ZMIANY SEKULARNE WYMIARÓW I PROPORCJI GŁOWY STUDENTEK BIOLOGII AKADEMII POMORSKIEJ W SŁUPSKU

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e ZMIANY SEKULARNE WYMIARÓW I PROPORCJI GŁOWY STUDENTEK BIOLOGII AKADEMII POMORSKIEJ W SŁUPSKU SECULAR CHANGES IN HEAD DIMENSIONS AND CEPHALOMETRIC INDICES OF FEMALE STUDENTS OF BIOLOGY AT THE POMERANIAN UNIVERSITY IN SŁUPSK Bogdan Zaworski, Lidia Cymek Akademia Pomorska Zakład Biologii Populacji i Dydaktyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk poczta.fm ABSTRACT In this study we carried out a comparative analysis of head dimensions and cephalometric indices in two groups of female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk. The first group comprised 112 students measured in , second group comprised 134 students measured in The analysis includes 11 head dimensions, 8 cephalometric indices including cephalic index, total facial index, nasal index and body height. The intensity of secular changes in head dimensions and cephalometric indices was estimated on the basis of standardized values. Over the study period bizygomatic breadth, head breadth and head length decreased most (p 0.05). Changes in frontal breadth, morphological face height, morphological upper face height, occipital breadth of head, head circumference, nose height and nose breadth were not significant. The only measure in which a statistically significant increase was observed was the bigonial breadth (p 0.05). Among the cephalometric indices included in the analysis only cephalic index decreased (difference not significant). Changes in nasal index, frontozygomatic index, frontoparietal index, total facial index, upper facial index, nasozygomatic index were not significant either. The value of the horizontal mandibulofacial index increased due to the increase of the bigonial breadth (p 0.05). Secular changes in the head dimensions in the examined students were stronger than changes in propor- 173

2 tions. Various cephalometric dimensions and indices changed differently. In the last 10 years among examined students the dimensions of neurocranium decreased while the face dimensions increased. Słowa kluczowe: pomiary głowy, wskaźniki kefalometryczne, trend sekularny Key words: head dimensions, cephalometric indices, secular trend WPROWADZENIE Od bardzo dawna w piśmiennictwie antropologicznym duŝo miejsca poświęca się zagadnieniu długookresowych tendencji przemian, zwanych teŝ trendem sekularnym. Jednym z przejawów tego zjawiska jest zachodzące nadal z pokolenia na pokolenie powiększanie się niektórych wymiarów ciała, co jest szczególnie dobrze udokumentowane w odniesieniu do dwóch podstawowych cech metrycznych wysokości i masy ciała. Znacznie rzadziej przedmiotem analiz są cechy i wskaźniki kefalometryczne. Badania te najczęściej dotyczą dzieci i młodzieŝy szkolnej (np. Malinowski 2002, Kaczanowski i in. 2004, Radochońska i Perenc 2008), znacznie rzadziej osób dorosłych i młodzieŝy będącej w końcowym etapie wzrastania, w tym młodzieŝy akademickiej (np. Sikora 1976, Jopkiewicz 2004). Niedostatek danych dotyczących wzrastania głowy, który podkreślają równieŝ inni autorzy (np. Malinowski 2002, Mleczko i in. 2004), zainspirował autorów niniejszego opracowania do prowadzenia systematycznych badań kefalometrycznych studentów i studentek naszej uczelni. Celem niniejszej pracy była analiza porównawcza wymiarów i proporcji głowy dwu grup studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku, zbadanych w odstępie około 10 lat. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Materiał wykorzystany w niniejszym opracowaniu stanowią dane kefalometryczne studentek kierunku biologia Akademii Pomorskiej w Słupsku, zgromadzone w latach i W latach pomierzono 112 studentek III roku, w tym 81 pochodzących z miast i 31 ze wsi (średnia wieku 21,871 roku). W latach zbadano 134 studentki II i III roku 81 z miast i 53 ze środowiska wiejskiego (średnia wieku 21,371 roku). Z wypełnionych przez studentki ankiet wykorzystano w pracy informacje o pochodzeniu terytorialnym, tj. miejscu zamieszkania (miejscowość, gmina, województwo), uwzględniając podział administracyjny Polski z lat W analizie wzięto pod uwagę 11 cech metrycznych głowy: największą długość głowy [g-op], szerokość głowy [eu-eu], najmniejszą szerokość czoła (distantia bifrontotemporalis) [ft-ft], największą szerokość twarzy [zy-zy], szerokość twarzy dolnej (Ŝuchwy) [go-go], szerokość potyliczną głowy (distantia bi-mastoidea) [msms], długość (wysokość) twarzy morfologiczną [n-gn], wysokość górnotwarzową 174

3 Tabela 1 Charakterystyka liczbowa wybranych cech i wskaźników kefalometrycznych studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku na podstawie danych z lat i (bez podziału na środowisko Ŝycia: miasto wieś) Table 1 Descriptive statistics of selected head dimensions and cephalometric indices in female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk on the basis of data from and (disregarding their habitat: city village) CECHA xx s xx s RóŜnica Wiek (lata) 21,871 0,708 21,371 0,668 *-0,500 Wysokość ciała [B-v] 164,75 5,43 166,32 5,86 *1,57 Wysokość uszna [B-t] ,03 5,71 - CECHY KEFALOMETRYCZNE Długość głowy największa [g-op] 181,6 6,3 180,0 5,9 *-1,6 Szerokość głowy [eu-eu] 148,3 7,0 146,3 5,4 *-2,0 Szerokość czoła najmniejsza [ft-ft] 107,9 4,3 106,9 4,9-1,0 Szerokość twarzy największa [zy-zy] 133,9 5,4 132,3 5,1 *-1,6 Szerokość twarzy dolna (Ŝuchwy) [go-go] 102,3 6,0 105,7 6,9 *3,4 Szerokość potyliczna głowy [ms-ms] 127,3 7,1 128,1 6,6 0,8 Wysokość twarzy morfologiczna [n-gn] 109,4 6,9 109,6 6,6 0,2 Wysokość górnotwarzowa morfol. [n-sto] 67,5 4,7 67,7 3,9 0,2 Wysokość nosa [n-sn] 47,3 3,7 47,7 3,4 0,4 Szerokość nosa [al-al] 32,6 2,6 32,8 2,7 0,2 Obwód głowy największy (przez g i op) 55,07 1,41 54,75 1,32-0,32 Wysokość głowy [t-v] ,9 8,3 - WSKAŹNIKI KEFALOMETRYCZNE Szerokościowo-długościowy głowy ([eu-eu]/[g-op]) ,8 4,5 81,4 4,0-0,4 Czołowo-szerokościowy ([ft-ft]/[eu-eu]) ,8 4,4 73,2 3,6 0,4 Twarzy morfologiczny ([n-gn]/[zy-zy]) ,8 5,8 82,9 5,3 1,1 Twarzy górnej ([n-sto]/[zy-zy]) ,4 4,0 51,2 3,1 0,8 Jarzmowo-Ŝuchwowy ([go-go]/[zy-zy]) ,5 4,6 79,9 4,6 *3,4 Czołowo-twarzowy ([ft-ft]/[zy-zy]) ,6 3,8 80,9 3,5 0,3 Nosa ([al-al]/[n-sn]) ,2 7,6 69,1 7,4-0,1 Nosowo-twarzowy poprzeczny głowy ([al-al]/[zy-zy]) ,3 2,0 24,8 2,0 0,5 Wysokościowo-długościowy głowy ([t-v]/[g-op]) ,9 4,7 - Wysokościowo-szerokościowy głowy ([t-v]/[eu-eu]) ,0 5,9 - * róŝnica istotna statystycznie przy p 0,05 (test t Studenta lub c Cochrane a i Coxa) 175

4 Tabela 2 Charakterystyka liczbowa wybranych cech i wskaźników kefalometrycznych studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku, pochodzących z miast, na podstawie danych z lat i Table 2 Descriptive statistics of selected head dimensions and cephalometric indices in female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk who come from towns on the basis of data from and CECHA xx s xx s RóŜnica Wiek (lata) 21,924 0,772 21,423 0,730 *-0,501 Wysokość ciała [B-v] 164,45 5,51 166,66 5,78 *2,21 Wysokość uszna [B-t] ,32 5,66 - CECHY KEFALOMETRYCZNE Długość głowy największa [g-op] 181,1 6,6 179,7 5,7-1,4 Szerokość głowy [eu-eu] 147,6 7,1 145,8 5,8-1,8 Szerokość czoła najmniejsza [ft-ft] 107,9 4,7 107,1 4,2-0,8 Szerokość twarzy największa [zy-zy] 133,2 5,5 132,2 5,2-1,0 Szerokość twarzy dolna (Ŝuchwy) [go-go] 101,7 6,1 106,2 7,0 *4,5 Szerokość potyliczna głowy [ms-ms] 126,4 6,7 127,3 6,4 0,9 Wysokość twarzy morfologiczna [n-gn] 109,0 6,5 109,8 6,7 0,8 Wysokość górnotwarzowa morfol. [n-sto] 67,4 4,5 67,5 3,9 0,1 Wysokość nosa [n-sn] 47,4 3,9 47,3 3,2-0,1 Szerokość nosa [al-al] 32,4 2,4 32,8 2,9 0,4 Obwód głowy największy (przez g i op) 54,84 1,33 54,61 1,20-0,23 Wysokość głowy [t-v] ,4 8,3 - WSKAŹNIKI KEFALOMETRYCZNE Szerokościowo-długościowy głowy ([eu-eu]/[g-op]) ,6 4,8 81,2 4,3-0,4 Czołowo-szerokościowy ([ft-ft]/[eu-eu]) ,3 4,5 73,5 3,3 0,2 Twarzy morfologiczny ([n-gn]/[zy-zy]) ,0 5,8 83,2 5,6 1,2 Twarzy górnej ([n-sto]/[zy-zy]) ,7 4,0 51,1 3,1 0,4 Jarzmowo-Ŝuchwowy ([go-go]/[zy-zy]) ,4 4,8 80,4 4,7 *4,0 Czołowo-twarzowy ([ft-ft]/[zy-zy]) ,1 4,2 81,1 3,2 0,0 Nosa ([al-al]/[n-sn]) ,7 7,9 69,6 7,5 0,9 Nosowo-twarzowy poprzeczny głowy ([al-al]/[zy-zy]) ,4 1,8 24,8 2,1 0,4 Wysokościowo-długościowy głowy ([t-v]/[g-op]) ,3 4,9 - Wysokościowo-szerokościowy głowy ([t-v]/[eu-eu]) ,6 5,8 - * róŝnica istotna statystycznie przy p 0,05 (test t Studenta lub c Cochrane a i Coxa) 176

5 Tabela 3 Charakterystyka liczbowa wybranych cech i wskaźników kefalometrycznych studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku, pochodzących ze wsi, na podstawie danych z lat i Table 3 Descriptive statistics of selected head dimensions and cephalometric indices in female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk who come from rural areas on the basis of data from and CECHA xx s xx s RóŜnica Wiek (lata) 21,732 0,488 21,290 0,558 *-0,442 Wysokość ciała [B-v] 165,52 5,22 165,81 6,00 0,29 Wysokość uszna [B-t] ,59 5,80 - CECHY KEFALOMETRYCZNE Długość głowy największa [g-op] 182,9 5,5 180,4 6,1-2,5 Szerokość głowy [eu-eu] 150,4 6,1 146,9 4,9 *-3,5 Szerokość czoła najmniejsza [ft-ft] 107,8 3,3 106,6 5,7-1,2 Szerokość twarzy największa [zy-zy] 135,9 4,7 132,5 5,1 *-3,4 Szerokość twarzy dolna (Ŝuchwy) [go-go] 104,0 5,3 105,0 6,8 1,0 Szerokość potyliczna głowy [ms-ms] 129,7 7,6 129,3 6,6-0,4 Wysokość twarzy morfologiczna [n-gn] 110,3 7,8 109,3 6,5-1,0 Wysokość górnotwarzowa morfol. [n-sto] 67,6 5,2 67,9 3,9 0,3 Wysokość nosa [n-sn] 47,0 3,2 48,3 3,7 1,3 Szerokość nosa [al-al] 33,0 3,0 32,9 2,5-0,1 Obwód głowy największy (przez g i op) 55,66 1,47 54,96 1,49 *-0,70 Wysokość głowy [t-v] ,2 8,5 - WSKAŹNIKI KEFALOMETRYCZNE Szerokościowo-długościowy głowy ([eu-eu]/[g-op]) ,3 3,6 81,5 3,6-0,8 Czołowo-szerokościowy ([ft-ft]/[eu-eu]) ,7 3,9 72,6 3,9 0,9 Twarzy morfologiczny ([n-gn]/[zy-zy]) ,3 6,0 82,6 4,9 1,3 Twarzy górnej ([n-sto]/[zy-zy]) ,8 4,1 51,3 3,1 1,5 Jarzmowo-Ŝuchwowy ([go-go]/[zy-zy]) ,6 4,1 79,3 4,3 *2,7 Czołowo-twarzowy ([ft-ft]/[zy-zy]) ,4 2,6 80,5 4,0 1,1 Nosa ([al-al]/[n-sn]) ,3 6,8 68,5 7,4-1,8 Nosowo-twarzowy poprzeczny głowy ([al-al]/[zy-zy]) ,3 2,3 24,8 1,9 0,5 Wysokościowo-długościowy głowy ([t-v]/[g-op]) ,3 4,2 - Wysokościowo-szerokościowy głowy ([t-v]/[eu-eu]) ,0 6,0 - * róŝnica istotna statystycznie przy p 0,05 (test t Studenta lub c Cochrane a i Coxa) 177

6 morfologiczną [n-sto], wysokość nosa [n-sn], szerokość nosa [al-al], największy obwód głowy (przez punkty glabella i opisthokranion) oraz wysokość ciała [B-v]. Na podstawie tych pomiarów wyliczono następujące wskaźniki kefalometryczne: szerokościowo-długościowy głowy (główny): ([eu-eu]/[g-op]) 100, czołowo-szerokościowy (czołowo-ciemieniowy): ([ft-ft]/[eu-eu]) 100, twarzy morfologiczny (całkowity): ([n-gn]/[zy-zy]) 100, twarzy górnej (górnotwarzowy): ([n-sto]/[zy-zy]) 100, jarzmowo-ŝuchwowy: ([go-go]/[zy-zy]) 100, czołowo-twarzowy (index frontozygomaticus): ([ft-ft]/[zy-zy]) 100, nosa: ([al-al]/[n-sn]) 100, nosowo-twarzowy poprzeczny głowy: ([al-al]/([zy-zy]) 100. Ponadto u studentek badanych w latach wykonano pomiar wysokości usznej [B-t], na podstawie którego wyznaczono wysokość głowy [t-v], oraz wyliczono dwa kolejne wskaźniki: wysokościowo-długościowy głowy ([t-v]/[g-op]) 100, wysokościowo-szerokościowy głowy ([t-v]/[eu-eu]) 100. Pomiary wysokości ciała i wysokości usznej wykonywano antropometrem, natomiast pomiary kefalometryczne cyrklem kabłąkowym małym, cyrklem liniowym i taśmą antropometryczną, zgodnie z techniką zaproponowaną przez Martina (Godycki 1956, Malinowski i Wolański 1988). Dla wszystkich uwzględnionych w pracy cech metrycznych i wskaźników obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne, biorąc pod uwagę zarówno całość materiału, jak i wyróŝnione ze względu na środowisko Ŝycia grupy studentek (miasto wieś). Do oceny istotności róŝnic między porównywanymi średnimi arytmetycznymi zastosowano test t Studenta lub test c Cochrane a i Coxa dla dwu prób niezaleŝnych na poziomie istotności α = 0,05, po uprzednim zastosowaniu testu F Snedecora dla róŝnicy wariancji (Strzałko i RoŜnowski 1992). Uzyskane wyniki zaprezentowano w tabelach 1-3. Intensywność zmian czasowych wymiarów i proporcji głowy studentek AP w Słupsku w rozpatrywanym dziesięcioleciu oceniano na podstawie wartości unormowanych. Jako punkt odniesienia przyjęto dane studentek zbadanych w latach WYNIKI Znaczna większość studentek biologii AP w Słupsku zamieszkuje miasta i wsie Polski północnej. Z województw przylegających bezpośrednio do Morza Bałtyckiego, tj. szczecińskiego, koszalińskiego, słupskiego, gdańskiego i elbląskiego (według podziału administracyjnego kraju z lat ), pochodziło 80,4% studentek badanych w latach , natomiast w odniesieniu do danych z lat analogiczna frakcja wynosiła 93,3% (ryc. 1). Z województw bydgoskiego i pilskiego, sąsiadujących z województwami nadmorskimi, pochodziło 12,5% studentek badanych pod koniec XX wieku i 3,7% zbadanych współcześnie. Pozostała część studentek pomierzonych w latach pochodziła z innych ośmiu województw Polski, a objętych badaniami w latach z trzech województw. W ciągu 178

7 Ryc. 1. Pochodzenie terytorialne studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku (według podziału administracyjnego z lat ) Fig. 1. Territorial origins of female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk (according to administrative division from the years of ) ostatnich 10 lat wzrósł znacznie w badanej zbiorowości odsetek kobiet zamieszkujących teren dawnego województwa słupskiego: z 40,2% w latach do 64,9% w latach , oraz Słupsk z 18,8% do 26,1%. W rozpatrywanym czasie zwiększył się równieŝ na naszej uczelni odsetek studentek pochodzących ze wsi z 27,7% do 39,6%. Jak wynika z tabeli 1, w ciągu ostatnich 10 lat u studentek biologii AP w Słupsku (w całości materiału) nastąpiło wyraźne skrócenie głowy (przeciętnie o 1,6 mm) przy jednoczesnym jej zwęŝeniu (średnio o 2,0 mm). Zmiany tych cech spowodowały znaczne zmniejszenie się obwodu głowy. Spośród uwzględnionych w analizie pomiarów mózgoczaszki wyraźnie u badanych studentek zmniejszyła się takŝe szerokość czoła, natomiast szerokość potylicy zwiększyła się. Zmiany czasowe większości wymiarów twarzoczaszki miały w badanej grupie kobiet charakter odmienny. W znacznym stopniu zmniejszyła się jedynie szerokość twarzy, natomiast wartości pozostałych cech, tj. wysokości twarzy morfologicznej i wysokości górnotwarzowej 179

8 Ryc. 2. Wartości unormowane wybranych cech kefalometrycznych studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku, zbadanych w latach Fig. 2. Standardized values of selected cephalometric measurements in female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk examined in morfologicznej, szerokość twarzy dolnej, a takŝe obu wymiarów nosa zwiększyły się. Szczególnie w rozpatrywanym czasie u studentek słupskich zwiększyła się szerokość Ŝuchwy średnio o 3,4 mm. Istotne statystycznie róŝnice odnotowano w długości i szerokości głowy, szerokości twarzy oraz szerokości twarzy dolnej. W rozpatrywanym okresie u studentek biologii AP w Słupsku, gdy weźmiemy pod uwagę wartości unormowane cech kefalometrycznych, najbardziej zmniejszyła się szerokość twarzy, a następnie w kolejności: szerokość głowy, długość głowy, szerokość czoła i obwód głowy (ryc. 2). Prawie Ŝadnych zmian nie stwierdzono w kształtowaniu się wysokości twarzy morfologicznej, wysokości górnotwarzowej morfologicznej i szerokości nosa. Najbardziej u zbadanych kobiet powiększyła się szerokość Ŝuchwy, a następnie w podobnym stopniu szerokość potyliczna głowy i wysokość nosa. Wysokość ciała studentek zwiększyła się w tym czasie przeciętnie o 1,57 cm (róŝnica istotna). 180

9 Spośród uwzględnionych w opracowaniu wskaźników kefalometrycznych jedynie szerokościowo-długościowy głowy zmniejszył się w analizowanym okresie (przeciętnie o 0,4 jednostki; tab. 1, ryc. 3). Wskaźniki: nosa, czołowo-twarzowy i czołowo-szerokościowy (czołowo-ciemieniowy) nie wykazały praktycznie Ŝadnych zmian, natomiast wartości pozostałych wskaźników wzrosły. Szczególnie, na skutek znacznego powiększenia się wymiaru go-go, wzrosła wartość wskaźnika jarzmowo-ŝuchwowego (średnio o 3,4 jednostki). W znacznie mniejszym stopniu powiększyły się wartości wskaźników: nosowo-twarzowego poprzecznego głowy, twarzy górnej (górnotwarzowego) i twarzy morfologicznego (całkowitego). Z powyŝszej analizy wynika, Ŝe odnotowane u słupskich studentek zmniejszanie się długości i szerokości głowy zachodziło proporcjonalnie i nie spowodowało znaczniejszej zmiany wskaźnika głowy głównego. W odróŝnieniu od cech kefalometrycznych, gdzie między porównywanymi zespołami studentek AP w Słupsku odnotowano aŝ cztery statystycznie istotne róŝnice, w przypadku wskaźników jedynie jarzmowo-ŝuchwowy wykazał statystycznie istotne zróŝnicowanie. Ryc. 3. Wartości unormowane wybranych wskaźników kefalometrycznych studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku, zbadanych w latach Fig. 3. Standardized values of selected cephalometric indices in female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk examined in

10 Biorąc pod uwagę średnie arytmetyczne uwzględnionych w pracy wskaźników kefalometrycznych, stwierdzamy, Ŝe studentki biologii AP w Słupsku (w całości materiału) zbadane w latach oraz moŝna pod względem antropologicznym scharakteryzować jako: średniogłowe (relacja szerokości do długości głowy), szerokoczołowe (proporcja szerokości czoła do szerokości głowy), średniotwarzowe (wskaźnik twarzy morfologiczny), szerokotwarzowe (wskaźnik twarzy górnej), wąskonose (stosunek szerokości do wysokości nosa) i mające średnie czoło w stosunku do szerokości twarzy (wskaźnik czołowo-twarzowy) (tab. 4). Pod względem wskaźnika jarzmowo-ŝuchwowego osoby zbadane w latach zaliczono do kategorii Ŝuchwa średnia, a zbadane w latach do kategorii Ŝuchwa szeroka. Ponadto kobiety pomierzone w latach zakwalifikowano pod względem wskaźnika wysokościowo-długościowego i wysokościowo- -szerokościowego głowy do grupy wysokogłowych. Tabela 4 Ogólna charakterystyka antropologiczna studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku na podstawie przeciętnych wartości wskaźników kefalometrycznych (A studentki badane w latach , B studentki badane w latach ) Table 4 General anthropological characteristics of female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk on the basis of average values of cephalometric indices (A students examined in , B students examined in ) Wskaźnik Grupa xx (eu-eu)/(g-op) 100 (ft-ft)/(eu-eu) 100 (n-gn)/(zy-zy) 100 (n-sto)/(zy-zy) 100 (go-go)/(zy-zy) 100 (ft-ft)/(zy-zy) 100 (al-al)/(n-sn) 100 (t-v)/(g-op) 100 (t-v)/(eu-eu) 100 Określenia słowne (według Malinowskiego i Wolańskiego 1988) A 81,4 Mesocephalus (średniogłowy) B 81,8 Mesocephalus (średniogłowy) A 73,2 Eurymetopus (szerokoczołowy) B 72,8 Eurymetopus (szerokoczołowy) A 82,9 Mesoprosopus (średniotwarzowy) B 81,8 Mesoprosopus (średniotwarzowy) A 51,2 Eurien (szerokotwarzowy) B 50,4 Eurien (szerokotwarzowy) A 79,9 Szeroka (Ŝuchwa w stosunku do szerokości twarzy) B 76,5 Średnia (Ŝuchwa w stosunku do szerokości twarzy) A 80,9 Średnie (czoło w stosunku do szerokości twarzy) B 80,6 Średnie (czoło w stosunku do szerokości twarzy) A 69,1 Leptorrhinus (wąskonosy) B 69,2 Leptorrhinus (wąskonosy) A 73,9 Hypsicephalus (wysokogłowy) B - - A 91,0 Akrocephalus (wysokogłowy) B

11 Zmiany sekularne wymiarów i kształtu głowy studentek biologii AP w Słupsku zamieszkałych w miastach były w minionym dziesięcioleciu słabiej wyraŝone niŝ w całości materiału, obejmującego zarówno pochodzące z miast, jak i ze wsi. Świadczy o tym nie tylko znacznie mniejsza u studentek miejskich, w porównaniu z całością materiału, liczba statystycznie istotnych róŝnic międzygrupowych, ale równieŝ mniejsze w większości przypadków wartości standaryzowane cech kefalometrycznych (tab. 2, ryc. 2). W rozpatrywanym odcinku czasu u studentek biologii mieszkających w miastach najbardziej zmniejszyła się szerokość głowy (w całości materiału taką cechą była szerokość twarzy), a następnie w kolejności: długość głowy, szerokość twarzy, obwód głowy i szerokość czoła. Minimalne zmiany czasowe objęły wysokość nosa i wysokość górnotwarzową morfologiczną. Szerokość twarzy dolna, podobnie jak w całości materiału, wykazała u studentek z miast największy przyrost. Ponadto u studentek miejskich powiększyły się: szerokość nosa, szerokość potyliczna głowy i wysokość twarzy morfologiczna. Statystycznie znamienną róŝnicę stwierdzono jedynie w przypadku szerokości Ŝuchwy. Największy przyrost oraz największy spadek wartości nastąpił u studentek pochodzących z miast w wartości odpowiednio wskaźnika jarzmowo-ŝuchwowego i szerokościowo-długościowego głowy (tab. 2, ryc. 3). Podobny wynik odnotowano równieŝ w całości materiału. Cztery wskaźniki, tj. czołowo-szerokościowy, twarzy górnej, twarzy morfologiczny i nosowo-twarzowy poprzeczny głowy, miały u studentek z miast ten sam kierunek zmian, jak w przypadku całości materiału, natomiast wskaźnik czołowo-twarzowy nie zmienił u nich wartości (w całości materiału wzrost), a wskaźnik nosa powiększył się (w całości materiału nie zmieniła się jego wartość w ciągu ostatniej dekady). W zestawieniu średnich z lat i , podobnie jak w całości materiału, statystycznie istotą róŝnicę odnotowano tylko w przypadku wskaźnika jarzmowo-ŝuchwowego. W rozpatrywanym okresie wysokość ciała studentek pochodzących z miast powiększyła się przeciętnie o 2,21 cm (róŝnica istotna). Ze względu na zbyt małą liczebność zbadanych w latach studentek ze środowiska wiejskiego oraz moŝliwość uzyskania przypadkowych wyników, analizę zmian czasowych wymiarów i proporcji głowy studentek pochodzących ze wsi pominięto. Niemniej jednak w tabeli 3 zamieszczono charakterystykę statystyczną cech i wskaźników kefalometrycznych tej grupy kobiet. Z przeprowadzonej powyŝej analizy wynika, Ŝe zmiany czasowe poszczególnych wymiarów mózgo- i twarzoczaszki słupskich studentek biologii były w rozpatrywanym czasie bardziej nasilone niŝ zmiany proporcji głowy. Poszczególne cechy i wskaźniki kefalometryczne cechowało róŝne tempo i kierunek zmian. Ponadto w ciągu ostatnich 10 lat u badanych studentek nastąpiło zmniejszenie się wymiarów mózgoczaszki (szczególnie długości i szerokości głowy), wzrosły natomiast wymiary twarzoczaszki (zwłaszcza szerokość Ŝuchwy). Zmniejszenie się wartości wskaźnika głowy głównego (szerokościowo-długościowego głowy) moŝe wskazywać na odnotowywane przez niektórych autorów zjawisko debrachycefalizacji. Jednak ze względu na niezbyt liczny materiał, tylko dwie serie badań oraz stosunkowo krótki odstęp między badaniami, do tego spostrzeŝenia dotyczącego zmian kształtu głowy studentek biologii AP w Słupsku naleŝy podchodzić bardzo ostroŝnie. 183

12 DYSKUSJA Odstęp czasowy między badaniami dwu kohort studentek biologii AP w Słupsku, których dane stanowią podstawę materiałową niniejszej pracy, wynosi około 10 lat. Jest to zbyt krótki okres, Ŝeby formułować jednoznaczne i definitywne wnioski dotyczące kierunku zmian sekularnych w zakresie wymiarów i kształtu ich głowy. Jak juŝ wcześniej wspomniano, znaczna większość studentek biologii słupskiej uczelni pochodzi z północnej Polski. W związku z tym, iŝ w dostępnym piśmiennictwie brak jest doniesień na temat wymiarów i proporcji głowy studentek z innych uczelni północnej części naszego kraju, wyniki dotyczące studentek biologii AP w Słupsku porównano z wynikami analogicznych badań kobiet z Pomorza, przeprowadzonych przez Talko-Hryncewicza (1925) i Wrzoska (1938) w latach 20. i 30. ubiegłego wieku. Badania Talko-Hryncewicza z 1921 roku objęły 118 kobiet Kaszubek z województw bydgoskiego, gdańskiego i słupskiego (według podziału administracyjnego Polski z lat ), natomiast badania Wrzoska dotyczyły 100 kobiet z okolic śarnowca (woj. gdańskie według tego samego podziału administracyjnego). Wrzosek nie podaje w swojej pracy lat badań, jednak na podstawie prowadzonych przez niego oraz Ćwirko-Godyckiego na terenie Kaszub badań antropologicznych dzieci moŝna przyjąć, Ŝe były to lata około (Ćwirko-Godycki i Wrzosek 1937). W analizie zmian czasowych wymiarów i proporcji głowy kobiet z północy Polski uwzględniono sześć cech metrycznych (długość i szerokość głowy, szerokość twarzy, wysokość twarzy morfologiczną oraz wysokość i szerokość nosa), trzy najczęściej stosowane wskaźniki kefalometryczne, tj. szerokościowo-długościowy głowy (główny), twarzy morfologiczny (całkowity) oraz nosa, a takŝe wysokość ciała. Odpowiednie dane porównawcze wszystkich czterech grup kobiet w postaci średnich arytmetycznych zestawiono w tabeli 5. Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono, Ŝe długość głowy oraz szerokość twarzy nie wykazały wyraźnej kierunkowej zmiany w badanych seriach (tab. 5). Wartości tych pomiarów zwiększały się systematycznie od 1921 roku do lat W materiałach z lat średnia arytmetyczna długości głowy była niemal identyczna z pomierzoną w 1921 roku, natomiast szerokość twarzy w tym samym zestawieniu była bardzo zbliŝona. W przypadku szerokości głowy równieŝ nie odnotowano wyraźnej zmiany kierunkowej. Największa wartość tej cechy była u kobiet zbadanych przez Wrzoska w latach 20. i 30. XX wieku. Od tego czasu do chwili obecnej szerokość głowy zmniejsza się. Wysokość twarzy morfologiczna słupskich studentek i kobiet zbadanych przez Wrzoska była niemal identyczna i wyraźnie większa niŝ u kobiet zbadanych w 1921 roku przez Talko- -Hryncewicza. Średnia arytmetyczna wysokości nosa wykazała w porównywanych seriach naprzemienny wzrost i spadek wartości, począwszy od materiałów chronologicznie najstarszych, osiągając najwyŝszą wartość u Kaszubek zbadanych przez Wrzoska. Szerokość nosa, podobnie jak wszystkie wyŝej opisane cechy kefalometryczne, takŝe nie miała jednoznacznego kierunku zmian czasowych, jednak znacznie większe i bardzo zbliŝone do siebie wartości tego parametru zaobserwowano u obu grup studentek, natomiast najwęŝszym nosem charakteryzowały się kobiety z okolic śarnowca. Wskaźnik głowy główny miał w obu grupach studentek oraz 184

13 Tabela 5 Średnie arytmetyczne wybranych cech i wskaźników kefalometrycznych kobiet z północnej Polski Table 5 Arithmetical means of selected head dimensions and cephalometric indices in women from northern Poland Cecha/wskaźnik Badana grupa I II III IV ZaleŜności między średnim B-v 166,32 164,75 158,7 157,9 I > II > III > IV CECHY KEFALOMETRYCZNE g-op 180,0 181,6 181,0 180,1 I < II > III > IV eu-eu 146,3 148,3 152,7 147,6 I < II < III > IV zy-zy 132,3 133,9 133,5 132,7 I < II > III > IV n-gn 109,6 109,4 109,5 107,5 I > II < III > IV n-sn 47,7 47,3 49,8 44,5 I > II < III > IV al-al 32,8 32,6 28,7 29,9 I > II > III < IV WSKAŹNIKI KEFALOMETRYCZNE ([eu-eu]/[g-op]) ,4 81,8 84,4 81,9 I < II < III > IV ([n-gn]/[zy-zy]) ,9 81,8 82,1 81,0 I > II < III > IV ([al-al]/[n-sn]) ,1 69,2 58,6 67,2 I < II > III < IV III studentki biologii AP w Słupsku badane w latach female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk examined in III studentki biologii AP w Słupsku badane w latach female students of Biology at the Pomeranian University in Słupsk examined in III Kaszubki (Wrzosek 1938) female Kashubians (Wrzosek 1938) IV Kaszubki (Talko-Hryncewicz 1925) female Kashubians (Talko-Hryncewicz 1925) u kobiet zbadanych przez Talko-Hryncewicza w 1921 roku bardzo podobne wartości, znacznie niŝsze od odnotowanej u Kaszubek zbadanych przez Wrzoska. Wskaźnik morfologiczny twarzy miał w rozpatrywanych grupach kobiet dość wyraźną tendencję wzrostową, poczynając od 1921 roku. Najmniejszą wartością wskaźnika szerokościowo-wysokościowego nosa charakteryzowały się kobiety z okolic śarnowca. W obu grupach studentek jego wartość była o ponad 10 jednostek większa, natomiast kobiety zbadane w 1921 roku były po względem tej cechy bardzo podobne do studentek biologii AP w Słupsku. 185

14 WNIOSKI 1. Zmiany sekularne cech metrycznych głowy studentek biologii Akademii Pomorskiej w Słupsku były w rozpatrywanym czasie bardziej nasilone niŝ zmiany jej proporcji. 2. Poszczególne cechy i wskaźniki kefalometryczne wykazały u studentek słupskich róŝny kierunek zmian. 3. W ciągu ostatnich 10 lat u badanych studentek nastąpiło zmniejszenie się wymiarów mózgoczaszki, powiększyły się natomiast wymiary twarzoczaszki. 4. Kierunek zmian czasowych w kształtowaniu się poszczególnych wymiarów i proporcji głowy był u kobiet z Pomorza w ciągu ostatnich 90 lat niejednakowy. LITERATURA Ćwirko-Godycki M., Wrzosek A Dzieci kaszubskie w wieku od 7 do 13 lat pod względem antropologicznym. Przegląd Antropologiczny, 11, 3: ; 11, 4: Godycki M Zarys antropometrii. PWN, Warszawa. Jopkiewicz A Zmiany sekularne wybranych cech morfofunkcjonalnych studentów Akademii Świętokrzyskiej. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). T. 3. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: Kaczanowski K., Głąb H., Haduch E., Mayer B., Niedźwiecka E., Schmager J., Szczepanek A., Szostek K Trend sekularny dzieci i młodzieŝy śywca na przestrzeni ostatnich 40 lat. W: Trendy sekularne na tle zmian cywilizacyjnych. K. Kaczanowski, P. Bergman, J. Charzewska, H. Piechaczek (red.). Wydawnictwo AWF, Warszawa: Malinowski A Tendencja przemian rozwoju głowy u dzieci i młodzieŝy Poznania. W: Ontogeneza i promocja zdrowia w aspekcie medycyny, antropologii i wychowania fizycznego. A. Malinowski, J. Tatarczuk, R. Asienkiewicz (red.). Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra: Malinowski A., Wolański N Metody badań w biologii człowieka. Wybór metod antropologicznych. PWN, Warszawa. Mleczko E., Komorowski L., Winiarczyk T Długookresowe tendencje przemian w wysokości i masie ciała dzieci z duŝego miasta i ze strefy podmiejskiej oraz w waŝniejszych odcinkach i częściach głowy dzieci wiejskich. W: Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieŝy wiejskiej. J. Zagórski, H. Popławska, M. Skład (red.). Instytut Medycyny Wsi, Lublin: Radochońska A., Perenc L Zmienność wybranych cech morfologicznych głowy w populacji dzieci i młodzieŝy rzeszowskiej w wieku od 3 do 18 lat w okresie 25-lecia. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2: Sikora P Zmiany biomorfotyczne a trend sekularny u człowieka. Przegląd Antropologiczny, 42, 1: Strzałko J., RoŜnowski F Zastosowanie metod statystycznych w biologii. Wydawnictwo WSP, Słupsk. Talko-Hryncewicz J Kaszubi jako grupa antropologiczna. Polska Akademia Umiejętności, Kraków. Wrzosek A Kaszubki pod względem antropologicznym. Przegląd Antropologiczny, 12, 1: