ZMIANY WYMIARÓW GŁOWY DZIECI Z TERENU PÓŁNOCNEJ KASZUBSZCZYZNY (POMORZE, POLSKA) W CIĄGU OSTATNICH 60 LAT

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 6 2009 ZMIANY WYMIARÓW GŁOWY DZIECI Z TERENU PÓŁNOCNEJ KASZUBSZCZYZNY (POMORZE, POLSKA) W CIĄGU OSTATNICH 60 LAT CHANGES OF THE HEAD MEASUREMENTS OF CHILDREN IN NORTHERN KASHUBIA (POMERANIA REGION, POLAND) IN THE PAST 60 YEARS Lidia Cymek 1, Jarosław RoŜnowski 2, Franciszek RoŜnowski 3 1 Akademia Pomorska Zakład Biologii Populacji i Dydaktyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk lidiacymek@wp.pl 2 NZOZ Twój Lekarz ul. Łunawska 1, 86-200 Chełmno 3 Słupsk Adam Wrzosek, Michał Ćwirko-Godycki in memoriam ABSTRACT Adam Wrzosek and Michał Ćwirko-Godycki began examining Kashubian children in 1925 and continued doing so until 1936. During these 11 years they collected measurement data concerning body height and metric head traits, they defined the color of eyes and hair and also collected photographs of faces of all examined children. The measurements included girls and boys from 18 places (Ćwirko-Godycki and Wrzosek 1937). 60 years after M. Ćwirko-Godycki and A. Wrzosek finished their research, anthropometric measurements of children attending primary schools of 9 of those places were taken in the region of northern Kashubia. The scope of this research was much wider as, apart from cephalometric measurements, somatometric measurements were taken and data on living conditions of those boys and girls were collected (RoŜnowski et al. 1999). Measurements of head were taken only in four village schools because only this school was attended by children coming from Kashubian families that have lived in this area for 60 years (the oldest inhabitants re- 33

cognized themselves or their friends in the photographs presented in the study by A. Wrzosek and M. Ćwirko-Godycki). Children examined by us in 1997, in each group (from 7 to 14), are much taller than their peers from 60 years ago, they have longer and broader heads, broader faces, broader zygomatic bone, bigger head circumference, higher total faces. The differences between all these traits are statistically significant. Groups of children that were compared vary the least in terms of head breadth and head circumference. Słowa kluczowe: wymiary głowy, dzieci, region Kaszub Key words: head measurements, children, Kashubia Region WPROWADZENIE Historia naszego kraju ma swoje liczne zawiłości. Od 1795 do 1918 roku, na 123 lata Polska została wymazana z map geograficznych Europy i świata. Tereny obecnej północnej Polski, zamieszkałe przez ludność kaszubską, znalazły się pod panowaniem pruskim. Jak podaje pierwszy badacz ludności kaszubskiej, J. Talko-Hryncewicz (1926): Rządy zaborcze w dzielnicy pruskiej, ze względów natury politycznej, nie pozwalały badać antropologicznie ludności miejscowej, a miara wzrostu popisowych uwaŝana była za tajemnicę państwową, dlatego pierwsze badania na tym terenie moŝliwe były dopiero w 1921 roku. Adam Wrzosek i Michał Ćwirko-Godycki, nie znając badań J. Talko-Hryncewicza, rozpoczęli swoje badania dzieci kaszubskich w 1925 roku i kontynuowali je aŝ do 1936 roku. Na podstawie danych zebranych w pierwszych latach juŝ w 1927 roku na zjeździe Międzynarodowego Instytutu Antropologicznego, który odbył się w Amsterdamie, przedstawili tymczasowe doniesienie o charakterystyce antropologicznej dzieci kaszubskich. Ta pierwsza polska praca o tej grupie ludności ukazała się drukiem w materiałach zjazdowych w 1928 roku w ParyŜu (Wrzosek i Ćwirko- -Godycki 1928). W ciągu dalszych lat gromadzono dane pomiarowe dotyczące wysokości ciała oraz cech metrycznych głowy, określano barwę oczu i włosów, a takŝe wykonano fotografie twarzy wszystkich badanych. Pomiarami objęto dziewczęta i chłopców z 18 miejscowości (Ćwirko-Godycki i Wrzosek 1937). Niezwykle cenne było to, Ŝe autorzy podali dane indywidualne badanych dzieci, gdyŝ wychodzili z załoŝenia, Ŝe systematycznie zebrane materiały antropologiczne mogą posłuŝyć do opracowań i innym antropologom, a zwłaszcza w przyszłości innymi metodami i nowymi, którymi antropologia z czasem jeszcze się wzbogaci (Ćwirko-Godycki i Wrzosek 1937). Sześćdziesiąt lat po tym, jak ci dwaj uczeni zakończyli swoje badania, na terenie północnej Kaszubszczyzny ponownie przeprowadzono pomiary antropometryczne dzieci w szkołach podstawowych, w 9 spośród tych miejscowości. Program tych badań był jednak znacznie szerszy (RoŜnowski i in. 1999). Pomiary głowy wykonano jedynie w 4 szkołach wiejskich, gdyŝ tylko tam uczęszczały dzieci pochodzące z rodzin kaszubskich, które przez 60 lat mieszkają na tym samym terenie (najstarsi mieszkańcy tych wsi rozpoznawali siebie lub swoje koleŝanki i kolegów na fotogra- 34

fiach umieszczonych w pracy A. Wrzoska i M. Ćwirko-Godyckiego). I tak jak badane osoby rozpoznawały siebie na starych fotografiach i wspominały dwóch profesorów lekarzy prowadzących badania, tak przeprowadzający badanie 60 lat później poznali kiedyś osobiście lub byli uczniami (F. RoŜnowski) profesorów Wrzoska i Ćwirko-Godyckiego. Rezultaty naszych badań zaprezentowaliśmy na XI Kongresie Auksologicznym w Tokio (RoŜnowski i in. 2007a). MATERIAŁ I METODY BADAŃ W latach 1925-1936 zbadano w sumie 1400 dzieci (700 dziewcząt i 700 chłopców), natomiast podczas badań organizowanych przez nas w roku 1997 zebrano dane od 689 dzieci (358 dziewcząt i 331 chłopców; tab. 1). Zakres tych współczesnych badań był znacznie szerszy, gdyŝ oprócz prezentowanych w niniejszym doniesieniu cech cefalometrycznych badano równieŝ inne cechy cefalometryczne oraz cechy somatometryczne, a takŝe zebrano dane na temat warunków środowiskowo-bytowych tych dzieci. Wszystkich pomiarów cefalometrycznych dokonał jeden, najbardziej doświadczony członek naszej ekipy badawczej, według powszechnie stosowanej metodyki R. Martina. Liczebność dzieci badanych na terenie północnych Kaszub Number of children examined in the region of northern Kashubia Tabela 1 Table 1 Płeć Sex Dziewczęta Girls Chłopcy Boys Dziewczęta Girls Chłopcy Boys Wiek Age 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Σ Dzieci badane w latach 1925-1936 Children examined in years 1925-1936 52 107 96 95 107 91 127 25-700 57 97 102 98 102 100 116 28-700 Dzieci badane w 1997 r. Children examined in 1997 36 33 40 35 37 40 48 50 39 358 30 39 35 37 34 36 54 38 28 331 W związku z tym, Ŝe M. Ćwirko-Godycki i A. Wrzosek (1937) wykonywali obliczenia w grupach dzieci w wieku 7,5, 8,5,... 14,5 roku, wszystkie podane przez nich dane, podobnie jak nasze, przeliczyliśmy dla grup w wieku 7,0; 8,0;... 14,0 lat, 35

dzięki czemu mogliśmy porównywać dzieci w tym samym wieku, a nie róŝniące się między sobą o około 0,5 roku. Do ustalenia róŝnic pomiędzy grupami posłuŝono się testem F Snedecora, testem t Studenta lub testem C Cochrana i Coxa (Strzałko i RoŜnowski 1992). Średnie arytmetyczne analizowanych cech z 1997 roku unormowano na średnie i odchylenia standardowe dzieci badanych w latach 1925-1936. WYNIKI Badane przez nas w 1997 roku dzieci, w kaŝdej grupie wieku (od 7 do 14 lat), są znacznie wyŝsze od swoich rówieśników sprzed 60 lat, mają dłuŝsze i szersze głowy, szersze twarze, szersze Ŝuchwy, większe obwody głowy, wyŝsze twarze całkowite. Wszystkie te cechy róŝnią się istotnie statystycznie (tab. 2). Niewątpliwie zmiany wysokości ciała moŝemy tłumaczyć za większością badaczy wpływami środowiskowymi, ale czy tym samym naleŝy tłumaczyć zwiększenie średniej szerokości twarzy (od 4,88 mm do 8,09 mm u dziewcząt i od 4,33 mm do 7,56 mm u chłopców) lub długości głowy (od 2,69 mm do 6,66 mm u dziewcząt i od 2,92 mm u 8-letnich chłopców do aŝ 10,14 mm u 14-letnich chłopców)? Pytanie to pozostaje na razie bez odpowiedzi. Charakterystyka cefalometryczna dzieci z północnej Kaszubszczyzny Cephalometric characteristics of children from northern Kashubia Tabela 2 Table 2 Lata badań Year of the research Wiek Age 1925-1936 1997 1925-1936 1997 x SD x SD d x SD x SD d Dziewczęta / Girls Body height (B-v) Chłopcy / Boys 7 117,90 6,68 122,08 5,25 4,18 ** 116,94 5,12 122,32 4,45 5,38 *** 8 119,80 5,23 129,32 4,51 9,52 *** 121,95 6,44 128,57 6,39 6,62 *** 9 124,92 5,93 133,68 5,82 8,76 *** 125,28 5,89 132,60 4,53 7,32 *** 10 129,31 5,85 139,35 5,58 10,04 *** 130,08 6,44 139,11 5,62 9,03 *** 11 135,09 6,49 144,72 7,47 9,63 *** 135,63 5,96 145,54 7,36 9,91 *** 12 139,98 7,48 150,94 8,29 10,96 *** 139,83 5,96 151,01 9,19 11,18 *** 13 146,36 7,82 156,85 7,37 10,49 *** 144,95 8,49 156,02 8,36 11,07 *** 14 149,06 6,30 159,96 6,18 10,90 *** 148,20 7,56 162,94 9,21 14,74 *** 15 - - 163,67 6,48 - - - 167,30 8,91-36

Lata badań Year of the research Wiek Age 1925-1936 1997 1925-1936 1997 x SD x SD d x SD x SD d Dziewczęta / Girls Head length (g-op) Chłopcy / Boys 7 169,58 6,10 175,73 6,13 6,15 *** 173,47 6,67 178,70 5,85 5,23 ** 8 170,91 5,83 177,57 5,72 6,66 *** 175,34 5,43 178,26 5,77 2,92 * 9 172,27 6,61 177,58 5,55 5,31 *** 176,41 6,72 182,12 6,94 5,71 *** 10 173,74 5,11 176,43 6,29 2,69 * 176,89 6,27 181,22 6,38 4,33 ** 11 174,55 5,23 180,41 6,52 5,86 *** 179,13 5,04 183,53 4,63 4,40 *** 12 176,79 5,50 181,80 5,45 5,01 *** 179,96 6,28 184,25 6,41 4,29 *** 13 176,98 4,85 181,69 5,86 4,71 *** 180,73 5,36 186,13 6,35 5,40 *** 14 177,12 5,32 182,46 5,86 5,34 *** 177,54 6,42 187,68 5,91 10,14 *** 15 - - 184,54 5,37 - - - 189,29 5,67 - Head breadth (eu-eu) 7 144,79 4,33 146,04 4,63 1,25 148,18 4,14 148,80 5,70 0,62 8 144,57 4,68 146,30 5,30 1,73 148,41 5,42 150,47 4,16 2,06 9 145,39 4,72 147,30 5,12 1,91 * 148,26 4,41 150,12 4,43 1,86 10 146,28 5,04 148,06 5,75 1,78 150,65 5,44 151,89 4,45 1,24 11 148,27 4,24 149,84 5,30 1,57 150,61 4,77 153,62 4,32 3,01 ** 12 148,33 5,27 149,63 4,98 1,30 152,03 4,08 154,00 4,14 1,97 * 13 149,37 4,85 150,60 4,71 1,23 151,34 4,97 154,48 5,97 3,14 *** 14 148,80 4,86 150,60 5,02 1,80 151,18 5,16 154,68 5,58 3,50 * 15 - - 152,13 5,82 - - - 157,61 4,84 - Minimum frontal breadth (ft-ft) 7 97,17 7,07 103,38 3,43 6,21 *** 98,94 4,30 104,95 2,73 6,01 *** 8 97,37 4,71 104,61 3,61 7,24 *** 100,45 5,24 104,79 4,55 4,34 ** 9 97,99 5,57 104,08 4,45 6,09 *** 101,00 5,53 105,96 3,41 4,96 *** 10 99,45 5,19 104,54 3,34 5,09 *** 101,99 5,93 105,78 3,37 3,79 *** 11 101,84 6,24 106,84 4,40 5,00 *** 101,96 4,92 108,12 3,82 6,16 *** 12 102,03 6,31 106,03 4,31 4,00 ** 104,54 6,37 107,75 3,61 3,21 *** 13 102,49 5,67 108,19 3,78 5,70 *** 103,72 5,90 109,11 4,29 5,39 *** 14 102,71 4,90 107,96 4,61 5,25 *** 102,96 4,85 109,13 4,55 6,17 *** 15 - - 109,28 4,92 - - - 111,32 3,80-37

Lata badań Year of the research Wiek Age 1925-1936 1997 1925-1936 1997 x SD x SD d x SD x SD d Dziewczęta / Girls Face breadth (zy-zy) Chłopcy / Boys 7 116,88 5,37 122,85 4,32 5,97 *** 118,02 5,78 123,95 4,12 5,93 *** 8 117,82 4,37 125,91 4,35 8,09 *** 120,31 5,64 127,16 4,76 6,85 *** 9 119,50 4,45 125,23 4,66 5,73 *** 121,75 4,37 126,08 4,33 4,33 *** 10 120,91 5,40 126,06 5,26 5,15 *** 123,21 4,64 127,89 4,42 4,68 *** 11 123,31 4,10 129,14 5,37 5,83 *** 124,78 4,41 130,35 4,34 5,57 *** 12 124,00 4,90 129,73 5,13 5,73 *** 127,38 4,95 132,31 4,18 4,93 *** 13 126,54 4,87 131,42 4,22 4,88 *** 127,68 5,25 133,93 5,20 6,25 *** 14 125,96 5,43 133,72 6,18 7,76 *** 127,86 4,21 135,42 4,84 7,56 *** 15 - - 134,97 5,16 - - - 138,75 4,66 - Bizygomatic breadth (go-go) 7 89,38 3,47 94,42 4,02 5,04 *** 90,90 3,87 96,10 3,90 5,20 *** 8 88,97 4,34 96,22 3,37 7,25 *** 90,97 4,50 96,58 4,00 5,61 *** 9 90,80 3,68 96,65 4,51 5,85 *** 92,67 4,77 98,60 4,28 5,93 *** 10 90,61 4,60 96,57 4,32 5,96 *** 92,71 3,57 98,52 3,99 5,81 *** 11 93,07 4,18 99,49 4,66 6,42 *** 95,66 4,35 101,65 4,58 5,99 *** 12 93,78 5,04 101,18 6,00 7,40 *** 96,56 4,82 102,58 4,30 6,02 *** 13 96,33 4,05 102,73 4,70 6,40 *** 98,30 4,56 104,09 5,25 5,79 *** 14 96,46 3,99 103,98 4,73 7,52 *** 98,54 3,82 105,29 5,04 6,75 *** 15 - - 104,79 4,58 - - - 107,18 4,23 - Head circumference 7 50,34 1,28 51,58 1,50 1,24 *** 51,56 1,78 52,20 1,33 0,64 8 50,39 1,42 52,22 1,25 1,83 *** 51,25 1,35 51,84 1,42 0,59 9 50,77 1,21 52,28 1,69 1,51 *** 51,37 1,16 52,88 1,42 1,51 *** 10 51,07 1,34 52,74 1,75 1,67 *** 51,67 1,86 52,93 1,36 1,26 ** 11 51,50 1,28 53,57 1,65 2,07 *** 52,03 1,09 53,53 1,07 1,50 *** 12 51,95 1,47 53,70 1,44 1,75 *** 52,51 1,40 53,89 1,41 1,38 *** 13 52,32 1,34 54,04 1,29 1,72 *** 52,75 1,36 54,30 1,60 1,55 *** 14 52,54 1,40 54,66 1,98 2,12 *** 52,70 1,28 54,92 1,69 2,22 *** 15 - - 55,21 1,68 - - - 55,57 1,64-38

Lata badań Year of the research 1925-1936 1997 1925-1936 1997 Wiek Age x SD x SD d x SD x SD d Dziewczęta / Girls Face height (n-gn) Chłopcy / Boys 7 88,83 4,24 91,85 4,67 3,02 ** 89,60 4,71 93,00 5,39 3,40 * 8 89,04 5,26 94,65 5,15 5,61 *** 91,38 5,47 93,53 4,71 2,15 9 91,36 5,67 95,48 5,35 4,12 *** 93,86 4,62 98,40 4,20 4,54 *** 10 92,71 5,07 96,80 4,96 4,09 *** 95,97 5,40 98,44 4,42 2,47 * 11 95,78 4,78 99,46 6,00 3,68 *** 97,72 5,33 102,21 5,36 4,49 *** 12 97,24 5,39 101,93 5,71 4,69 *** 100,47 6,32 103,86 5,49 3,39 ** 13 99,20 5,26 105,33 5,67 6,13 *** 101,59 5,89 106,85 7,35 5,26 *** 14 97,28 5,70 105,00 5,30 7,72 *** 101,21 4,46 109,34 5,01 8,13 *** 15 - - 107,97 5,08 - - - 112,29 5,06 - * p < 0,05 *** p < 0,01 *** p < 0,001 Wskaźniki cefalometryczne dzieci z północnej Kaszubszczyzny Cephalometric indices of children from northern Kashubia Tabela 3 Table 3 Lata badań Year of the research 1925-1936 1997 1925-1936 1997 Wiek Age x SD x SD d x SD x SD d Dziewczęta / Girls Cephalic index [(eu-eu)*100/(g-op)] Chłopcy / Boys 7 85,46 3,27 83,18 3,30-2,28 ** 85,26 3,70 83,38 4,65-1,88 8 84,56 3,39 82,49 4,20-2,07 * 84,70 3,50 84,51 3,87-0,19 9 84,49 3,59 83,00 3,02-1,49 * 84,15 3,64 82,57 4,36-1,58 10 84,24 3,11 83,99 3,58-0,25 85,25 3,70 83,93 4,19-1,32 11 85,00 2,86 83,15 4,02-1,85 * 84,13 3,15 83,75 3,04-0,38 12 83,95 3,24 82,35 3,14-1,60 * 84,56 3,13 83,67 3,31-0,89 13 84,45 3,19 82,98 3,66-1,47 * 83,78 3,01 83,07 3,76-0,71 14 84,06 3,09 82,60 3,23-1,46 85,22 3,26 82,48 3,49-2,74 ** 15 - - 82,48 3,32 - - - 83,32 3,03-39

Lata badań Year of the research 1925-1936 1997 1925-1936 1997 Wiek Age x SD x SD d x SD x SD d Dziewczęta / Girls Facial index [(n-gn)*100/(zy-zy)] Chłopcy / Boys 7 76,08 3,83 74,82 4,07-1,26 76,03 4,37 75,07 4,36-0,96 8 75,61 4,23 75,25 4,62-0,36 76,04 4,61 73,61 3,78-2,43 * 9 76,48 4,31 76,31 4,54-0,17 77,14 3,68 78,13 4,11 0,99 10 76,76 4,39 76,90 4,75 0,14 77,87 3,98 77,00 3,24-0,87 11 77,73 4,17 77,04 3,79-0,69 78,33 3,78 78,48 4,64 0,15 12 78,47 4,17 78,65 4,70 0,18 78,89 4,15 78,54 4,03-0,35 13 78,48 4,59 80,22 4,73 1,74 * 79,61 4,18 79,77 4,29 0,16 14 77,37 5,61 78,59 3,62 1,22 79,19 3,20 80,81 4,02 1,62 15 - - 80,07 4,11 - - - 80,95 3,09 - Porównywane przez nas grupy dzieci najmniej róŝnią się szerokością głowy (od 1,23 mm do 1,91 mm u dziewcząt i od 0,62 mm do 3,5 mm u chłopców) i obwodem głowy (od 1,24 cm do 2,07 cm u dziewcząt i od 0,59 cm do 2,22 cm u chłopców). W obliczonych wskaźnikach najmniejsze zmiany obserwujemy we wskaźniku twarzy całkowitej (tab. 3). Dla zobrazowania tych zmian uzyskane wyniki prezentujemy na rycinach 1-20. Ryc. 1. Wysokość ciała (B-v) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 1. The body height (B-v) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 40

Ryc. 2. Długość głowy (g-op) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 2. The head length (g-op) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 3. Szerokość głowy (eu-eu) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 3. The head breadth (eu-eu) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 41

Ryc. 4. Szerokość czoła (ft-ft) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 4. The minimum frontal breadth (ft-ft) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 5. Szerokość twarzy (zy-zy) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 5. The face breadth (zy-zy) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 42

Ryc. 6. Szerokość Ŝuchwy (go-go) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 6. The bizygomatic breadth (go-go) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 7. Obwód głowy dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 7. The head circumference of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 43

Ryc. 8. Wysokość twarzy całkowita (n-gn) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 8. The total face height (n-gn) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 9. Wskaźnik szerokościowo-długościowy dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 9. The cephalic index of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 44

Ryc. 10. Wskaźnik twarzy całkowitej dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 10. The facial index of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 11. Wartości znormalizowane wysokości ciała (B-v) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 11. The normalized results of body height (B-v) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 45

Ryc. 12. Wartości znormalizowane długości głowy (g-op) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 12. The normalized results of head length (g-op) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 13. Wartości znormalizowane szerokości głowy (eu-eu) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 13. The normalized results of head breadth (eu-eu) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 46

Ryc. 14. Wartości znormalizowane szerokości czoła (ft-ft) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 14. The normalized results of minimum frontal breadth (ft-ft) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 15. Wartości znormalizowane szerokości twarzy (zy-zy) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 15. The normalized results of face breadth (zy-zy) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 47

Ryc. 16. Wartości znormalizowane szerokości Ŝuchwy (go-go) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 16. The normalized results of bizygomatic breadth (go-go) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 17. Wartości znormalizowane obwodu głowy dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 17. The normalized results of head circumference of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 48

Ryc. 18. Wartości znormalizowane wysokości twarzy całkowitej (n-gn) dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 18. The normalized results of face height (n-gn) of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 Ryc. 19. Wartości znormalizowane wskaźnika szerokościowo-długościowego dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 19. The normalized results of cephalic index of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 49

Ryc. 20. Wartości znormalizowane wskaźnika twarzy całkowitej dzieci kaszubskich badanych w 1997 roku w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w latach 1925-1936 Fig. 20. The normalized results of facial index of Kashubian children examined in 1997 compared to the results obtained in 1925-1936 DYSKUSJA Badania antropometryczne Pearsona i Galtona w XIX wieku przeprowadzone na poborowych ukazały zjawisko przerastania rodziców przez swoje dzieci. Jak podaje Malinowski (1977), w Polsce zasadnicze zmiany wysokości ciała nastąpiły w XX wieku. W ciągu tego stulecia wysokość ciała męŝczyzn i kobiet podwyŝszyła się średnio o ok. 16 cm, a największą dynamikę tego procesu zaobserwowano w końcowym trzydziestoleciu. Szklarska i in. (2004) konkludują, Ŝe jeŝeli trend ku wysokorosłości rozumiemy jako coraz pełniejszą realizację genetycznie zaprogramowanego potencjału wzrostowego osobnika, wywołanego głównie lub wyłącznie poprawą standardu Ŝycia, naleŝy uznać, Ŝe jest on odzwierciedleniem znacznego awansu cywilizacyjnego ludności kraju w okresie powojennym. Bocheńska (1972) podkreśla, Ŝe podłoŝe notowanych trendów sekularnych jest bardziej ekonomiczne niŝ genetyczne. Podobne stanowisko prezentują Bielicki z zespołem (1997) ich zdaniem jest praktycznie pewne, Ŝe trendy sekularne były i są głównie, jeśli nie wyłącznie, rezultatem awansu cywilizacyjnego. Zjawiska występowania trendów sekularnych na terenie Polski w ostatnim stuleciu opisało wielu badaczy: Wolański (1967), Bielicki i in. (1981), Malinowski (1977, 2004). W odniesieniu do terenu Pomorza czy samej Kaszubszczyzny na bie- Ŝąco opisywali te zjawiska RoŜnowski i Sentkowska (1990), RoŜnowski i in. (1996, 1999), Zaworski (2000, 2003), Cymek i in. (2004). 50

Niewątpliwie równieŝ na terenach, gdzie gromadziliśmy nasze materiały, w ciągu 70 lat (1925-1997) doszło do wyraźnej zmiany diety, zarówno jakościowej, jak i ilościowej, a takŝe dokonał się największy bodajŝe postęp cywilizacyjny w dziejach Europy. Potwierdzają to dane, jakie znaleźliśmy w archiwum jednej ze szkół podstawowych, w której prowadziliśmy badania (Swarzewo). Zachowała się tam kronika szkolna z 1926 roku. Na jej podstawie mogliśmy uzyskać informacje o warunkach Ŝycia rodzin z tamtego terenu. Wyliczyliśmy, Ŝe 78,74% mieszkańców wsi pracowało na roli, 11,46% trudniło się rzemiosłem, w komunikacji pracowało 4,65%, handlem zajmowało się 1,83%, a inne zawody miało 3,32%. Rodziny były zazwyczaj wielodzietne, najczęściej miały czworo (20,68% rodzin) i pięcioro dzieci (17,24%), rodziny z dziewięciorgiem i większą liczbą dzieci stanowiły 6,90%, natomiast do wyjątków naleŝały te, które miały jedno dziecko. Większość staowiły rodziny wielopokoleniowe. Domy, w których mieszkały dzieci, były niskie, miały małe okienka, jedną lub dwie izby, brakowało elektryczności, bieŝącej wody i róŝnorodnych urządzeń technicznych ułatwiających pracę, szczególnie kobietom. Prace rolnicze wykonywano ręcznie lub za pomocą prostych narzędzi. Rodziny nie cierpiały głodu, ale ich poŝywienie codzienne było skromne i mało urozmaicone. W badaniach ankietowych odnoszących się do lat 90. XX wieku odnotowaliśmy zupełnie inną sytuację. Ojcowie badanych przez nas dziewcząt i chłopców mieli w większości wykształcenie zawodowe (61,13%) lub podstawowe (26,86%), natomiast matki podstawowe (49,31%) i zasadnicze zawodowe (39,24%). Wykonywali takŝe inne zawody: ojcowie byli głównie robotnikami (67,63%), rolnikami (13,31%) lub pracownikami umysłowymi (8,99%); matki zajmowały się domem (42,01%), pracowały jako robotnice (39,24%), rolniczki (10,42%) lub pracownie umysłowe (8,33%). W badanych przez nas rodzinach najczęściej było dwoje (31,71%), troje (27,53%) lub czworo (16,02%) dzieci. Współczesne rodziny kaszubskie mają domy cztero- (29,33%), pięcio- (20,49%) i sześcioizbowe (15,90%) oraz z siedmioma i więcej izbami (15,54%). Mieszkania te były zazwyczaj wyposaŝone w światło, wodę bieŝącą, gaz, łazienki i ubikacje, często takŝe centralne ogrzewanie (ponad 50%). Jednocześnie teren, na którym dokonywaliśmy badań, charakteryzuje się bardzo niewielkim napływem ludności zewnętrznej, co wielokrotnie potwierdzaliśmy w przeprowadzanych wywiadach ankietowych, pytając o miejsce urodzenia dziadków i rodziców badanych dzieci. Potwierdzeniem tezy o zmianach diet i spoŝywanych produktów mogą być nasze badania przeprowadzone w 2005 roku na terenach południowych Kaszub (RoŜnowski i in. 2007b), które pokazują, Ŝe badane dzieci charakteryzują się prawidłowym średnim spoŝyciem energii, które waha się od 92% do 110% RDA, a jedyne nieprawidłowości związane są ze zbyt małym spoŝywaniem warzyw i owoców oraz zbyt duŝym spoŝyciem sodu, co jest charakterystyczne dla całej populacji polskiej młodzieŝy w ostatnich latach. Natomiast w przypadku interpretacji zmian wymiarów głowy najczęściej przyjmowany był dotąd pogląd reprezentowany między innymi przez Malinowskiego (1997), Ŝe są one zdeterminowane głównie genetycznie, wobec czego forma czaszki (głowy) w niewielkim stopniu zaleŝy od czynników środowiska. Dynamika rozwoju centralnego układu nerwowego ma wpływ na rozwój części mózgowej, natomiast funkcja narządu Ŝucia, mięśnie Ŝwaczowe oraz dna ja- 51

my ustnej, gardła, język i napięcie tkanek miękkich wpływają na formę części twarzowej. Stąd opierając się na wynikach swej pracy, Sikora (1964) brachycefalizację tłumaczy redukcją aparatu Ŝucia. Niewiele jest natomiast prac dotyczących zmian budowy głowy. Haduch z zespołem (2003, 2004) badała dzieci i młodzieŝ z małych miejscowości na Podkarpaciu (południowa Polska) przez 40 lat, począwszy od 1962 roku. Często badaczy interesowały zmiany w rozwoju czaszek postępujące wraz z wiekiem badanych (Sikora 1976, Kondo i in. 1999). Część tych badań podyktowana jest rozwojem ortodoncji i większymi moŝliwościami terapii. Badania tendencji rozwoju głównie twarzoczaszki, a ściślej narządu Ŝucia, pozwalają lepiej programować plan terapii na dalsze lata u rosnącego dziecka (Thordason i in. 2006). Wraz z postępem techniki pojawiły się nowe moŝliwości wykonywania pomiarów czaszkowo-twarzowych przy pomocy rtg lub 3D-CT. Porównaniom przydatności pomiarów tymi metodami oraz tradycyjnymi metodami antropometrycznymi poświęcono równieŝ kilka prac, by wymienić Budai i in. (2003) oraz Cavalcanti i in. (2004). Nie sposób pominąć bogatego piśmiennictwa japońskiego rozpatrującego zagadnienia zmian sekularnych w wymiarach głowy Japończyków. Hossain i in. (2005), badając i porównując swoje wyniki z danymi sprzed 85 lat, wskazują postępującą brachycefalizację, zwiększenie się średniej długości i szerokości głowy oraz wskaźnika szerokościowo-długościowego (cephalic index) wśród dorosłych męŝczyzn od lat zamieszkujących wyspy japońskie. Nakashima (1986) stwierdził nawet szybką brachycefalizację, jaka dokonuje się wśród współczesnych dziewcząt, zamieszkujących miasto Kitakyushu. Kouchi (2000), który równieŝ obserwuje wyraźną tendencję do brachycefalizacji, tłumaczy ją poprawą warunków Ŝywieniowych, którymi uzasadnia teŝ zmiany sekularne obserwowane w zakresie wysokości ciała. Z kolei Kanda (1989) opisuje zjawisko mieszania się i wpływu krótkogłowych Koreańczyków na zmiany wymiarów głowy współczesnych Japończyków na wyspie Honshu, ale nie obserwuje juŝ tak wyraźnych zaleŝności na innych terenach (wyspach). Analogiczny do naszych obserwacji wynik zmniejszenie się wskaźnika szerokościowo-długościowego czaszki (cephalic index) na terenie zamieszkałym przez ludność o podobnie słabym wpływie osób z zewnątrz cytowani wcześniej Haduch i in. (2003, 2004) tłumaczą wpływem zarówno czynników środowiskowych, jak i genetycznych. Według autorki czynniki środowiskowe mają największy wpływ na rozwój wymiarów głowy na najwcześniejszych etapach rozwoju człowieka. Poprawa warunków społeczno-ekonomicznych, jaka niewątpliwie nastąpiła na badanym przez Haduch i in. (2003, 2004) oraz naszym (Kaszuby) terenie, musiała wpłynąć na odnotowane zmiany wymiarów głowy. Little (2006) z zespołem, badając w latach 1968-2000 izolowaną społeczność dzieci wiejskich w wieku szkolnym, zamieszkującą dolinę Oaxaca (południowy Meksyk), odnotował wzrost średniej wysokości ciała, ale zmniejszenie się długości głowy i szerokości Ŝuchwy, znaczącą brachycefalizację u obu płci oraz zwiększenie się szerokości głowy dziewcząt. Zmiany te tłumaczy mniejszą szorstkością poŝywienia (lepszej jakości mąka kukurydziana). Jaeger i współpracownicy (1998), porównując materiał kostny począwszy od 52

neolitu z badaniami współcześnie Ŝyjących ludzi, wysunęli hipotezę, Ŝe ze zwiększaniem się wysokości ciała związany jest proces debrachycefalizacji i odwrotnie zmniejszeniu wysokości ciała towarzyszy zjawisko brachycefalizacji. W takim ujęciu brachycefalizacja/debrachycefalizacja są częścią trendu sekularnego, a odpowiedzialne za to pozostają czynniki środowiskowe. Być moŝe naleŝałoby przyjąć za Buretić-Tomljanowić i in. (2006), Ŝe istnieje zaleŝność (od niskiej do umiarkowanej) pomiędzy wymiarami długościowymi głowy i wysokością ciała, podczas gdy zmiany szerokości głowy pozostają niezaleŝne od długościowych. WNIOSKI Uzyskane przez nas wyniki wykazują jednoznacznie, Ŝe w ciągu 70 lat wysokość ciała i większość analizowanych przez nas wymiarów głowy dzieci wiejskich zamieszkujących tereny północnej Polski (Kaszubów) zmieniła się w stopniu istotnym statystycznie. Wobec znikomej migracji w obrębie tej populacji w badanym okresie i małego promienia krzyŝowania się małŝeństw, a tym samym małej szansy pojawienia się nowych genów w badanej populacji, skłonni jesteśmy przyjąć tezę, Ŝe głównymi czynnikami odpowiedzialnymi za te zmiany są czynniki środowiskowe związane z niewątpliwą poprawą warunków socjalno-bytowych. Kwestią otwartą jest, które z tych czynników są za nie odpowiedzialne i na które z badanych cech antropometrycznych oddziałują mniej lub bardziej intensywnie. JednakŜe biorąc pod uwagę piśmiennictwo opisujące zmiany na równie izolowanym terenie, stwierdzamy, Ŝe nie wszystkie te zmiany miały jednakowy kierunek. Dlatego nierozstrzygnięte pozostaje pytanie, które czynniki środowiskowe odpowiedzialne są za zmiany poszczególnych parametrów antropologicznych. Jak zauwaŝyła w swojej pracy Haduch ze współpracownikami, analizując rezultaty pięciokrotnych badań, dokonanych w odstępach 10-letnich, zmiany wskaźnika szerokościowego-długościowego (cephalic index) nie zawsze przebiegały w tym samym kierunku, ale okres 40 czy nawet 70 lat obserwacji jest zbyt krótki, by z dostateczną pewnością określać kierunki i przyczyny tych zmian. LITERATURA Buretić-Tomljanović A. i in. 2006. Secular change of craniofacial measures in Croatian younger adults. Am. J. Hum. Biol., 18(5): 668-675. Bielicki T., Welon Z., Waliszko A. 1981. Zmiany w rozwoju fizycznym młodzieŝy w Polsce w okresie 1955-1978. Monografie Instytutu Antropologii PAN, 2, Wrocław. Bielicki T., Szklarska A., Welon Z., Brajczewski C. 1997. Nierówności społeczne w Polsce: antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu 1965-1995. Monografie Zakładu Antropologii PAN, 16, Wrocław. Bocheńska Z. 1972. Zmiany w rozwoju osobniczym człowieka w świetle trendów sekularnych i róŝnic społecznych. WSWF, Kraków. Budai M. i in. 2003. Relation between anthropometric and cephalometric measurements and 53

proportions of the face of healthy men and women. J. Cranioac. Surg. Mar., 14(2): 154- -161. Cavalcanti M.G. i in. 2004. Craniofacial measurements based on 3D-CT volume rendering implications for clinical applications. Dentomaxillofac. Radiol., 33(3): 170-176. Cymek L., RoŜnowski F., Zaworski B. 2004. Projavlenie sekularnogo trenda i akseleracji razvitja detej i molodjožy na Pomore Polšy. W: Ekologičeskaja antropologija, Mińsk, Białoruś: 438-444. Ćwirko-Godycki M., Wrzosek A. 1937. Dzieci kaszubskie w wieku od 7 do 13 lat pod względem antropologicznym. Przegl. Antropol.,11(3): 121-161; 11(4): 187-246. Haduch E. i in. 2003. Changes of the head measurements of children in śywiec District (Poland) in the past 40 years. Slovenská Antropologia, 6, (n.s.1): 45-49. Haduch E. i in. 2004. Anthropological studies in the śywiec Region changes in the head proportions. Anthropologie, XLII/2: 121-128. Hossain M.D. i in. 2005. Secular changes in the head dimensiones of Japanese adult male students over eight decades. Homo, 55(3): 239-250. Jaeger U. i in. 1998. Is head size modified by environmental factors? Z. Morphol. Anthropol., 82(1): 59-66. Kanda S. 1989. Comments on cephalometrical configurations of the Japanese. Z. Morphol. Anthropol., 77(3): 227-233. Kondo S. i in. 1999. A somatometric study of the head and face in Japanese adolescents. Okajimas Folia Anat. Jpn., 76(4): 179-185. Kouchi M. 2000. Brachycephalization in Japan has ceased. Am. J. Phys. Athropol., 112(3): 339-347. Little B.B. i in. 2006. Craniofacial dimensions in children in rural Oaxaca, southern Mexico: secular change, 1968-2000. Am. J. Phys. Anthropol., 131(1): 127-136. Malinowski A. 1977. Trend sekularny i akceleracja przegląd zagadnień. Przegląd Antropologiczny, t. 43, z. 2: 405-418. Malinowski A. 1997. Czynniki działające na rozwój i kształt czaszki. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: 89-96. Malinowski A. 2004. Trend sekularny i czasowa zmienność cech standardów antropometrycznych Polaków w XX wieku. W: Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieŝy wiejskiej. J. Zagórski, H. Popławska, M. Skład (red.). Instytut Medycyny Wsi, Lublin: 707- -715. Nakashima T. 1986. Brachycephalization in the head form of school girls in North Kyushu. J UOEH 1, 8(4): 411-414. RoŜnowski F., Sentkowska G. 1990. Zmiany wysokości ciała dzieci kaszubskich w latach 1936-1986. Słupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze, 7: 245-252. RoŜnowski F., RoŜnowski J., Zaworski B. 1996. Zmiany w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieŝy z południowej Kaszubszczyzny (1978-1993). Słupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze, 11 b: 91-99. RoŜnowski F., Zaworski B., Cymek L., 1999. Rozwój biologiczny dzieci i młodzieŝy z Pucka i Rumi na tle warunków społeczno-ekonomicznych ich rodzin. W: Uwarunkowania rozwoju, sprawności i zdrowia. J. Rodziewicz-Gruhn, J. Wojtyna (red.). WSP, Częstochowa: 133-143. RoŜnowski J., Cymek L., RoŜnowski F., RoŜnowska K. 2007a. Changes of the head measurements of children in Northern Kashubia (Pomerania Region, Poland) in the past 60 years. W: XI International Congress of Auxology. Human Growth in a Changing Life Style. Tokyo, Japan, Abstract: 130. RoŜnowski J., Cymek L., Bozilow W., Czarny W., Czaja R. 2007b. Analysis and comparison 54

of dietary intake of rural children aged 13-15 years from two regions of Poland. Humanobiologia Budapestinensis, 31, Growth and Ageing: Facts and Factors. Selected papers of the 15th Congress of the European Anthropological Association, Budapest: 53-58. Sikora P. 1964. ZróŜnicowanie zmienności wskaźnika głowy w procesie wzrastania organizmu człowieka. Mat. Pr. Antr., Zagadnienia Ontogenezy I, 68: 63-98. Sikora P. 1976. Zmiany biomorfotyczne a trend sekularny u człowieka. Przegląd Antropologiczny, t. 42, z. 1: 47-55. Strzałko J., RoŜnowski F. 1992. Zastosowanie metod statystycznych w biologii. WSP, Słupsk. Szklarska A. i in. 2004. Polacy rosną czy tyją? Międzypokoleniowe trendy sekularne na tle zmian społeczno-ekonomicznych. W: Trendy sekularne na tle zmian cywilizacyjnych. AWF, Warszawa: 31-38. Talko-Hryncewicz J. 1926. Kaszubi jako grupa antropologiczna na zasadzie badań dokonanych na Pomorzu, z mapką, 4 tablicami krzywych, 2 tablicami korelacji i tablicą pomiarów. Prace i Materiały Antropologiczne Komisji Antropologicznej Polskiej Akademii Umiejętności, t. 4, cz. II: 3-48. Thordason A. i in. 2006. Craniofacial changes in Icelandic children between 6 and 16 years of age a longitudinal study. The European Journal of Orthodontics, 28(2): 152-165. Wolański N. 1967. The Secular Trend: Microevolution, Physiological Adaptation and Migration and their Gausative Factors. W: 7 th International Nutritions Congress, Oxford, 4: 96-108. Wrzosek A., Ćwirko-Godycki M. 1928. Note preliminare sur la caracteristique anthropologique des enfants Kachoubes. Institut International d`anthropologie. III-e Sesion. Amsterdam 20-29 Septembre 1927. Paris: 231-234. Zaworski B. 2000. Trend sekularny w kształtowaniu się wybranych cech somatycznych dzieci kaszubskich. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, 2: 173-185. Zaworski B. 2003. Tendencja przemian w rozwoju fizycznym dzieci kaszubskich z Chmielna, Mirachowa i Staniszewa (pow. kartuski). W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, 3: 257-265. 55