentów znaleźli się m.in. przedstawiciele urzędów miasta, działających w obu miejscowościach uniwersytetów trzeciego wieku, ośrodków kultury, domu dziennego pobytu (Tarnobrzeg, Piekary Śląskie), Związku Emerytów (Tarnobrzeg), Stowarzyszenia Nasze Piekary (Piekary Śląskie) oraz klubu seniora 5 (Piekary Śląskie). W obu miejscowościach odbył się również jeden wywiad grupowy ze starszymi mężczyznami, zarówno angażującymi się w działalność społeczną, jak i nieposiadającymi takiego doświadczenia (w każdym z dwóch wywiadów udział wzięło po dziesięć osób). Została również przeprowadzona analiza danych zastanych związanych z aktywizacją osób starszych. Taki zakres badań nie pozwalał oczywiście dokonać wyczerpującej analizy interesującego nas zagadnienia, mamy jednak nadzieję, że wskazały one na najważniejsze problemy związane z rozwijaniem aktywności osób starszych w obu badanych społecznościach i jednocześnie możliwości przynajmniej częściowego ich ograniczenia. Na koniec warto zaznaczyć, że nie przypadkiem duża część wniosków z przeprowadzonych badań będzie prezentowana wspólnie. Okazuje się bowiem, że niezależnie od specyfiki konkretnych środowisk, wiele z uwarunkowań aktywności osób starszych ma 3 Por. TNS OBOP dla Point of View 2007. 4 Badania zostały przeprowadzone przez Paulinę Sobiesiak-Penszko oraz Filipa Pazderskiego. 5 Wywiad łączony, nieliczony oddzielnie. 3 S t r o n a

charakter ponadlokalny. W tym sensie przeprowadzone badania, choć odnoszące się do dwóch konkretnych miejsc na mapie Polski, mają także walor uniwersalności. Zanim przedstawimy wyniki przeprowadzonych badań, przyjrzyjmy się bliżej obu badanym miejscowościom. Charakterystyka badanych społeczności Piekary Śląskie to miasto na prawach powiatu, położone w województwie śląskim w północnej części Aglomeracji Górnośląskiej. Według danych z najnowszego Narodowego Spisu Powszechnego liczy 57 917 mieszkańców. To typowa gmina górnicza. Wydobycie węgla i przemysł górniczy od stuleci determinował rozwój miasta, a kopalnie były podstawowym miejscem zatrudnienia lokalnej ludności. Przemiany gospodarcze ostatnich dziesięcioleci, upadek tradycyjnego przemysłu znacząco pogorszyły sytuację miasta, czego wyrazem jest m.in. wysoka stopa bezrobocia. Według danych BDL w 2011 roku udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wyniósł 7,1% (w całym województwie śląskim w tym samym czasie wynosił on 6,2%). Obecnie największym pracodawcą zatrudniającym ok. 2900 osób 6 jest Kopalnia Węgla Kamiennego Piekary będąca oddziałem Kompanii Węglowej S.A., ale generalnie przyszłość przemysłu wydobywczego jest niepewna i jednym z największych wyzwań miasta staje się dokonanie harmonijnego przejścia od tradycyjnych działalności gospodarczych do nowej, bardziej konkurencyjnej struktury gospodarczej, ograniczającej negatywne zjawiska na rynku pracy 7 Negatywnym przemianom gospodarczym towarzyszą również niekorzystne przemiany demograficzne. Miasto starzeje się. Według danych GUS w latach 2002-2010 wskaźnik obciążenia demograficznego (ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym) zwiększył się z 24 do 28. Osoby w wieku poprodukcyjnym stanowią obecnie 6 Por. więcej na ten temat http://www.kwsa.pl/o_firmie/oddzialy/oddzia%c5%82+kwk+%22piekary%22 [dostęp z dnia 5 stycznia 2013 r.]. 7 Strategia rozwoju miasta Piekary Śląskie do roku 2015, s. 12. 4 S t r o n a

prawie 18% ludności ogółem (10507 osób, w tym 3416 mężczyzn, 7091 kobiet), podczas gdy dla porównania w 2002 roku było to 15,5% 8, a w roku 1998 13,5%. Drugie badane miasto Tarnobrzeg to również miasto na prawach powiatu, położone z kolei na terenie województwa podkarpackiego. Zamieszkuje je 48 821 mieszkańców (Narodowy Spis Powszechny, 2011). W przeszłości był to jeden z najważniejszych ośrodków wydobycia siarki i produkcji kwasu siarkowego. W ostatnich dziesięcioleciach analogicznie jak w przypadku Piekar Śląskich nastąpiło załamanie dawnego przemysłu. Dekoniunktura na rynkach światowych spowodowała spadek cen siarki i nieopłacalność jej wydobycia 9. Znaczna część kopalni jest w stanie likwidacji, co przełożyło się na wysoki poziom bezrobocia. Sytuację na rynku pracy pogorszyła również utrata przez miasto w wyniku reformy administracyjnej z 1999 roku statusu miasta wojewódzkiego. W 2011 roku udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wyniósł 9,2% (Bank Danych Lokalnych GUS) i jest on wyższy niż analogiczny wskaźnik dla Polski (8%), ale nieco niższy niż w całym województwie podkarpackim, gdzie wyniósł on 10,2%. Analiza danych dotyczących struktury ludności Tarnobrzega wyraźnie wskazuje na starzenie się również tej społeczności (spadek liczby urodzeń i zmniejszenie przyrostu naturalnego). Według danych GUS w latach 2002-2010 wskaźnik obciążenia demograficznego (ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym) zwiększył się z 18 do 27,7. W 2011 roku osoby w wieku poprodukcyjnym stanowiły już prawie 18% mieszkańców (8749 osób, w tym 2785 mężczyzn, 5964 kobiet). Miasto dotyka problem wyludniania się. Według prognoz demograficznych do 2030 roku liczba ludności zmniejszy się z ponad 48 000 do ok. 42 000 mieszkańców 10. Jak wskazuje powyższa krótka charakterystyka obie badane miejscowości choć położone na terenie innych województw, cechują zbliżone do siebie problemy związane z przemianami gospodarczymi i społecznymi, w tym demograficznymi, na które lokalne polityki publiczne powinny odpowiadać. Czy odpowiadają? Wcześniejsze badania Instytutu Spraw Publicznych (ISP) dotyczące m.in. przygotowania społeczności lokalnych na wyzwania demograficzne, pokazują, że generalnie problem starości nie jest w Polsce dostrzegany przez lokalne władze. Samorządy nie 8 Strategia rozwoju miasta Piekary Śląskie do roku 2015, s. 7. 9 Strategia Rozwoju Miasta Tarnobrzega, s. 10. 10 Strategia Rozwoju Miasta Tarnobrzega, s. 14. 5 S t r o n a

prowadzą spójnej i kompleksowej polityki wobec osób starszych. Realizowane działania mają charakter pojedynczy, przypadkowy i zazwyczaj są rozproszone między różne podmioty w różnych sektorach, co wiąże się m.in. z brakiem programowania i konceptualizacji polityk społecznych w obliczu starzenia się ludności, ale pierwotnie ma swoje źródło bądź w ignorowaniu starości bądź w utożsamianiu jej wyłącznie ze sferą choroby, niedołężności i niepełnosprawności, co uruchamia przede wszystkim działania o charakterze opiekuńczym 11. Jak zobaczymy, diagnoza przeprowadzona w obu miejscowościach potwierdza konstatacje z tych badań, co przejawia się na różnych poziomach. Zacznijmy od przeanalizowania programowania przez władze lokalne działań na rzecz osób starszych. Programowanie działań na rzecz osób starszych Wyznaczanie celów, priorytetów i kierunków działań na rzecz osób starszych jest koniecznym, choć oczywiście niewystarczającym warunkiem prowadzenia świadomej i spójnej polityki senioralnej. Na etapie planowania wymaga ono m.in. zapoznania się z sytuacją tej grupy, jej potrzebami, problemami i zasobami, a na etapie działań wykonawczych zarówno wskazania podmiotów odpowiedzialnych za realizację poszczególnych działań, jak i bieżącej ich współpracy uwzględniającej również partnerów z sektora pozarządowego i prywatnego. Jak pokazują przeprowadzone badania w obu społecznościach jak dotąd nie przeprowadzano diagnozy sytuacji osób starszych. Jako podmioty posiadające największą wiedzę o osobach starszych wskazywano ośrodki pomocy społecznej. W obu społecznościach nie ma natomiast instytucji, która miałaby kompleksową wiedzę na temat wszystkich seniorów, także tych nie korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Niemniej jednak kwestia osób starszych została uwzględniona w obowiązujących dokumentach strategicznych, choć również nie we wszystkich i w niejednakowym stopniu. W wypadku Tarnobrzega, osoby starsze zostały wskazane jako jedna z grup docelowych w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych miasta Tarnobrzega z 2008 roku 12. W tym kontekście w jednym z celów operacyjnych wskazano na potrzebę tworzenia 11 Por. Publiczna troska, prywatna opieka. społeczności lokalne wobec osób starszych, (red.) M. Racław, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011 oraz P. Sobiesiak, M. Racław, Społeczności lokalne wobec osób starszych. Diagnoza i rekomendacje, Analizy i Opinie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011. 12 Strategia rozwiązywania problemów społecznych miasta Tarnobrzega opracowana przez pracowników Instytutu Socjologii PWSZ w Tarnobrzegu - J. Mroza, P. Setlaka, P. Szulicha, T. Zbyrad i M. Zarembę, 6 S t r o n a

nowych form pomocy osobom starszym 13 (podkreślenie autorki), a wśród nich, obok postulatów prowadzenia działań o charakterze opiekuńczym znalazło się również rozwijanie aktywnych form uczestnictwa osób starszych w lokalnej społeczności, w tym w zakresie wypełniania czasu wolnego i przeciwdziałania izolacji oraz rozwijanie form edukacyjnych dla osób starszych, tworzenie klubów seniora oraz zwiększenie udziału organizacji pozarządowych w realizacji programów dla osób starszych 14. Osoby starsze jako grupa społeczna nie pojawiły się natomiast w Strategii Rozwoju Miasta, co z jednej strony jest wskaźnikiem szerszego problemu definiowania rozwoju przez samorządy głównie przez pryzmat ekonomii i gospodarki, a nie spraw społecznych, ale również wskazuje, że osoby starsze nie są postrzegane jako grupa dysponująca potencjałem, który społeczność lokalna może wykorzystać. W Piekarach Śląskich kwestii działań aktywizujących osoby starsze w dokumentach strategicznych nie znajdziemy, mimo tego, że w opracowanej na potrzeby Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych analizie SWOT starzenie się społeczeństwa i niekorzystne, trudne do odwrócenia zmiany demograficzne wskazano jako jedną ze słabości negatywnie wpływających na sytuację miasta. W tym kontekście w działaniach operacyjnych związanych z realizacją Strategii zapisano jedynie konieczność prowadzenia działań na rzecz rozwijania usług opiekuńczych dla osób przewlekle chorych oraz opieki paliatywnej 15, choć jak należy podkreślić na poziomie formułowania celów strategicznych w dokumencie bardzo silnie wyakcentowano kwestie związane z aktywnością i aktywizacją różnych grup społecznych oraz ich integracją ze społecznością lokalną. Nie znalazły one jednak w wypadku tej grupy przełożenia na wizję konkretnych działań. W podobnym kontekście osoby starsze pojawiają się w drugim dokumencie strategicznym Strategii Rozwoju Miasta Piekary Śląskie do 2015 roku, gdzie mówi się o regresie demograficznym zmniejszającej się dzietności rodzin i starzeniu się lokalnej społeczności 16. Odpowiedź na te wyzwania podobnie jak w Strategii rozwiązywania problemów społecznych postrzegana jest jednak jedynie przez pryzmat rozwijania usług opiekuńczych, w tym utworzenie domu spokojnej starości. O konieczności prowadzenia działaniach aktywizujących osoby starsze w dokumencie się nie wspomina. 13 Ibidem, s. 82. 14 Strategia rozwiązywania problemów społecznych miasta Tarnobrzega opracowana przez pracowników Instytutu Socjologii PWSZ w Tarnobrzegu - J. Mroza, P. Setlaka, P. Szulicha, T. Zbyrad i M. Zarembę, s. 84. 15 Strategia rozwiązywania problemów społecznych miasta Piekary Śląskie na lata 2011 2015, s. 9 i 17. 16 Strategia rozwoju miasta Piekary Śląskie do roku 2015, s. 9. 7 S t r o n a

Lokalne systemy działań na rzecz osób starszych Lokalne systemy działań na rzecz osób starszych w obu miejscowościach tworzone są przez sieć podmiotów publicznych i pozarządowych. W Tarnobrzegu jest to: Urząd Miasta, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie i prowadzony przez tę instytucję Dom Dziennego Pobytu, ośrodki zdrowia 17, Miejska Biblioteka Publiczna, Tarnobrzeski Ośrodek Kultury, Środowiskowy Dom Kultury i prowadzone w jego ramach dwa kluby seniora, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, a także Uniwersytet Trzeciego Wieku, Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów, oraz organizacje branżowe skupiające m.in. emerytów poszczególnych zawodów (m.in. koło Inżynierów i Techników Górnictwa). W Piekarach Śląskich z kolei system ten tworzą: Urząd Miasta, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie i Dzienny Dom Pomocy Społecznej, ośrodki zdrowia 18,, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Miejski i Dzielnicowe Domy Kultury, Miejskie Centrum Informacji i Turystyki oraz Uniwersytet Trzeciego Wieku, Stowarzyszenie Nasze Piekary, Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów i kluby seniora działające m.in. w ramach Dzielnicowych Domów Kultury oraz przy Miejskim Ośrodku Sportu i Rekreacji. W obu lokalnych systemach działań na rzecz osób starszych nie ma natomiast podmiotów komercyjnych, co jak stwierdził jeden z respondentów wynika z tego, że biznes nie wchodzi w sprawy starszych. Cechą charakterystyczną obu tych systemów (potwierdzającą zarazem cytowane już wcześniej wyniki badań ISP), jest rozproszony i niejednokrotnie również (co szczególnie podkreślano w Tarnobrzegu) doraźny ich charakter. Tworzące go podmioty publiczne i pozarządowe w niewielkim stopniu współpracują ze sobą, a jeśli już nawet do tej współpracy dochodzi to ma ona charakter ad hoc i jest podejmowana przy okazji pojedynczych wydarzeń takich jak na przykład spotkania integracyjne czy wycieczki. Nie ma ona natomiast stałego charakteru. Instytucje nie wymieniają się też informacjami na temat podejmowanych działań. W tym kontekście, jak podkreślali badani, szczególnie istotna staje się potrzeba powołania koordynatora działań na rzecz osób starszych, ale także zorganizowania przestrzeni, w której mogłaby odbywać się wymiana wiedzy i informacji na temat działań podejmowanych przez różne podmioty na rzecz osób starszych (szerzej będzie o tym mowa w dalszej części opracowania). 17 Ze względu na tematykę badań, specyficzna rola ośrodków zdrowia nie została w nich uwzględniona. 18 Por. przypis 17. 8 S t r o n a

Kolejną cechą obu lokalnych systemów działań na rzecz osób starszych jest bierność w docieraniu z informacją o ofercie, działanie na zasadzie jesteśmy i czekamy na Was. Informacja o prowadzonych działania jest upowszechniana przede wszystkim przez plakaty, afisze, ogłoszenia w Internecie bądź ogłoszenia parafialne, a w Piekarach Śląskich również przez radio Piekary. Brakuje natomiast form aktywnych - to ludzie do nas przychodzą mówili przedstawiciele badanych instytucji. Jak przypuszczają badani, skuteczną formą informowania są przede wszystkim kontakty nieformalne ( poczta pantoflowa ), co jednak znacznie zawęża potencjalny krąg osób, które mogłyby skorzystać z oferty. Korzystają z niej głównie osoby już aktywne i obecne w przestrzeni publicznej na przykład dzięki zaangażowaniu w działania innych instytucji. Informacja o ofercie nie dociera natomiast do najbardziej jej potrzebujących - osób biernych i samotnych. W kwestii tej warto podkreślić, że przedstawiciele badanych instytucji w większości zdają sobie sprawę z konieczności indywidualnego docierania do osób starszych. Mimo tego jednak takie działania nie są podejmowane, co wiąże się zarówno z brakiem motywacji by je uruchamiać, jak i wystarczających zasobów (czynnik ten ma szczególne znaczenie dla organizacji pozarządowych). Oferta działań i usług kierowanych do seniorów Jaki jest kształt oferty działań na rzecz osób starszych przygotowanej przez instytucje publiczne i pozarządowe? Przyjrzyjmy się najpierw Piekarom Śląskim. Działania oferowane przez piekarskie podmioty działające na rzecz osób starszych służą przede wszystkim zagospodarowaniu wolnego czasu osób starszych. Duża część z nich ma charakter sportowo turystyczny. W tej grupie można by wymienić zajęcia rowerowe, tenisa ziemnego, petanque oferowane przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji czy zajęcia z nordic walking, które mają w ofercie Domy Kultury. Należy także wspomnieć o wycieczkach krajoznawczych organizowanych przez Miejskie Centrum Informacji i Turystyki oraz Domy Kultury. Instytucje publiczne i pozarządowe oferują również działania kulturalne, w których udział osób starszych może mieć zarówno charakter pasywny (m.in. koncerty, spektakle, prelekcje, wystawy, wernisaże organizowane przez Domy Kultury, Stowarzyszenie Nasze Piekary, Dom Dziennego Pobytu czy Miejską Bibliotekę Publiczną), jak i aktywny (działalność klubu dyskusyjnego Porozmawiajmy, warsztaty z rękodzielnictwa, działalność 9 S t r o n a

Klubu Aktywnych, działalność 6 chórów i zespołu Piekarskie Klachule ). Jeszcze innym obszarem działań na rzecz osób starszych są zajęcia typowo rekreacyjne, jak na przykład spotkania okolicznościowe organizowane przez Domy Kultury czy Dzienny Dom Pobytu. W Piekarach rozwija się również szeroko pojęta edukacja osób starszych. Znajdują się w niej m.in. kursy komputerowe dla osób 50+ oraz cykliczne kursy języka angielskiego organizowane przez Bibliotekę, ale przede wszystkim działalność skupiającego ok. 250 słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW), w którym osoby starsze mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań, zarówno uczestnicząc w wykładach organizowanych przez placówkę, jak i w 17 grupach fakultatywnych, z których największym zainteresowaniem cieszą się: grupa turystyczna, praca z komputerem i internetem, nauka języków obcych, sekcja psychologiczna, plastyczna, gimnastyczna, miłośników historii. Należy również wspomnieć o skupiających seniorów sekcjach skata, tj. rozpowszechnionej na Śląsku gry karcianej, które w Piekarach Śląskich funkcjonują m.in. przy Stowarzyszeniu Nasze Piekary, a także w piekarskich Domach Kultury. Podobne typy działań na rzecz osób starszych możemy odnaleźć w Tarnobrzegu, choć w tej społeczności oferta ta jest uboższa m.in. ze względu na brak działań na rzecz osób starszych podejmowanych przez instytucje publiczne. W Tarnobrzegu mamy więc podobnie jak w Piekarach ofertę zajęć sportowych dla seniorów. Jest to basen w Miejskim Ośrodku Sportu i Rekreacji, rehabilitacja ruchowa dla seniorów korzystających z oferty Domu Dziennego Pobytu, ale przede wszystkim sekcje sportowe - nordic walking, rowerowa i gimnastyka w wodzie organizowane dla osób starszych przez tarnobrzeski Uniwersytet Trzeciego Wieku. UTW oraz Związek Emerytów i Rencistów organizuje również wycieczki krajoznawcze dla seniorów. Mniej sprofilowany na osoby starsze niż miało to miejsce w Piekarach Śląskich jest zakres działań kulturalnych dla osób starszych. W ofercie Tarnobrzeskiego Domu Kultury działa wywodzący się z Uniwersytetu Trzeciego Wieku teatr Bez Metryki, w Środowiskowym Domu Kultury przynależącym do Spółdzielni Mieszkaniowej w Tarnobrzegu funkcjonuje zespół teatralno wokalny. Pozostałe działania w sferze kultury takie jak, spektakle teatralne, kino, wernisaże, promocje książek, które odbywają się w Domu Kultury bądź w Bibliotece skierowane są do ogółu mieszkańców. Osoby starsze mogą więc z nich korzystać podobnie jak wszyscy inni. Najbardziej rozwiniętą obecnie sferą działań ukierunkowanych na seniorów jest edukacja, co wiąże się z funkcjonowaniem w społeczności Uniwersytetu Trzeciego Wieku zrzeszającego ok. 300 członków. Podobnie jak w Piekarach 10 S t r o n a

Śląskich poza wykładami, tarnobrzeski UTW oferuje bogatą ofertę zajęć fakultatywnych, wśród których można znaleźć m.in. zajęcia z języków obcych, grupę teatralno-kabaretową, grupę malarską, sekcję literacką, rozrywek umysłowych i zajęcia komputerowe. Należy również wspomnieć o rozwijającym się na UTW wolontariacie. Jest to zarówno wolontariat osób starszych, w ramach którego kobiety - słuchaczki UTW pomagają chorym z hospicjum, jak i dzieciom z ośrodków wychowawczych i domów dziecka oraz międzypokoleniowy wolontariat na rzecz osób starszych podejmowany przez studentów z tarnobrzeskiej uczelni wyższej, dzięki któremu seniorzy mają m.in. możliwość doskonalenia swoich kompetencji cyfrowych 19. Powyższa krótka prezentacja najważniejszych elementów oferty działań na rzecz i dla seniorów wskazuje na istotną rolę, jaką w obu systemach odgrywają Uniwersytety Trzeciego Wieku. Jej wyznacznikiem jest zarówno skala uczestnictwa osób starszych w ich działaniach, jak i bogactwo oferowanych przez nich zajęć. O ile jednak w Piekarach Śląskich obok UTW znaczącą ofertę dla osób starszych mają jeszcze instytucje publiczne domy kultury oraz biblioteka, UTW w Tarnobrzegu jest instytucją właściwie osamotnioną w działaniach na rzecz osób starszych. Rozwój oferty działań na rzecz osób starszych ze strony instytucji publicznych w tej społeczności blokują m.in. czynniki świadomościowe i niedostrzeganie problemu starości przez władze lokalne. Jak powiedział jeden z badanych, jesteśmy przez władze zaledwie tolerowani. Czasami nas ta władza dostrzeże. Tak jest na przykład przy wyborach, bo władza ma pewność, że ludzie starsi pójdą na wybory. Dlatego osoby starsze powinny się solidaryzować, tworzyć front, bo to dałoby im legitymację w kontaktach z władzą. Ja widzę, te miliony złotych wydawane na piłkę nożną i dziwię się strasznie jakby to miałby być pępek świata. Ładuje się w to ogromne pieniądze. Nie róbmy fetyszu z jednych rzeczy. W konsekwencji, mimo zmieniającej się struktury wiekowej populacji, osoby starsze nie stają się istotną grupą docelową prowadzonych działań. W większości nadal są one ukierunkowane na dzieci i młodzież. Z drugiej strony problemem (szczególnie w Tarnobrzegu) jest również brak doświadczeń we współpracy samorządu z organizacjami społecznymi, w tym także tymi które działają na rzecz osób starszych i brak inicjatywy, by taką współpracę realizować w przyszłości. Konsekwencją jest brak zarówno finansowego, jak i pozafinansowego (na przykład lokalowego) wsparcia zarówno samych organizacji, jak i 19 W przyszłości działania te mają szansę rozwinąć się za sprawą takich przedsięwzięć, jak realizowany w ramach konkursu Seniorzy w akcji Międzypokoleniowy Klub Wolontariusza. 11 S t r o n a

prowadzonych przez nich działań. Takiego wsparcia nie uzyskują one także ze strony darczyńców prywatnych. Z kolei istotna rola UTW w obu środowiskach choć warta docenienia i podkreślenia ma istotne konsekwencje dla sfery aktywizacji osób starszych. Należy bowiem podkreślić, że z oferty UTW w obu badanych środowiskach (podobnie zresztą jak w całej Polsce 20 ) korzystają przede wszystkim osoby względnie dobrze wykształcone (o wyższym bądź średnim poziomie wykształcenia). Wielu z nich to emerytowani przedstawiciele zawodów inteligenckich, jak nauczyciele, pracownicy administracji publicznej, a także ze względu na specyfikę obu lokalnych rynków pracy inżynierowie, m.in. byli pracownicy przemysłu siarkowego i kopalnictwa. Można więc powiedzieć, że w tym sensie UTW mają elitarny charakter, co jednak jeszcze mocniej uwypukla znaczenie funkcjonowania w środowiskach lokalnych również innych rodzajów instytucji, odpowiadających na odmienne potrzeby osób starszych, zainteresowanych na przykład korzystaniem jedynie z rekreacyjnych form spędzania wolnego czasu. Inną konsekwencją dominacji UTW w lokalnej sferze działań na rzecz aktywizacji osób starszych jest sfeminizowanie tej przestrzeni. Jak bowiem pokazuje przeprowadzona diagnoza, ale także wspomniane już wcześniej badania UTW przeprowadzone przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych ę 21, są to instytucje, w które z różnych względów (szerzej będzie o tym mowa w dalszej części niniejszego opracowania) angażują się przede wszystkim kobiety. Według naszych respondentów stanowią one ok. 80% wszystkich słuchaczy zarówno tarnobrzeskiego, jak i piekarskiego uniwersytetu, co mniej więcej odpowiada proporcjom płci w przeciętnej placówce. Co ciekawe jednak, badani zazwyczaj nie oceniali istniejącej oferty aktywizacyjnej jako niewystarczającej. Najczęstsze głosy wskazywały, że jeśli ktoś chce, to znajdzie miejsce dla siebie. Respondenci zwracali natomiast uwagę na niemożność włączania się osób starszych w jej przygotowanie ( oferta powinna wyjść od ludzi, a nie być przygotowana dla nich ), skutkującą późniejszą niechęcią do włączania się w realizowane działania, ale także niedostosowaniem oferty do istniejących potrzeb i zainteresowań osób starszych. Innym wskazywanym problemem w korzystaniu z oferty jest brak informacji o niej, wynikający 20 Por. Zoom na UTW. Raport z badania, A. Gołdys, Ł. Krzyżanowska, M. Stec, Ł. Ostrowski, Towarzystwo Inicjatyw Twórczych ę, 2012, s. 50., http://zoomnautw.pl/wp-content/uploads/2012/05/zoom_na_utw_raport_calosciowy_www.pdf [dostęp 15 stycznia 2013 r.]. 21 Ibidem, s. 45. 12 S t r o n a

zarówno z korzystania przez instytucje jedynie z biernych form docierania z informacją, ale także z braku konsolidacji wewnątrz samego środowiska seniorów i reprezentujących je organizacji, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części niniejszego opracowania. Jeszcze innym powodem braku zaangażowania są bariery indywidualne, w tym brak motywacji i chęci do podjęcia aktywności. Przyjrzyjmy się bliżej potencjałowi aktywizacyjnemu środowiska seniorów i zidentyfikowanym w badaniach uwarunkowaniom aktywności osób starszych. Potencjał aktywizacyjny środowiska osób starszych Na początku warto podkreślić, że korzystanie z oferty dostępnej dla osób starszych nie wyczerpuje wszystkich obszarów aktywności seniorów. Uzupełnia ją oddolna, często hobbystyczna niesformalizowana działalność osób starszych zarówno o grupowym, jak i indywidualnym charakterze. Wśród jej przykładów wskazywanych przez mężczyzn w obu społecznościach wymieniano m.in. uprawianie działki, ogrodu, zbieranie grzybów, granie w szachy a w Piekarach Śląskich dodatkowo granie w skata, aktywność w ramach związków wędkarskich oraz w stowarzyszeniach gołębiarzy i hodowców drobnego inwentarza. Z kolei seniorzy z Tarnobrzega wskazywali na zajmowanie się przez nich żeglarstwem i fotografią. Wśród aktywności pojawiła się również działalność przyparafialna, indywidualne uprawianie sportu, a także oglądanie telewizji, czytanie gazet/książek, słuchanie muzyki, udział w spotkaniach towarzyskich i opieka nad wnukami. Na podstawie badań jakościowych nie sposób oczywiście określić stopnia zaangażowania osób starszych w różne formy aktywności. Możemy się jednak pokusić o szacunkowe próby określenia jego skali w określonych strukturach organizacyjnych. Zacznijmy od Piekar Śląskich. Z szacunkowych danych zgromadzonych w trakcie przeprowadzonych badań, jak i na podstawie uzupełniającej analizy stron internetowych, wynika, że spośród grupy ponad 10 tys. osób w wieku poprodukcyjnym, w działania najważniejszych instytucji takich jak: Uniwersytet Trzeciego Wieku, Dzienny Dom Pomocy Społecznej, chóry, zespoły regionalne, Klub Aktywnych, Stowarzyszenie Nasze Piekary, Związek Emerytów, związki wędkarskie, stowarzyszeniach gołębiarzy i hodowców drobnego inwentarza, zajęcia/zawody organizowane przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji może być zaangażowanych nawet 13 S t r o n a

ponad 2000 osób. Należy jednak pamiętać o tym, że osoby aktywne zazwyczaj włączają się jednocześnie w różne formy działania i z tego powodu uwzględniają je statystyki różnych organizacji, a z kolei część osób, które formalnie widnieją jako członkowie stowarzyszeń etc., faktycznie w żadne działania nie jest zaangażowana. W Tarnobrzegu szacowana skala zaangażowania osób starszych jest o wiele niższa. Jeśli weźmiemy pod uwagę Uniwersytet Trzeciego Wieku, Dzienny Dom Pobytu, aktywność w obrębie Tarnobrzeskiego Domu Kultury, a także Związku Emerytów i dwóch klubów seniora, to przy zbliżonej do Piekar liczbie osób w wieku poprodukcyjnym wynoszącej ponad 8700 osób, liczba osób zaangażowanych w różne formy aktywności (przy uwzględnieniu zastrzeżeń wskazanych przy Piekarach Śląskich) może wynosić około 750 osób. Tak więc w Piekarach Śląskich aktywnych może być nawet 19% seniorów, w Tarnobrzegu niecałe 9%. W obu społecznościach mamy więc do czynienia ze zróżnicowanym potencjałem aktywizacyjnym środowiska seniorów. Co o tym zróżnicowaniu może decydować? Oczywiście nie ulega wątpliwości, że aktywność osób starszych jest odzwierciedleniem istnienia i dostępności oferty, z której mogą korzystać. Niemniej jednak samo zwiększanie oferty bez uwzględnienia szeregu czynników wpływających na decyzje podejmowane przez seniorów niewiele może zmienić. Jak pokazują badania, duże znaczenie dla potencjału aktywizacyjnego osób starszych ma tradycja i zakorzenienie określonych form działania w środowisku lokalnym. Potwierdza to przykład Piekar Śląskich, w których wiele z form aktywności seniorów takich jak, chóry o ponad stuletniej tradycji, skat nazywany też śląskim brydżem, działalność piekarskich zespołów regionalnych, w tym skupiającego seniorki zespołu Piekarskie Klachule, a także hodowców gołębi i drobnego inwentarza ma właśnie taką długą tradycję działania. Są one przejawem Śląskości Piekar, która jak zauważają autorzy Strategii Rozwoju Miasta jest czymś żywym, mogącym przyczynić się pozytywnie do budowania przyszłości miasta opartej na dobrej tradycji i trwałych wartościach 22. Warto także zauważyć, że są to również (przynajmniej potencjalnie) organizacje inkluzyjne, skierowane na zewnątrz, a więc używając kategoryzacji Roberta Putnama mogące przyczyniać się do budowania łączącego, spajającego (bridging) kapitału społecznego. W Tarnobrzegu tego typu organizacji opartych na tradycji i otwartych brakuje. Funkcjonują za to na przykład skupiające seniorów zawodowe organizacje branżowe, takie jak m.in. wspomniane już koło Inżynierów i Techników Górnictwa zrzeszające seniorów 22 Strategia rozwoju miasta Piekary Śląskie do roku 2015, s. 10. 14 S t r o n a

według klucza zawodowego, co sprzyja wzmacnianiu homogeniczności i spajaniu tych grup oraz podtrzymywaniu więzi w ich obrębie, ale jednocześnie utrudnia tworzenie ich z osobami spoza tych kręgów. Wytwarzany przez nie kapitał społeczny może mieć więc charakter ekskluzywny (bonding) 23 i utrudniać konsolidację różnych grup seniorów zamieszkujących tę społeczność. W tym sensie tak istotne znaczenie zdaniem rozmówców ma obecność liderów z jednej strony inicjujących działania na rzecz środowiska seniorów, ale też cieszących się dużym zaufaniem i autorytetem w społeczności ułatwiającym mobilizowanie innych do działania. Dla tej mobilizacji znaczenie ma również charakter środowiska, które zamieszkują seniorzy i poziom jego integracji. Bardzo dobrze kwestię tę znów ilustruje przykład Piekar Śląskich składających się z 7 dzielnic przemysłowo-wiejskich, które niegdyś stanowiły odrębne gminy 24. Odrębność ta, jak podkreślają badani, jest bardzo dobrze widoczna do dzisiaj i nie sprzyja ona integracji mieszkańców między dzielnicami, co potwierdza także analiza SWOT zamieszczona w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych, w której jako jedną ze słabości miasta wskazano niski stopień integracji jej mieszkańców partykularyzmy dzielnicowe 25. Według respondentów, w dawnych dzielnicach wiejskich, cechujących się dużą zasiedziałością mieszkańców i silniejszymi więziami sąsiedzkimi, także seniorzy są bardziej aktywni niż ma to miejsce na przykład na osiedlach z tzw. wielkiej płyty zamieszkiwanych przez sprowadzonych do miasta pracowników kopalń. W tych miejscach, gdzie poziom atomizacji jest wyższy, seniorów częściej dotykają też samotność i izolacja, które m.in. ze względów psychologicznych bezpośrednio przekładają się na niższy poziom aktywności obywatelskiej osób starszych. Problem ten dotyczy oczywiście także Tarnobrzega (jak zwrócił uwagę jeden z badanych z tej miejscowości wyjście w towarzystwie jest łatwiejsze, daje poczucie komfortu ). Obok czynników kontekstowych istotne znaczenie dla podejmowania aktywności przez osoby starsze w obu społecznościach mają również uwarunkowania o charakterze indywidualnym, które generalnie potwierdzają inne wyniki badań dotyczące aktywności obywatelskiej 26. Tak więc według badanych zaangażowaniu osób starszych sprzyja wysoki poziom wykształcenia łączący się zazwyczaj z aktywnością zawodową, której przedłużeniem jest 23 Por. m.in. R. D. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. 24 Są to dzielnice Kozłowa Góra, Centrum, Szarlej, Brzozowice, Kamień, Brzeziny Śląskie, Dąbrówka Wielka. 25 Ibidem, s. 10. 26 Por. m.in. R. Boguszewski, Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich w latach 1998-2010, komunikat CBOS, luty 2010. 15 S t r o n a

aktywność na emeryturze, co potwierdzają chociażby wspomniane już kilkakrotnie emeryckie organizacje branżowe. Z poziomem wykształcenia wiąże się też posiadanie pasji i zainteresowań, które są istotnym bodźcem motywującym seniorów do podejmowania aktywności obywatelskiej. Innym czynnikiem sprzyjającym aktywności seniorów są nawyki uczestnictwa i zaangażowania nabyte na wcześniejszych etapach życia, których na starość przestrzega się ściślej niż w przeszłości 27. Jak stwierdził jeden z badanych aktywność na emeryturze jest wynikiem etapów wcześniejszych. To jest kontinuum. Jeśli ktoś jest przyzwyczajony wyłącznie do dbania o własną rodzinę, to na emeryturze się to nie zmieni. Z kolei barierą w podejmowaniu aktywności seniorów bywa sytuacja zdrowotna. Aktywność utrudnia również trudna sytuacja materialna wielu osób starszych. Niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, brak środków by skorzystać na przykład z istniejącej oferty kulturalnej, pogłębia wycofanie i izolację seniorów. Rodzi też poczucie wstydu. Według respondentów z obu miejscowości jest to jedna z najpoważniejszych przeszkód utrudniających aktywność osób starszych, zarówno ze względu na dużą skalę tego problemu w środowiskach lokalnych, ale też brak możliwości bezpośredniego mu przeciwdziałania. Bieda seniorów to bowiem powszechny problem ogólnopolski, co obrazują m.in. badania CBOS, z których wynika, że aż 39% seniorów musi się miesięcznie utrzymać za kwotę nieprzekraczającą 900 złotych 28, dlatego tak istotne by czynnik ten uwzględniać przy projektowaniu oferty działań dla osób starszych. Bariery wynikają również z czynników psychologicznych braku motywacji i chęci do działania, bierności a z drugiej strony roszczeniowości osób starszych i konsumpcyjnego nastawienia do dostępnej oferty. Istotna dla aktywności osób starszych bywa również sytuacja rodzinna. Zdaniem badanych obowiązujący model tzw. życia przy rodzinie, łączący się zazwyczaj z opieką nad wnukami i całkowitym zagospodarowaniem osób starszych często uniemożliwia im podejmowanie aktywności na innych polach. Aktywności tej sprzyja natomiast migracja dzieci. Jak zwracają uwagę respondenci, m.in. mobilizuje ona do nauki, do otwierania się na korzystanie z nowych technologii, jak Internet czy skype, chociażby z tego powodu, że jest to często jedyna możliwość utrzymywania kontaktu z bliskimi. Konsekwencje tego mają jednak charakter bardziej dalekosiężny. W ten sposób dochodzi bowiem do przełamania obaw i strachu przed nowym. Następuje również zetknięcie się 27 Por. Simone de Beauvoir, Starość, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s. 525. 28 K. Wądołowska, Obraz typowego Polaka w starszym wieku, komunikat CBOS, styczeń 2010, s. 4. 16 S t r o n a

osób starszych z nowym środowiskiem na przykład Uniwersytetu Trzeciego Wieku, co może zaowocować włączeniem się w ten rodzaj aktywności. Wreszcie istotne dla podejmowania aktywności są różnice związane z płcią. Przeprowadzone badania potwierdzają m.in. cytowane już w niniejszym opracowaniu wnioski z badania TNS OBOP wskazujące, że kobiety chętniej angażują się w działania, które wymagają kontaktu i spotykania się z innymi, są bardziej otwarte i prospołeczne. Mężczyźni natomiast preferują aktywność indywidualną, jak na przykład majsterkowanie, zajmowanie się działką czy wędkowanie. Istotny dla podejmowania przez nich aktywności jest również obszar działania. Mężczyźni rzadziej uczestniczą w kulturze, mniej chętnie niż kobiety chcą się też uczyć, co należy uznać za jedną z przyczyn ich nieobecności na Uniwersytetach Trzeciego Wieku. Przy czym należy zwrócić uwagę, że nie są to cechy, które ujawniają się dopiero na emeryturze. Generalnie bowiem, jak zwracali uwagę badani, wszystko bierze się z lat wcześniejszych. Już w teatrach dziecięcych i młodzieżowych jest więcej dziewczynek, a później kobiet dorosłych. Natomiast wśród panów to jest sporadyczne. Kobiety też generalnie są bardziej chętne by kontynuować edukację na poziomie wyższym, co potwierdzają na przykład dane Głównego Urzędu Statystycznego. Według nich w roku akademickim 2011/2012 odsetek kobiet wśród wszystkich studiujących wyniósł 58,7%, a więc prawie 60%. Wśród osób kształcących się na studiach stacjonarnych kobiet było 57,6%, a na niestacjonarnych jeszcze więcej - 60,1% 29. Tymczasem, jak pokazała analiza oferty działań dla osób starszych, sfera kulturalna i edukacyjna to obecnie dominujące i najmocniej rozwinięte w lokalnych społecznościach obszary, w których mogą się aktywizować seniorzy. Konsekwencją takiej oferty niedostosowanej do zainteresowań mężczyzn jest wspomniane już sfeminizowanie lokalnej przestrzeni społecznej, choć oczywiście należy również pamiętać o tym, że kobiety żyją przeciętnie o prawie 10 lat dłużej od mężczyzn 30, są więc grupą dominującą liczebnie w społecznościach. Pokazują to chociażby cytowane już dane dotyczące proporcji płci osób w wieku poprodukcyjnym w obu analizowanych społecznościach. Przypomnijmy, że w Piekarach Śląskich kobiety stanowią 67,5% mieszkańców tej grupy, a w Tarnobrzegu 68,2%. Nie zmienia to jednak faktu, że, jak podkreślali badani mężczyźni na 29 Szkoły wyższe i ich finanse, Główny Urząd Statystyczny, s. 31. 30 Według danych GUS w 2010 roku przeciętne trwanie życia w Polsce wśród kobiet wynosiło 80,6 lat a wśród mężczyzn 72,1 lata. Por. Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011 roku, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/l_podst_inf o syt_demograficznej_2011.pdf [dostęp 12 stycznia 2013 roku]. 17 S t r o n a

zdominowanych przez kobiety uniwersytetach mężczyznom trudno stworzyć własną grupę., a to ich zniechęca do angażowania się w tej formie działania. Nieobecność mężczyzn w przestrzeni społecznej to jednak nie tylko kwestia długości życia, przewagi kobiet w niektórych z instytucji i odmiennych zainteresowań mężczyzn, ale także czynników psychologicznych. Według badanych kobiety są bardziej zaradne, same umieją sobie znaleźć dodatkowe zajęcie, co wiąże się m.in. z tradycyjnie pełnioną przez obecne generacje seniorek rolą gospodyni domowej nie mającej często co prawda doświadczenia i kontaktów zawodowych, ale za to dysponującą znaczenie szerszą siecią kontaktów społecznych w swojej społeczności lokalnej. No i też jak pisze Simone de Beauvoir w swoim domu, w rodzinie, pełnią funkcję, która pozwala im zachować tożsamość. Nadal spoczywają na nich obowiązki domowe; utrzymują też żywe relacje z rodziną, a zwłaszcza z dziećmi i z wnukami 31. Natomiast świat społeczny mężczyzn, który w okresie produkcyjnym ogranicza się bardzo często do kontekstu zawodowego, ulega wraz z przejściem na emeryturę gwałtownemu załamaniu. Konsekwencje tego załamania to zerwanie dotychczasowych więzi, samotność, ale również utrata dotychczasowego statusu, co może prowadzić do zamiany ról kobieta bierze wtedy górę nad mężczyzną i często ma poczucie, że się na nim odgrywa 32. Mężczyzna staje się zależny od żony, czuje się bezużyteczny, umniejszony ( ) Na ogół też czuje się niezręcznie 33. Z drugiej strony też, jak zwracają autorzy raportu z badania ZOOM na UTW, właśnie to inwestowanie przez mężczyzn przez większość życia w swój rozwój zawodowy, może mieć decydujące znaczenie dla niepodejmowania przez nich aktywności w ramach UTW. ( ) na emeryturze nie potrzebują już więcej się uczyć, zdobywać umiejętności, tylko chcą się nimi dzielić z innymi, chcą czuć się potrzebni i być za coś odpowiedzialni. Od UTW wolą więc banki czasu i wolontariat kompetencyjny, gdzie mogą wykorzystać zdobyte już umiejętności 34. Jak zobaczymy w dalszej części niniejszego opracowania wnioski te potwierdzają również badania w Tarnobrzegu i w Piekarach Śląskich. Na koniec warto natomiast dodać, że jeszcze innym czynnikiem według badanych zniechęcającym mężczyzn do działania jest strach, obawa przed poddawaniem się ocenie czy niesprawdzeniem się w czymś nowym, jak na przykład nauka języka obcego bądź obsługa komputera, co z kolei 31 Por. Simone de Beauvoir, Starość, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s. 297-298. 32 Ibidem, s. 298. 33 Ibidem, s. 305. 34 Por. Zoom na UTW. Raport z badania, A. Gołdys, Ł. Krzyżanowska, M. Stec, Ł. Ostrowski, Towarzystwo Inicjatyw Twórczych ę, 2012, s. 47. 18 S t r o n a

wiąże się z tradycyjnie przypisywanym mężczyznom w zachodniej kulturze takim cechom, jak m.in. kompetencje i pewność siebie 35 i budowanego na podstawie tych oczekiwań wizerunku samego siebie (działamy tak, jak postrzegają nas inni) 36. Umiejętności, wiedza, doświadczenia Jednym z istotnych pytań w kontekście aktywizacji społecznej osób starszych, w tym mężczyzn jest kwestia kompetencji i wiedzy, które mogliby oni w takiej działalności wykorzystywać. Przeprowadzone badania generalnie wskazują na dwa podstawowe rodzaje tych kompetencji. Pierwszym z nich jest wiedza zawodowa, którą posiadają seniorzy. W tym kontekście ze względu na specyfikę obu badanych społeczności wskazywano przede wszystkim na umiejętności górników, inżynierów, ale także nauczycieli i pedagogów. Mogłyby one być przydatne zarówno dla planowania rozwoju społeczności (w Piekarach Śląskich pojawiła się już na przykład inicjatywa wykorzystania doświadczenia górników przy zagospodarowaniu przestrzeni zamykanych kopalń i utworzenia muzeum górnictwa), jak i służyć przekazywaniu wiedzy osobom młodym, dopiero wchodzącym na rynek pracy na przykład na zasadzie wolontariatu kompetencji. Wymagałoby to jednak podjęcia wysiłku ze strony pracodawców i zorganizowania takiego wolontariatu, co może być utrudnione przede wszystkim ze względu na brak wiedzy i doświadczeń pracodawców zarówno w zakresie zarządzania wiekiem, jak i samej idei wolontariatu kompetencji, ale również ze względu na negatywny stosunek pracodawców do osób powyżej 50-roku życia. Jak wynika z badań Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce z 2007 roku wśród pracodawców nadal silne jest przekonanie, że osoba 50+ ma niskie kwalifikacje i wykształcenie, złe nawyki zawodowe, często choruje, nie chce się uczyć, słowem jest nieproduktywna i roszczeniowa, a jej utrzymanie wiąże się ze znacznymi kosztami 37. Z tymi stereotypowymi przekonaniami 35 Por. m.in. badania na temat stereotypów związanych z płcią i rolami społecznymi związanymi z płcią [w:] Wojciszke B.(red.), Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002 oraz Miluska J, Boski P., Męskość Kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1999. 36 Por. zjawisko tzw. jaźni odzwierciedlonej, [w:] Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak 2002, s. 80-81. 37 Aktywizacja zawodowa osób 50+ i zarządzanie wiekiem. Informacje użyteczne dla instytucji rynku pracy, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2010, s. 11. http://www.zysk50plus.pl/storage/fck/file/publikacje/aktywizacja%20zawodowa%20osob%2050+.pdf [dostęp 12 stycznia 2013 r.]. 19 S t r o n a

koresponduje również niska samoocena osób dojrzałych 38, co było również widoczne również w wypowiedziach badanych z obu społeczności. Drugi rodzaj umiejętności, które zdaniem badanych mogłyby zostać wykorzystane w działalności społecznej wiąże się z posiadanymi przez seniorów pasjami i zainteresowaniami, które nie są znane młodszym pokoleniom w ogóle bądź jedynie w ograniczonym zakresie. W wypadku kobiet do takich umiejętności należy na przykład rękodzieło czy nauka gotowania. Mężczyźni natomiast odnosili się m.in. do znajomości lokalnej historii bądź ogólnej wiedzy historycznej, a także umiejętności majsterkowania bądź modelarstwa. Jednocześnie jednak należy podkreślić, że część badanych seniorów i przedstawicieli lokalnych instytucji nie potrafiła wskazać przykładów kompetencji osób starszych, które mogliby oni przekazywać w ramach działalności społecznej, argumentując to przede wszystkim dezaktualizacją posiadanej przez nich wiedzy. Rozwijanie aktywności osób starszych. Rekomendacje Jak rozwijać aktywność osób starszych w Tarnobrzegu i Piekarach Śląskich? to kolejna istotna kwestia, która była przedmiotem przeprowadzonych badań. Wśród najważniejszych postulatów i rekomendacji odnoszących się do poziomu lokalnych systemów działań na rzecz osób starszych wskazywano na konieczność zainicjowania przez samorządy debaty nad kształtem spójnej i konsekwentnej polityki senioralnej, co jednak w pierwszej kolejności wymaga dostrzeżenia przez władze tej grupy i jej problemów, a może to nastąpić m.in. dzięki prowadzonym przez organizacje seniorskie działaniom rzeczniczym. Docelowo w społecznościach potrzebna jest instytucja (bądź wskazana osoba w istniejących już strukturach) pełniąca funkcję koordynatora działań na rzecz osób starszych podejmowanych przez wszystkie lokalne instytucje i gromadząca kompleksową wiedzę o seniorach przechodzących na emeryturę i ich potrzebach, co na przykład umożliwiałoby jej pełnienie funkcji pośrednika między pracodawcami i osobami przebywającymi już na emeryturze w zakresie wykorzystania ich wiedzy i doświadczeń w ramach wolontariatu kompetencji. Postuluje się również by w ramach takiej instytucji bądź wydzielonej struktury organizacyjnej działał punkt informacyjny dla osób starszych, w którym mogliby oni 38 Ibidem, s. 11. 20 S t r o n a

uzyskiwać porady prawne, ale także uzyskiwać wiedzę na temat dostępnej dla nich oferty działań i zgłaszać swoje potrzeby. Jeszcze innym jej zadaniem byłoby prowadzenie bieżącej współpracy z lokalnymi podmiotami działającymi na rzecz seniorów, w tym organizowanie przeznaczonych dla nich spotkań podczas których mogliby wymieniać się informacjami. Jednocześnie również konieczna jest zmiana funkcjonowania istniejących podmiotów przede wszystkim w zakresie prowadzonej przez nich polityki informacyjnej. Zaangażowanie seniorów w życie społeczne zamieszkiwanych przez nich społeczności wymaga bowiem aktywnego docierania do nich z informacją o prowadzonych działaniach, co może mieć miejsce na przykład przez uruchamianie nowych kanałów komunikacji z mieszkańcami. Jednym z nich mogłaby być strona internetowa zawierająca kompleksową informację na temat całego zakresu oferty dla seniorów. Potrzebna jest również bieżąca współpraca instytucji z lokalnymi mediami prasą, radiem i telewizją. Niezbędne jest również rozbudzanie u seniorów chęci i motywacji do uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, co rodzi konieczność indywidualnego docierania do osób starszych, w czym istotną rolę mogą odegrać zarówno obecni liderzy, jak i znajomi/sąsiedzi tych osób, ale również szkoły próbując nawiązać kontakt z seniorami przez uczęszczające do nich dzieci. Kolejnym bardzo istotnym warunkiem brzegowym rozwijania aktywności osób starszych jest wprowadzenie do zasad funkcjonowania istniejących instytucji praktyki bezpośredniego angażowania osób starszych w jej przygotowanie. Tylko wówczas możliwe będzie dostosowanie istniejącej oferty do potrzeb i oczekiwań osób starszych. Ponadto badani wskazywali na konieczność integracji i konsolidacji środowisk seniorów, ale również ich otwierania się na inne środowiska, w tym współpracę międzypokoleniową. Zdaniem badanych byłaby to kolejna istotna forma zachęty osób starszych do aktywizowania się. Część seniorów nie chce bowiem działać w organizacjach skupiających wyłącznie osoby starsze. Jak mówili przebywanie z ludźmi starszymi, schorowanymi pogłębia problemy seniorów także z medycznego punktu widzenia. Zdecydowanie lepsza jest oferta międzypokoleniowa ; ( ) nawet spotkania w gronach specjalistycznych powinny być mieszane pokoleniowo i wtedy jedni się od drugich uczą. Ja na przykład mogę się dużo nauczyć nawet od przedszkolaków. Ludzie nie mogą zamykać się w przedziałach wiekowych. To negatywnie oddziaływuje na psychikę. Obok rekomendacji o charakterze systemowym, respondenci wskazywali również konkretne przykłady pomysłów na działania aktywizujące osoby starsze, w tym w szczególności mężczyzn. 21 S t r o n a