ZMIANY CZASOWE W ROZWOJU FIZYCZNYM CHŁOPCÓW Z KOŚCIERZYNY W LATACH /2008 NA TLE DANYCH PORÓWNAWCZYCH Z RÓśNYCH MIAST POLSKI

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e ZMIANY CZASOWE W ROZWOJU FIZYCZNYM CHŁOPCÓW Z KOŚCIERZYNY W LATACH /2008 NA TLE DANYCH PORÓWNAWCZYCH Z RÓśNYCH MIAST POLSKI PERIODICAL CHANGES IN THE PHYSICAL DEVELOPMENT OF BOYS FROM KOŚCIERZYNA IN THE YEARS OF /2008 AGAINST A BACKGROUND OF COMPARATIVE DATA FROM VARIOUS TOWNS IN POLAND Bogdan Zaworski, Ilona Radtke Akademia Pomorska Zakład Biologii Populacji i Dydaktyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk zaworskibogdan@poczta.fm ABSTRACT The aim of this study is an analysis of the direction and pace of secular changes in the physical development of boys from Kościerzyna (a town in Pomeranian Province). The material includes anthropometric data about boys aged from that town collected in 1997 and 2007/2008. The analysis takes into consideration three metric traits: body height, body weight and axillary chest circumference as well as three somatometric indices (Quetelet, BMI and Marty). The research shows that values of all analysed metric traits and indices, except Marty s index, are higher in boys from Kościerzyna examined in 2007/2008 than in their peers examined 10 years earlier. In the years of /2008 the pace of secular changes in the body height of boys from Kościerzyna was 2.93 cm per decade, in the body weight 3.90 kg per decade and it was considerably higher than in boys from most of the Polish towns included in the comparative analysis. Słowa kluczowe: rozwój fizyczny dzieci i młodzieŝy, trend sekularny, zmiany czasowe, akceleracja rozwoju, Kaszuby, Kościerzyna Key words: physical development of children and adolescents, secular trend, periodical changes, acceleration of development, Kashuby Province, Kościerzyna 123

2 WPROWADZENIE Najczęściej opisywanym w literaturze antropologicznej aspektem zmienności czasowej (trendów sekularnych) jest akceleracja rozwoju, czyli międzypokoleniowe przyspieszenie rozwoju biologicznego i dojrzewania, a więc wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju (Cieślik i in. 1985b). Liczne obserwacje wskazują, Ŝe zjawisko to, uwarunkowane pozytywnymi przemianami społeczno-ekonomicznymi oraz heterozją (wzrostem heterozygotyczności potomstwa), nadal w Polsce występuje, ale jego intensywność w poszczególnych regionach kraju, środowiskach Ŝycia (miasto wieś) i czasie jest bardzo zróŝnicowana (np. Malinowski i in. 1993, Wilczewski, Saczuk 2003, Charzewska i in. 2004, Radochońska i in. 2005, Cymek i in. 2006, Drozdowski 2006, Zaworski 2009). Zjawisko akceleracji rozwoju dzieci i młodzieŝy zaobserwowano takŝe w środowisku wiejskim Kaszub (RoŜnowski, Sentkowska 1990, Zaworski 2000, 2004, 2009, Zaworski i in. 2004a, b). Stwierdzono teŝ, iŝ tempo zmian sekularnych w tej populacji ulega od lat 1996/1997 zmniejszaniu (Zaworski 2009). Do tej pory nie było informacji o tendencjach przemian w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieŝy miejskiej z tego regionu. Niniejsza praca, dotycząca chłopców w okresie okołopokwitaniowym z Kościerzyny, ma w pewnym stopniu tę lukę wypełnić. Celem pracy była ocena wielkości, kierunku i tempa zmian sekularnych w rozwoju biologicznym chłopców w wieku lat z Kościerzyny, w latach /2008. Kościerzyna to miasto i gmina połoŝone w północnej Polsce, w województwie pomorskim, w powiecie kościerskim. Prawa miejskie uzyskała w 1398 roku. W latach miasto administracyjnie naleŝało do województwa gdańskiego. Le- Ŝy w południowej części Pojezierza Kaszubskiego, jest popularnym centrum turystycznym. Oddalona jest od Słupska o 90 km, a od Gdańska o 60 km ( koscierzyna.bix.pl/). Według stanu na koniec 2009 roku Kościerzyna liczyła mieszkańców (Ludność ). MATERIAŁY I METODY BADAŃ Do analizy zmian sekularnych w rozwoju fizycznym chłopców z Kościerzyny wykorzystano dwie serie badań: z 1997 roku i lat 2007/2008. Badania z 1997 roku objęły 260 chłopców w wieku od 7 do 17 lat z ówczesnej Szkoły Podstawowej nr 1 (Jabłońska 1998). Oprócz pomiarów antropometrycznych masy i wysokości ciała oraz pachowego obwodu klatki piersiowej przeprowadzono wśród rodziców pomierzonych chłopców badania ankietowe dotyczące warunków socjalno-bytowych ich rodzin. Charakterystyki statystyczne wymienionych cech metrycznych oraz wyliczonych na ich podstawie trzech wskaźników somatycznych chłopców kościerskich zbadanych w 1997 roku przedstawiają tabele 1 i 2. W tabelach tych nie uwzględniono danych chłopców w wieku od 15 do 17 lat ze względu na zbyt małą liczbę zbadanych. Badania z lat 2007/2008 pod kierunkiem dra Bogdana Zaworskiego z Zakładu Biologii Populacji i Dydaktyki Akademii Pomorskiej w Słupsku objęły chłopców 124

3 Tabela 1 Charakterystyka liczbowa wysokości ciała, masy ciała i pachowego obwodu klatki piersiowej chłopców z Kościerzyny na podstawie danych z 1997 roku i lat 2007/2008 Table 1 Numerical characteristic of body height, body weight and axillary chest circumference of boys from Kościerzyna based on the data collected in 1997 and 2007/2008 Wiek /2008 n x s n x s Wysokość ciała [cm] ,71 6, ,62 4, ,74 6, ,66 7, ,34 5,31 5,68 *3, ,96 6, ,48 5,88 0,52 0, ,88 5, ,55 6,88 1,67 1, ,85 10, ,76 8,69 3,91 1, ,06 9, ,68 8,77 3,62 1, ,78 5, ,01 6, Masa ciała [kg] ,19 3, ,38 4, ,47 5, ,66 7, ,27 5,93 2,61 1, ,65 10, ,41 9,18 2,76 1, ,24 7, ,68 9,72 3,44 1, ,67 11, ,39 11,49 4,72 1, ,45 9, ,37 11,93 6,92 *2, ,99 9, ,16 11, Pachowy obwód klatki piersiowej [cm] ,05 5, ,31 3, ,37 4, ,58 5, ,46 4,24 0,88 0, ,65 7, ,53 7,30-1,12 0, ,68 6, ,80 7,63 0,12 0, ,67 7, ,97 7,37 0,30 0, ,52 6, ,73 6,79 3,21 *2, ,91 5, ,84 7, d róŝnica średnich arytmetycznych t (c) wartość testowa testu t lub c * róŝnica istotna na poziomie α=0,05 (test t Studenta lub c Cochrane a i Coxa) d t (c) 125

4 Tabela 2 Charakterystyka liczbowa wskaźnika Queteleta, względnej masy ciała (BMI) i Marty ego chłopców z Kościerzyny na podstawie danych z 1997 roku i lat 2007/2008 Table 2 Numerical characteristic of Quetelet s index, BMI and Marty s index of boys from Kościerzyna based on the data collected in 1997 and 2007/2008 Wiek /2008 n x s n x s d t (c) Wskaźnik Queteleta ,73 22, ,99 26, ,92 33, ,51 42, ,04 37,48 10,53 0, ,81 59, ,89 54,02 18,08 1, ,62 45, ,12 55,13 18,50 1, ,77 52, ,99 58,95 23,22 1, ,52 45, ,41 59,97 34,89 *2, ,90 48, ,37 57, ), 2) Wskaźnik względnej masy ciała (BMI) , , , , ,42 2,48-0, , ,97 3,21 1, , ,38 3,19 0, , ,88 3,15 0, , ,89 3,11 1, ,36 2, ,74 3, Wskaźnik Marty ego ,98 3, ,21 1, ,51 2, ,75 2, ,45 2,79-1,30 1, ,41 4, ,45 3,97-0,96 0, ,56 4, ,02 4,06-0,54 0, ,86 2, ,90 3,69-0,96 1, ,90 3, ,75 3,44 0,85 1, ,99 3, ,65 4, d róŝnica średnich arytmetycznych t (c) wartość testowa testu t lub c * róŝnica istotna na poziomie α=0,05 (test t Studenta lub c Cochrane a i Coxa) 1) średnie arytmetyczne wskaźnika względnej masy ciała (BMI) chłopców zbadanych w 1997 roku wyliczono na podstawie średnich arytmetycznych masy i wysokości ciała w grupach wieku 2) ze względu na brak odchyleń standardowych dla danych z 1997 roku do oceny istotności róŝnic między średnimi arytmetycznymi wskaźnika względnej masy ciała (BMI) nie zastosowano testu t lub c 126

5 z Zespołu Szkół Publicznych nr 1 (Szkoła Podstawowa nr 6 i Gimnazjum nr 1) oraz Zespołu Szkół Publicznych nr 2 (Szkoła Podstawowa nr 4 i Gimnazjum nr 2) (Radtke 2009). W pierwszym zespole szkół (w grudniu 2007 roku) zbadano 149 chłopców, a w drugim (w grudniu 2008 roku) 119 chłopców. Łącznie w latach 2007/2008 pomierzono 268 chłopców w wieku od 10 do 16 lat. Podziału chłopców na grupy wiekowe dokonano według powszechnie przyjętych zasad (Cieślik i in. 1985a). Przykładowo: do grupy 10-latków zaliczono chłopców, którzy w dniu badania mieli od 9 lat, 6 miesięcy i 1 dnia do 10 lat i 6 miesięcy. W ramach badań wykonano u chłopców m.in. pomiary masy ciała, wysokości ciała [B-v] oraz pachowego obwodu klatki piersiowej (przez [axa-axa]), na podstawie których obliczono wartości trzech wskaźników somatycznych (Queteleta, względnej masy ciała [BMI] oraz Marty ego). Wszystkie pomiary wykonano techniką Martina (Martin, Saller ). Wysokość ciała mierzono antropometrem z dokładnością do 1 mm, obwód klatki piersiowej taśmą antropometryczną z dokładnością do 0,5 cm, a masę ciała ustalano na wadze lekarskiej z dokładnością do 0,5 kg. Pomiary wykonywano w gabinetach pielęgniarek szkolnych. Dla wszystkich uwzględnionych w pracy cech metrycznych i wskaźników budowy ciała wyliczono w poszczególnych grupach wieku podstawowe charakterystyki statystyczne (Strzałko, RoŜnowski 1992) (tab. 1 i 2). Oprócz pomiarów antropometrycznych zamierzaliśmy równieŝ przeprowadzić badania ankietowe sytuacji socjalno-bytowej rodzin chłopców uczęszczających do Zespołu Szkół Publicznych nr 1, ale dyrektor tej placówki szkolnej nie wyraził na nie zgody (nie pozwolił na przekazanie rodzicom uczniów kwestionariuszy ankiet). Ponadto uzyskaliśmy jedynie zgodę na wykonanie pomiarów ciała uczniów z klas IV-VI szkoły podstawowej i I-III gimnazjum. W związku z niewystarczającą liczbą zbadanych w niektórych grupach wieku zaplanowaliśmy i zorganizowaliśmy kolejne badania antropometryczne dzieci i młodzieŝy szkolnej w tym mieście. Odbyły się one w grudniu 2008 roku w Zespole Szkół Publicznych nr 2. W tej placówce szkolnej badaliśmy uczniów z tych samych klas, jak w przypadku Zespołu Szkół nr 1. Analizę zmian sekularnych w rozwoju biologicznym chłopców z kościerskich szkół w latach /2008 przeprowadzono na podstawie 3 cech metrycznych (masy i wysokości ciała oraz pachowego obwodu klatki piersiowej) oraz 3 wskaźników ilorazowych (Queteleta, względnej masy ciała [BMI] oraz Marty ego). Ze względu na wspomniane wyŝej okoliczności w analizie zagadnienia uwzględniono tylko chłopców w wielu od 10 do 14 lat. Do oceny istotności róŝnic między porównywanymi średnimi arytmetycznymi analizowanych cech metrycznych i wskaźników chłopców z obu serii zastosowano test t Studenta lub c Cochrane a i Coxa dla dwu prób niezaleŝnych w zaleŝności od wyniku testu F dla róŝnicy wariancji (Strzałko, RoŜnowski 1992). Wielkość zmian czasowych rozpatrywanych parametrów rozwoju młodych kościerzynian w latach /2008 określano na podstawie przeciętnych róŝnic średnich arytmetycznych (wartości te obliczano jako średnią arytmetyczną róŝnic z uwzględnionych w analizie grup wieku). Tempo zmian sekularnych wysokości i masy ciała chłopców kościerskich określano natomiast na podstawie przeciętnych wartości zmiany sekularnej cech przypadających na dekadę w badanym okresie. W tym celu w grupach wieku lat wartości róŝnic pomiędzy średnimi arytmetycznymi rozpatrywanych mierników rozwoju, charakterystyczne dla okresu /2008, podzielono przez 10,5 (odstęp czasowy mię- 127

6 dzy badaniami), a następnie podzielono przez 10 (liczba lat w dekadzie). Porównując wyliczone w ten sposób przeciętne wartości zmiany sekularnej wysokości i masy ciała uczniów z Kościerzyny z odpowiednimi wartościami dotyczącymi chłopców z innych regionów kraju, oceniono, czy tempo zmian czasowych u chłopców kościerskich jest większe, czy mniejsze niŝ u chłopców z innych populacji. Dane porównawcze obejmują chłopców z miast róŝnej wielkości, a ponadto ze środowiska wiejskiego Kaszub. WYNIKI I DYSKUSJA Wysokość ciała. W latach /2008 wysokość ciała chłopców kościerskich zwiększyła się przeciętnie o 3,08 cm. Wartość ta jest średnią arytmetyczną róŝnic (d) ze wszystkich uwzględnionych w analizie grup wieku. Największy przyrost wysokości ciała odnotowano u 10-latków (5,68 cm), natomiast najmniejszy u 11-latków (0,52 cm) (tab. 1). Statystycznie istotną róŝnicę średnich arytmetycznych zarejestrowano w 10 roku Ŝycia. Masa ciała. Masa ciała chłopców z Kościerzyny zbadanych w latach 2007/2008 jest średnio o 4,09 kg większa w porównaniu z danymi z 1997 roku. RóŜnice masy ciała w kolejnych rocznikach chłopców powiększają się systematycznie (tab. 1). Najmniejszy przyrost tej cechy wystąpił u 10-latków (2,61 kg), a największy u 14-latków (6,92 kg). Istotna statystycznie róŝnica wystąpiła w 14 roku Ŝycia. Pachowy obwód klatki piersiowej. Obwód klatki piersiowej chłopców z Kościerzyny zwiększył się w rozpatrywanym okresie średnio o 0,68 cm. W większości grup wieku (poza 14 rokiem Ŝycia) przyrost analizowanej cechy był nieznaczny, a w 11 roku Ŝycia większym obwodem klatki piersiowej charakteryzowali się chłopcy zbadani w 1997 roku (tab. 1). Statystycznie istotną róŝnicę odnotowano tylko w 14 roku Ŝycia. Wskaźnik Queteleta. Wskaźnik Queteleta chłopców kościerskich zbadanych w latach 2007/2008 był przeciętnie o 21,04 jednostki większy niŝ u ich rówieśników zbadanych około 10 lat wcześniej. Podobnie jak w przypadku masy ciała, róŝnice tego wskaźnika zwiększają się z wiekiem (tab. 2). Najmniejszy przyrost masywności budowy ciała wystąpił u 10-latków, a największy u 14-latków. Średnie arytmetyczne tego wskaźnika róŝnią się istotnie w 14 roku Ŝycia. Wskaźnik względnej masy ciała (BMI). W ciągu 10 lat, które upłynęły między kolejnymi badaniami, wartość wskaźnika BMI u chłopców z Kościerzyny wzrosła przeciętnie o 0,84 jednostki. Największy przyrost masywności budowy ciała wystąpił u 14-latków, a najmniejszy u 13-latków (tab. 2). W najmłodszej grupie wieku odnotowano niewielki spadek wartości tego wskaźnika. Ze względu na brak odchyleń standardowych dla danych z 1997 roku oceny istotności róŝnic pomiędzy średnimi arytmetycznymi analizowanego wskaźnika nie przeprowadzono. Wskaźnik Marty ego. Wskaźnik Marty ego chłopców z Kościerzyny zbadanych w latach 2007/2008 jest niemal we wszystkich grupach wieku mniejszy niŝ u ich rówieśników pomierzonych 10 lat wcześniej, przeciętnie w całości materiału o 0,58 jednostki (tab. 2). Największy spadek wartości tego parametru, opisującego relację obwodu klatki piersiowej do wysokości ciała, odnotowano u 10-latków. Przyrost 128

7 wartości wskaźnika wystąpił tylko u 14-latków. W Ŝadnej grupie wieku średnie arytmetyczne nie róŝniły się istotnie. Chłopcy z Kościerzyny zbadani w latach 2007/2008 dominują pod względem omawianych cech i wskaźników somatycznych nad rówieśnikami z tego miasta zbadanymi w 1997 roku. Jedynym wyjątkiem jest wskaźnik Marty ego, którego wyŝsze wartości charakteryzują tych ostatnich. Zaobserwowane zmiany w zakresie tego wskaźnika spowodowane były małymi przyrostami obwodu klatki piersiowej, a znacznymi wysokości ciała. Porównując średnie arytmetyczne rozpatrywanych parametrów rozwoju chłopców kościerskich z obu serii, otrzymano łącznie 4 istotne statystycznie róŝnice (nie uwzględniając wskaźnika BMI). PrzewaŜającą ich liczbę odnotowano u 14-latków. Znaczna liczba istotnych róŝnic we wspomnianej grupie wieku świadczy o tym, Ŝe chłopcy zbadani w latach 2007/2008 wcześniej weszli w okres pokwitania, charakteryzujący się znacznymi przyrostami cech, niŝ ich rówieśnicy sprzed 10 lat. W większości cech między porównywanymi zespołami odnotowano po jednej statystycznie istotnej róŝnicy. Wyjątkiem jest, jak juŝ wspomniano, wskaźnik Marty ego. W celu określenia wielkości i tempa zmian sekularnych wysokości i masy ciała chłopców z Kościerzyny przeciętne wartości zmiany sekularnej tych cech przypadające na dekadę /2008 porównano z wynikami analogicznie wykonanych obliczeń dotyczących chłopców z Poznania z lat 1971/ (Drozdowski 2006), Włocławka z lat (Malinowski i in. 1993), Łodzi z lat /2004 (Stolarczyk 1995, Rosset i in. 2009), Rzeszowa z lat 1988/ /2004 (Radochońska i in. 2005), Sławna z lat 1988/ (Cymek i in. 2006), Warszawy z lat 1988/ /2000 (Charzewska i in. 2004), miast południowego Podlasia z lat (Wilczewski, Saczuk 2003), Koszalina z lat (Cymek i in. 2004, Miler 2006) oraz ze środowiska wiejskiego Kaszub z lat 1996/ (Zaworski in. 2004a, Zaworski 2009, Zaworski dane niepublikowane). W latach /2008 wysokość ciała letnich chłopców z Kościerzyny zwiększała się z szybkością 2,93 cm na dekadę (tab. 3, ryc. 1). Porównywalne pod względem tempa zmiany sekularne wysokości ciała odnotowano u chłopców ze Sławna (2,81 cm na dekadę) i miast południowego Podlasia (2,69 cm na dekadę), a większe u chłopców z Włocławka (3,19 cm na dekadę) oraz chłopców wiejskich z Kaszub (3,30 cm na dekadę). W pozostałych miastach, szczególnie Łodzi i Rzeszowie, tempo zmian sekularnych wysokości ciała chłopców było wyraźnie mniejsze niŝ u chłopców kościerskich. W Rzeszowie wynosiło ono 1,15 cm na dekadę, a w Łodzi zaledwie 0,87 cm na dekadę. Masa ciała letnich chłopców z Kościerzyny w latach /2008 zwiększyła się przeciętnie o 4,09 kg. Tempo jej zmian sekularnych wynosiło zatem 3,90 kg na dekadę. U chłopców z Koszalina w latach szybkość zmian sekularnych tej cechy była porównywalna i wynosiła 3,99 kg na dekadę. W pozostałych miastach tempo powiększania się masy ciała chłopców było w stosunku do ich rówieśników z Kościerzyny mniejsze. Analogicznie do wysokości ciała najmniejsze w porównaniu z chłopcami kościerskimi tempo zmian sekularnych masy ciała odnotowano u chłopców z Rzeszowa (0,35 kg na dekadę) i Łodzi (0,70 kg na dekadę). W odróŝnieniu od wysokości ciała tempo zmian sekularnych masy ciała chłopców 129

8 130

9 Ryc. 1. Tempo zmian sekularnych wysokości ciała (w cm na dekadę) i masy ciała (w kg na dekadę) chłopców z róŝnych miast Polski Fig. 1. Pace of secular changes in body height (in cm per decade) and body weight (in kg per decade) of boys from various Polish towns z Kościerzyny, miasta leŝącego na terenie Kaszub, było wyraźnie większe niŝ u chłopców wiejskich z tego samego regionu (2,39 kg na dekadę). Biorąc pod uwagę obie rozpatrywane cechy somatyczne, największe tempo ich zmian czasowych zaobserwowano u chłopców z Włocławka i Kościerzyny, a najmniejsze u chłopców poznańskich, rzeszowskich i łódzkich. Z przeprowadzonej analizy wynika zatem, Ŝe na terenie Kaszub zarówno w środowisku wiejskim, jak i miejskim tempo zmian międzypokoleniowych w kierunku powiększania się wysokości i masy ciała jest bardzo wysokie. Odnotowane w wybranych miastach Polski (oraz w środowisku wiejskim Kaszub) róŝne tempo powiększania się wysokości i masy ciała chłopców w wieku lat moŝe wynikać z faktu, iŝ urodzili się oni i wychowywali w róŝnych okresach ekonomicznych. W trakcie transformacji społeczno-ekonomicznej w naszym kraju w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku nastąpiło bowiem przejście od gospodarki sterowanej centralnie, poprzez okres reglamentacji Ŝywności i okres przejściowy do gospodarki urynkowionej. Sytuacja społeczno-gospodarcza i polityczna kraju, jak wynika z licznych opracowań, wpływa na sytuację socjalno-bytową jednostek, 131

10 warstw społecznych i populacji oraz znajduje odzwierciedlenie w przebiegu procesów rozwojowych dzieci i młodzieŝy (w tym w wielkości, tempie i kierunku zmian czasowych), a takŝe osiąganiu ostatecznych wymiarów ciała przez dorosłych (np. Hulanicka i in. 1990, Stolarczyk 1995, Stolarczyk, Malinowski 1996, Bielicki i in. 1997, 2003, Łuczak, Łaska-Mierzejewska 1997, Stolarczyk i in. 1997, Charzewski i in. 2003, Krawczyński i in. 2003, Kaczanowski i in. 2004, Zaworski 2007). Stąd zaobserwowane w poszczególnych regionach kraju róŝne tempo zmian sekularnych wysokości i masy ciała chłopców w wieku okołopokwitaniowym moŝe być uzaleŝnione (obok zjawiska heterozji, czyli łamania barier genetycznych między populacjami w wyniku migracji ludności) od zmian w sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. W pewnym stopniu przyczyny duŝego tempa zmian międzypokoleniowych podstawowych parametrów rozwoju chłopców z Kościerzyny mogłaby wyjaśnić analiza warunków socjalno-bytowych rodzin zamieszkujących to miasto w 1997 roku i obecnie. Jednak z powodu braku odpowiednich danych porównawczych z lat 2007/2008 okazało się to niemoŝliwe. WNIOSKI 1. Chłopcy z Kościerzyny zbadani w latach 2007/2008 charakteryzowali się większymi wartościami wszystkich analizowanych cech metrycznych i wskaźników, z wyjątkiem wskaźnika Marty ego, niŝ ich rówieśnicy zbadani 10 lat wcześniej. 2. W latach /2008 tempo zmian sekularnych wysokości i masy ciała chłopców z Kościerzyny było wyraźnie większe niŝ u chłopców z większości uwzględnionych w analizie porównawczej miast kraju. LITERATURA Bielicki T., Szklarska A., Kozieł S., Welon Z Transformacja ustrojowa w Polsce w świetle antropologicznych badań 19-letnich męŝczyzn. Monografie Zakładu Antropologii PAN, nr 23. Wrocław. Bielicki T., Szklarska A., Welon Z., Brajczewski C Nierówności społeczne w Polsce: antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu Monografie Zakładu Antropologii PAN, nr 16. Wrocław. Charzewska J., Chabros E., Wajszczyk B., Rogalska-Niedźwiedź M., Chwojnowska Z Wysokość ciała młodzieŝy z Warszawy na tle kolejnych okresów ekonomii. W: Trendy sekularne na tle zmian cywilizacyjnych. K. Kaczanowski i in. (red.). Wyd. AWF, Warszawa: Charzewski J., Lewandowska J., Piechaczek H., Syta A., Łukaszewska L Kontrasty społeczne rozwoju somatycznego i aktywności fizycznej dzieci letnich. Studia i Monografie AWF w Warszawie. Wyd. AWF, Warszawa. Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A. 1985a. Norma rozwojowa teoretyczne i praktyczne aspekty oceny rozwoju biologicznego człowieka. W: Antropologia. A. Malinowski, J. Strzałko (red.). PWN, Warszawa-Poznań: Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A. 1985b. Rozwój cech morfologicznych i proporcji ciała. W: Antropologia. A. Malinowski, J. Strzałko (red.). PWN, Warszawa-Poznań:

11 Cymek L., RoŜnowski F., Zaworski B Dzieci koszalińskie w świetle badań antropometrycznych z 1978, 1988 i 1998 roku. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). T. 3. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: Cymek L., RoŜnowski F., Zaworski B Przejawy trendu sekularnego w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieŝy za Sławna w latach W: Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek. J. Jerzemowski, M. Grzybiak, J. Piontek (red.). Tower Press, Sopot: Drozdowski S Rozwój fizyczny dzieci i młodzieŝy tendencje przemian. W: Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek. J. Jerzemowski, M. Grzybiak, J. Piontek (red.). Tower Press, Sopot: ( ). Hulanicka B., Brajczewski C., Jedlińska W., Sławińska T., Waliszko A City Town Village: Growth of children in Poland in Monografie Zakładu Antropologii PAN, nr 7. Wrocław. Jabłońska J Warunki społeczno-ekonomiczne i stan rozwoju fizycznego dziewcząt i chłopców z Kościerzyny. WyŜsza Szkoła Pedagogiczna, Słupsk, niepublikowana praca magisterska. Kaczanowski K., Głąb H., Haduch E., Mayer B., Niedźwiecka E., Schmager J., Szczepanek A., Szostek K Trend sekularny dzieci i młodzieŝy śywca na przestrzeni ostatnich 40 lat. W: Trendy sekularne na tle zmian cywilizacyjnych. K. Kaczanowski i in. (red.). Wyd. AWF, Warszawa: Krawczyński M., Walkowiak J., KrzyŜaniak A Secular changes in body height and weight in children and adolescents in Poznań, Poland, between 1880 and Acta Paediatrica, 92(3): Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (stan w dniu 31 XII 2009 r.) Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Łuczak E., Łaska-Mierzejewska T Wysokość ciała dziewcząt jako miernik sytuacji społeczno-ekonomicznej ludności wiejskiej w latach Wieś i Rolnictwo, 2(95): Malinowski A., Pezacka M., Stolarczyk H Rozwój biologiczny dzieci i młodzieŝy szkolnej Włocławka standardy, warunki bytowe i uwarunkowania środowiskowe. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Anthropologica, 1: Martin R., Saller K Lehrbuch der Anthropologie. G. Fischer Verlag. Stuttgart. Miler P.K Stan rozwoju fizycznego dzieci i młodzieŝy z Koszalina w 2005 roku. Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk, niepublikowana praca magisterska. Radochońska A., Dudzik S., Perenc L Trend sekularny w rozwoju fizycznym dzieci z Rzeszowa w wieku od 7 do 14 lat. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2: Radtke I Zmiany międzypokoleniowe wymiarów ciała chłopców z Kościerzyny. Akademia Pomorska. Słupsk, niepublikowana praca magisterska. Rosset I., Roślak M., Grabowska J., Borowska-Strugińska B., Lorkiewicz W., Sitek A., Stolarczyk H., Śmiszkiewicz-Skwarska A., śądzińska E Stan rozwoju fizycznego dzieci i młodzieŝy miasta Łodzi. W: Dziecko łódzkie Normy rozwoju biologicznego. E. śądzińska (red.). Wyd. UŁ, Łódź: RoŜnowski F., Sentkowska G Zmiany wysokości ciała dzieci kaszubskich w latach Słupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze, 7: Stolarczyk H Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieŝy szkolnej Łodzi. Wyd. UŁ, Łódź. Stolarczyk H., Malinowski A Secular changes of body height and mass in the children and adolescents of Łódź. Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie, 81(2): Stolarczyk H., Malinowski A., Lorkiewicz W Zmiany sekularne rozwoju fizycznego 133

12 dzieci i młodzieŝy w ośrodkach wielkomiejskich na przykładzie Łodzi i Poznania. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: Strzałko J., RoŜnowski F Zastosowanie metod statystycznych w biologii. Wyd. WSP, Słupsk. Wilczewski A., Saczuk J Środowiskowe uwarunkowania zmian w rozwoju fizycznym dziewcząt i chłopców z południowego Podlasia w latach W: Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieŝy wiejskiej. J. Zagórski, M. Skład (red.). Instytut Medycyny Wsi, Lublin: Zaworski B Trend sekularny w kształtowaniu się wybranych cech somatycznych dzieci kaszubskich. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). T. 2. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: Zaworski B Tendencja przemian w rozwoju fizycznym dzieci kaszubskich z Chmielna, Mirachowa i Staniszewa (pow. kartuski). W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). T. 3. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: Zaworski B Status społeczno-ekonomiczny rodzin z terenów popegeerowskich a rozwój fizyczny wychowujących się w nich dzieci (na przykładzie gminy Potęgowo, pow. słupski). Wieś i Rolnictwo, 1(134): Zaworski B Secular trend in body height in rural children and youth from the central part of the Kaszuby region in the years W: Somatic development, physical fitness and health status of rural children and adolescents. H. Popławska (red.). Josef Pilsudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education in Biała Podlaska, Biała Podlaska: Zaworski B., Cymek L., RoŜnowski F. 2004a. Physical development of village children from the region of Eastern and Western Pomerania, Poland. Slovenská Antropológia, 6: Zaworski B., Cymek L., RoŜnowski F., Groth A. 2004b. Dalsze badania nad przejawami trendu sekularnego u dzieci pomorskich. W: Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieŝy wiejskiej. J. Zagórski, H. Popławska, M. Skład (red.). Instytut Medycyny Wsi, Lublin: