ARCHIWALIA WOJSKOWYCH MISJI ZAGRANICZNYCH Z LAT 1918 1939

Danuta Skrzypczak ARCHIWALIA WOJSKOWYCH MISJI ZAGRANICZNYCH Z LAT 1918 1939 Przedmiotem niniejszego artykułu jest omówienie zasadniczych zadań i zmian strukturalnych wojskowych misji zagranicznych oraz akt, przez nie wytworzonych. Zespoły akt tych instytucji zostały ostatecznie opracowane, zaś ich wytwór kancelaryjny otrzymał układ rzeczowo-chronologiczny. Stan zachowania akt w poszczególnych zespołach przedstawia tabela: Lp. Nazwa zespołu Ilość j.a. Akta z lat 1 Francuska Misja Wojskowa w Polsce 34 1918 1932 2 Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu 31 1918 1920 3 Polska Wojskowa Misja Zakupów w 28 1919 1921 Paryżu 4 Polska Misja Wojskowa na Wschodzie 1 1918 1919 Francuska Misja Wojskowa w Polsce Pod koniec 1918 roku Komitet Narodowy Polski w Paryżu, polityczny reprezentant organizowanej Armii Polskiej we Francji, prowadził z władzami

francuskimi rozmowy w sprawie skierowania do Polski grupy doradców wojskowych. W pierwszych dniach stycznia 1919 roku proponował on wysłanie Francuskiej Misji Wojskowej, złożonej z oficerów-specjalistów, reprezentujących wszystkie rodzaje broni, jako doradców władz polskich przy opracowywaniu ustaw i regulaminów wojskowych 1. Sporządzony w tym czasie przez stronę francuską projekt porozumienia przewidywał m.in., że Misja zajmie się organizacją Ministerstwa Spraw Wojskowych, Sztabu Generalnego i szkół wojskowych różnego typu. W tej sprawie wypowiedział się również gen. Józef Haller, dowódca Armii Polskiej we Francji. Opracował on odpowiednie poprawki oraz uzupełnienia do projektu przedstawionego przez stronę francuską. Propozycja jego sprowadzała się do traktowania Misji jako organu współpracującego z rządem polskim w zakresie wyszkolenia armii, utworzenia właściwych władz wojskowych i ukształtowania struktury sił zbrojnych. Ostatecznie 25 kwietnia 1919 roku podpisano umowę zgodnie z porozumieniami zawartymi w połowie stycznia i lutego tego roku 2. Na czele przybyłej do Polski Francuskiej Misji Wojskowej stał wówczas gen. Paul Prosper Henrys 3. Personel francuski przydzielony do oddziałów polskich miał za zadanie pomóc w sformowaniu i szkoleniu wojska. Członkowie Misji podlegali wyłącznie zwierzchnikom francuskim, a szef tej placówki bezpośrednio francuskiemu Ministerstwu Wojny. W 1919 roku w skład sztabu Misji wchodziło 429 oficerów, a przejściowo grupa specjalistów liczyła nawet ponad 1.000 osób 4. Opracowanie planów właściwej organizacji wojska miało się odbywać przy pomocy technicznej i doradczej Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce. Pod koniec 1920 roku w związku z zakończeniem działań wojennych przystąpiono do opracowania nowych projektów organizacji władz wojskowych. W pracach tych korzystano z pomocy oficerów Francuskiej Misji Wojskowej, którzy wnosili poprawki zarówno co do kompetencji, jak i samej nazwy poszczególnych 1 B. W o s z c z y ń s k i, Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918 1921. Zarys organizacji i działalności, Warszawa 1972, i. 98 99. 2 Tamże, s. 100. 3 Stanowisko szefa misji zajmowali kolejno: gen. dyw. Paul Henrys od 28.03.1919 r., gen. dyw. Henri Niessel od 16.10.1920 r., gen. dyw. Charles Dupont od 16.12.1921 r., gen. dyw. Charles Charpy od 9.06.1926 r., gen. bryg. Victor Denain od 1.08.1928 r. i płk dypl. Rene Prioux od 1.10.1931 r. do 30.07.1932 r. 4 CAW, Sztab Główny Oddział V, t. 1.

organów władzy 5. W związku z przejściem armii polskiej na stan pokojowy 6 nastąpiło podpisanie przez oba rządy nowej umowy w dniu 22 grudnia 1921 roku 7. Oficjalny, zredagowany w języku francuskim w dniu 1 grudnia 1921 roku tekst umowy składał się z 12 artykułów i 2 aneksów. Artykuł 1 określał ogólnie organizację Misji w Polsce, podając skład jej biura (generał szef Misji, szef sztabu i jego zastępca, kontroler generalny, dyrektorzy wyszkolenia, delegacja w Gdańsku, personel biurowy oraz pomocniczy). Wejście w życie tej umowy zapoczątkowało jeden z etapów zmniejszenia personelu Misji do 200 osób 8. Na skutek redukcji Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce odwołani zostali z poszczególnych okręgów wojskowych oficerowie francuscy instruktorzy, zaś z pozostałych w Polsce oficerów francuskich została utworzona rezerwa instruktorów zależna bezpośrednio od Dyrekcji Wyszkolenia Wojskowej Misji Francuskiej w ilości 14 oficerów (7 piechoty, 5 artylerii, 2 jazdy) 9. Kontrakt z dnia 1 maja 1924 roku zmodyfikował statut Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce za wspólną zgodą rządów francuskiego i polskiego. Misja uległa reorganizacji według następujących zasad: 1) Dowództwo Misji: generał szef Misji, gabinet generała szefa Misji, szef Sztabu Generalnego, 2) Oficerowie współpracujący w wyszkoleniu kierownictwo wyszkolenia (kierownik i sztab). Szkoły: Centrum Wyższych Studiów Wojskowych, Wyższa Szkoła Wojenna, Centrum w Rembertowie, Centrum Artylerii w Toruniu, Szkoła Kawalerii w Grudziądzu, Służba łączności, 3) Organizacja Biuro, służba artylerii, służba lotnictwa, służba przemysłu wojennego, służba samochodowa, 4) Służba francuska kadry administracyjne dla nadzoru personelem francuskim, 5) Misja Morska 10 kontradmirał szef Misji, zastępca szefa. Tak zreorganizowana Misja miała na celu współpracę z ministrem Spraw Wojskowych oraz innymi organami wojskowymi w opracowaniu projektów ustaw dotyczących organizacji, poboru i administracji armii polskiej, w redagowaniu 5 CAW, Sztab Główny Kancelaria Szefa, t. 55. 6 Dz. Rozk. Tjn. nr 3, poz. 26 z 26.02.1921 r. 7 J. C i a ł o w i c z, Polsko-Francuski sojusz wojskowy 1921 1939, Warszawa 1970. 8 Tamże. 9 CAW, Szef Sztabu Głównego, t. 5. 10 Od 5.03.1923 r. w składzie Francuskiej Misji Wojskowej znajdowała się Francuska Misja Morska.

regulaminów wojskowych, w szkoleniu kadr i jednostek armii polskiej. Zgodnie z obustronnym porozumieniem dokonano dalszej redukcji personelu Misji; również korespondencja ministra spraw wojskowych Józefa Piłsudskiego z gen. Karolem Charpy szefem Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce z czerwca 1927 roku, dotyczyła podobnego problemu 11. Francuska Misja Wojskowa istniała w latach 1919 1932. Jej działalność przyczyniła się znacznie do osiągnięcia przez armię polską gotowości bojowej. W szkolnictwie wyższym, jak np.: w Wyższej Szkole Wojennej, Wyższej Szkole Intendentury i w utworzonym w 1923 roku Centrum Wyższych Studiów Wojskowych wykładowcami byli wybitni oficerowie francuscy. Tak samo w oficerskich szkołach zawodowych piechoty, artylerii, kawalerii, lotnictwa, wojsk inżynieryjnych i łączności oraz na specjalnych kursach organizowanych dla poszczególnych broni najważniejsze przedmioty wykładali Francuzi. Poza tym oficerowie polscy odbywali staże w armii francuskiej. * * * Omawiany zespół zawiera niewiele przekazów źródłowych wiążących się z powstaniem oraz działalnością Francuskiej Misji Wojskowej. Do nich zaliczyć należy: zarządzenia, rozkazy, umowy określające organizację wewnętrzną Misji oraz program jej działania w Polsce. Traktują jednak one bardzo ogólnie o tych zagadnieniach; dokumenty występują w języku francuskim. Zachowały się też, zresztą bardzo nieliczne, biuletyny i raporty informacyjne, które zawierają wiele interesujących faktów i naświetleń wydarzeń, zachodzących. na terenie działalności Misji. Również poważna część tych materiałów występuje w języku francuskim. Interesujące materiały dotyczą szkolenia kadr Armii Polskiej. Zachowały się skrypty wykładów oficerów Francuskiej Misji Wojskowej z zakresu organizacji armii, taktyki ogólnej broni i służb oraz ćwiczeń aplikacyjnych. Pozostała, obszerna dokumentacja obejmuje listy uposażeń oficerów, podoficerów, szeregowych i personelu cywilnego Misji. 11 CAW, Sztab Główny Kancelaria Szefa, t. 17.

Omawiając ten zespół należy zaznaczyć, że wiele interesujących przekazów źródłowych, dotyczących tej tematyki znajduje odbicie w innych zespołach archiwalnych, przechowywanych w CAW. Na uwagę zasługuje dokumentacja aktowa zawarta w grupie zespołów akt armii gen. Hallera oraz w zespołach akt: Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych, Szefa Sztabu Głównego, Kancelarii Szefa Sztabu Głównego oraz Wyższej Szkole Wojennej i Centrum Wyższych Studiów Wojskowych. Bogaty materiał źródłowy dotyczący działalności Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce znajduje się w zbiorze pod nazwą Teki Teslara. Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu Powstanie Polskiej Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w Wiedniu datuje się na pierwsze dni listopada 1918 roku i wiąże się z upadkiem Austro-Węgier 12. Konieczne w tym czasie było utworzenie takiej instytucji, której zadaniem byłaby likwidacja majątku wojskowego byłej monarchii, bowiem inne państwa sukcesyjne ustanowiły już wcześniej swoje placówki likwidacyjne 13, wyzyskując sytuację na własną korzyść. Brak danych na podstawie jakiego i czyjego rozkazu powstała ta instytucja wskazuje na samorzutne jej zorganizowanie. Kierownictwo Komisji objął gen. Alojzy Prus Przeździecki, ówczesny zastępca do spraw wojskowych przy poselstwie polskim w Wiedniu 14. Pierwsi członkowie Komisji zostali wybrani z oficerów Polaków tam przebywających; rozwinęli oni działalność z własnej inicjatywy. Centralne władze państwowe wprawdzie nie wypowiedziały się co do aprobaty samorzutnie powstałej PWKL, ale wydając jej rozkazy, zarządzenia, uwzględniając jej potrzeby personalne i budżetowe uznały potrzebę jej istnienia. Początkowo PWKL podlegała bezpośrednio Pełnomocnikowi Wojskowemu Państwa Polskiego w Wiedniu i Poselstwu Polskiemu w Wiedniu. Wobec utworzenia w 1919 roku Głównego Urzędu Likwidacyjnego w Warszawie, ponownie stanęła 12 CAW, I.305.2.3. 13 Tamże. 14 CAW, I.305.2.3.

kwestia podporządkowania PWKL. W wyniku konferencji ustalono podległość w sprawach likwidacyjnych Głównemu Urzędowi Likwidacyjnemu w Warszawie, względnie jego pełnomocnikowi w Wiedniu, zaś w sprawach wojskowych, m.in. personalnych MSWojsk. Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu zmieniała kilkakrotnie swych szefów; wśród nich za głównych jej organizatorów uważani byli: ppłk Józef Rybak oraz płk Edward Pöschek. Zakres działania PWKL obejmował obronę interesów polskich przeciw dawnemu austro-węgierskiemu zarządowi wojskowemu. W tym celu instytucja ta przejęła wszelkie sprawy dotyczące likwidacji rzeczowej, które w szczególności dotyczyły: kolejnictwa, materiału taborowego, weterynarii, leśnictwa i szkolnictwa wojskowego (budynki, szpitale). W kompetencji tej instytucji było również przeprowadzenie dochodzeń w celu udowodnienia roszczeń oficerów Polaków (w służbie czynnej), emerytów, wdów i sierot, ustalenie szkód i świadczeń wojennych, poniesionych przez obywateli polskich, ich pretensji do skarbu byłej monarchii. Do zadań PWKL należało uregulowanie kwestii Banku Austro-Węgier w przedmiocie jego likwidacji, jak również przygotowanie materiałów i wniosków, wynikających z toku prac likwidacyjnych w Wiedniu dla GUL i jego delegacji w Paryżu, a także w sprawie ostatecznego uregulowania tych spraw na kongresie pokojowym wraz z całkowitym rozwiązaniem wszelkiej wspólnoty, łączącej ziemie należące do Polski z krajami byłej monarchii. PWKL prowadziła począwszy od kwietnia 1919 roku na polecenie różnych departamentów MSWojsk. akcję zakupu materiałów wojskowych 15. W połowie lipca 1919 roku utworzono w Wiedniu jako organ dla uskutecznienia zakupów i transportów zagranicznych Misję Gospodarczo-Handlową w Wiedniu 16. Kierownictwo tej grupy wojskowej powierzono szefowi PWKL. Ponadto w skład tej grupy weszli: członkowie stali referenci PWKL oraz wysłani z MSWojsk. fachowcy i aparat pomocniczy 17. Cała grupa wojskowa była podległa 15 CAW, I.305.2.3. 16 CAW, I.305.2.2. 17 Tamże.

MSWojsk. 18. Od początku urzędowania personel PWKL był równocześnie zatrudniony przy grupie wojskowej MIGOHA 19, zajmując się wyłącznie odbiorem i wysyłką zakupionych materiałów wojskowych do kraju 20. Na mocy porozumienia MSWojsk. i Naczelnego Dowództwa WP z 21 lipca 1919 roku 21 rozwiązano dotychczasową placówkę Pełnomocnika Wojskowego Państwa Polskiego w Wiedniu, tworząc równocześnie nową placówkę Attache Wojskowego przy Przedstawicielstwie Polskim w Wiedniu. Rozkaz MSWojsk. z 2 kwietnia 1920 roku zapowiadał rozwiązanie Polskiej Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w Wiedniu z dniem 1 maja 1920 roku 22. W Wiedniu prócz Attache Wojskowego pozostała m.in. Grupa Wojskowo- Likwidacyjna przy Pełnomocniku GUL, łącznie z Komisją Gospodarczą. Rozkaz ten normował funkcjonowanie innych grup wojskowych 23, nie objętych tematem niniejszego artykułu. * Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu powstała jako placówka służąca obronie interesów skarbu polskiego i w związku z tym wytworzyła charakterystyczne dla tego rodzaju instytucji akta. Z istotnych materiałów dotyczących organizacji i zasad działalności tej instytucji zachowały się rozkazy, raporty, sprawozdania, uzupełnione korespondencją, które to jednak dotyczą określonych spraw i raczej ogólnie przedstawiają zarys działalności i nie uwzględniają szczegółowej struktury organizacyjnej urzędu. W kwestii sposobu organizacji zakupów przez PWKL informują ogólnikowo zarządzenia, instrukcje i protokoły (3 j.a.), z tym, że częściowo odnosi się to do zakupionego sprzętu sanitarnego. Prawie połowę zachowanych akt reprezentują podania, prośby, wykazy i 18 Tamże. 19 Skrót ten oznacza Misję Gospodarczo-Handlową. 20 CAW, I.305.2.3. 21 Rozk. podof. z 21.07.1919 r. CAW, I.305.2.3. 22 Rozk. nr 52 z 14.04.1920 r. CAW, I.305.2.4. 23 Tamże.

korespondencja instytucji, właścicieli majątków, firm, osób prywatnych w sprawie uzyskania odszkodowań i wynagrodzeń z tytułu świadczeń na terenie b. okupacji austro-węgierskiej. Ciekawe archiwalia orientujące badacza o rodzaju i ilości mającego ulec likwidacji materiału przedstawiają wykazy i opisy dotyczące w szczególności wyposażenia bojowego, technicznego, szkolnictwa i szpitalnictwa wojskowego na terytorium b. monarchii austro-węgierskiej. W aktach Komisji znajdują się również listy płac oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych. Informując o zawartości aktowej zespołu należy wskazać na akta Misji Gospodarczo-Handlowej w Wiedniu. Zachowana dokumentacja to głównie zamówienia, protokoły i korespondencja dotycząca dostaw określonych towarów m.in. do wyrobu amunicji. Zamówienia były realizowane u znanych firm wiedeńskich, jak: Joachim Siegel, Kurz, Rietschel, Henneberg. Spora część tych materiałów występuje w języku niemieckim. Polska Wojskowa Misja Zakupów w Paryżu Utworzenie Misji zostało zainicjowane listem Leopolda Kronenberga z 3 lutego 1919 roku do Banku Handlowego w Warszawie 24. Informował w nim o możliwości odstąpienia rządowi polskiemu materiałów demobilizacyjnych po armii amerykańskiej na korzystnych warunkach. List został odesłany do MSWojsk. Konieczność nabycia niezbędnych materiałów uzbrojenia i wyekwipowania dla wojska, stwarzała potrzebę wysłania do Paryża Misji. Dekretem z 1 kwietnia 1919 roku 25 Naczelnik Państwa mianował zespół członków Misji (jako pełnomocników Rządu Polskiego) zorganizowany z przedstawicieli poszczególnych ministerstw oraz poszczególnych departamentów MSWojsk. Prezesem Misji został mianowany gen. Jan Romer. Tak zorganizowaną 24 CAW, I.305.3.1. 25 CAW, I.305.3.1.; I.305.3.12.

ekipę wysłano do Francji jako Polską Wojskową Misję Zakupów. W skład Misji weszli następujący delegaci: wiceprezes płk Wacław Bieczyński, ppłk Stanisław Niewiarowski, ppłk dr Edward Loth, urzędnik wojskowy inż. Stefan Antosiewicz, por. Karol Hugo-Bader, por. Zygmunt Leppert, por. Michał Brunon Tłuchowski. Ponadto poszczególne ministerstwa reprezentowali: Antoni Wieniawski, Zygmunt Chamieć, Olgierd Markowski, Artur Benis, Józef Wielowieyski, Cezary Łoziński, Józef Starorypiński. Członkowie Misji otrzymali pełnomocnictwa od rządu polskiego na dokonywanie wszelkich zakupów, niezbędnych dla zaopatrzenia państwa polskiego. W tym celu mieli prawo do zawierania umów i zobowiązań finansowych z rządami państw zagranicznych, jak również z osobami i instytucjami prywatnymi 26. 6 marca 1919 roku została wydana przez MSWojsk. Instrukcja dla Polskiej Misji Wojskowej 27, w myśl której w celu wypełnienia swoich zadań Misja utworzyła cztery podkomisje: Zakupów i Odbiorczą (prezes, przedstawiciele ministerstw: Skarbu oraz Przemysłu i Handlu oraz przedstawiciele zainteresowanych departamentów MSWojsk.), Rozrachunków (o podobnym składzie organizacyjnym), Przewozową (prezes i przedstawiciele ministerstw: Skarbu i Spraw Zagranicznych), Kasową (prezes, przedstawiciel Ministerstwa Skarbu i oficer rachunkowy). Wspomniany wariant Instrukcji ustanowił tylko w ogólnych zarysach zakres działania poszczególnych podkomisji, nie określając jednak dostatecznie ściśle ich praw i obowiązków 28. Instrukcja określała również w ogólnych zarysach plan organizacji i zakres działania Misji. Organizacyjnie składała się z 4 sekcji. Sekcja I Organizacyjno-Administracyjna z Wydziałem Spraw Personalnych obejmowała referaty: personelu oficerów i urzędników, personelu szeregowych, Batalionu Wartowniczego, Administracji, Prawny, Kancelarii głównej. Sekcja ta miała za zadanie załatwiać sprawy organizacyjne, administracyjne i reprezentacyjne Misji łącznie ze sprawami Podkomisji, Ekspozytur, Baz i Batalionu Wartowniczego 29. Sekcję II Zakupów stanowiły następujące Wydziały: Artylerii i Uzbrojenia, 26 CAW, I.305.3.1. 27 Tamże. 28 CAW, I.305.3.13. 29 Powstanie, cele i zadania tych instytucji zostaną wyjaśnione w dalszej części artykułu.

Automobilowy, Awiacji, Intendentury, Sanitarny, Wojsk Kolejowych i Saperów. W gestii Sekcji II leżało prowadzenie zakupów i ich odbiór. W składzie Sekcji III Finansowej był Wydział Obrachunkowy z referatami: ogólnym i książkowości właściwej, kontroli wykonania zakupów oraz wydatków pozazakupowych. Ponadto wchodziły tam referaty: Kasy, likwidatury, Komisji kasowo-rewizyjnej oraz Komisji zakupów. Sekcja ta prowadziła nadzór gospodarki finansowej, gotówkowej i kredytowej Misji. Sekcję IV Transportową tworzyły następujące referaty: ruchu kolejowego, baz ładunkowych i łączności z Sekcją Zakupów, dokumentów przewozowych, opłat taryfowych i łączności z Sekcją Finansową, baz kolejowych i transportów morskich. Zadaniem Sekcji było prowadzenie wszystkich spraw związanych z transportem, uzyskaniem wagonów i formowaniem pociągów. Personel Misji mianował szef. Głównym źródłem, z którego Misja tworzyła swój personel były początkowo formacje Armii Polskiej we Francji. Z chwilą opuszczenia przez nią terytorium Francji Misji zabrakło personelu do pracy, wobec czego zmuszona była z obozów kadrowych pozostałych jeszcze we Francji stworzyć Batalion Wartowniczy 30, który został oddany na jej usługi. Po rozpoczęciu działalności w Paryżu Misja zajęła się przede wszystkim uzyskaniem jak największych ilości materiału wojennego, a więc amunicji, broni, taborów, artykułów umundurowania oraz kwestią transportu jego do kraju. Misja przed odjazdem otrzymała instrukcje, które ogólnie określały rodzaj materiału, jaki należało zakupić. Niezależnie od zakupu artykułów gotowych zadaniem Misji był zakup surowców dla produkcji na cele wojenne, po uprzednim uzyskaniu w tej sprawie decyzji MSWojsk. Obowiązkiem Misji była cotygodniowa wysyłka raportów do MSWojsk. z informacją o swojej działalności, z uwzględnieniem ilości, miejsca, a także ceny zakupionych artykułów. W celu dokonania zakupów Misja miała prawo delegować swoich przedstawicieli do innych państw. W ten sposób powstały submisje, bazy odbiorcze (załadunkowe), kolejowe i morskie 31. W listopadzie 1919 roku została utworzona submisja w Londynie, zaś w 30 CAW, I.305.3.1. 31 Tamże.

marcu 1920 roku submisja w Salonikach. Obie pracowały jako placówki pomocnicze Misji. Podobne przeznaczenie miały bazy. Z ważniejszych baz kolejowych należy wymienić: w Ambronay została zlikwidowana w maju 1919 roku; w St. Dizier zlikwidowana w sierpniu 1919 roku; w Is-Sur-Tille utworzona w listopadzie i czynna bez przerwy, podobnie w Koblencji. Do znanych baz morskich czynnych należały: w Montoire (port Saint-Nazaire) oraz w Cherbourgu. Przejściowych baz załadowczych w różnym okresie czasu było stosunkowo dużo. Dla przykładu baz samochodowych było około 6. Do bardziej aktywnych należały: w Romorantin, Bourg i Verneuil. Innym organem Misji była założona w dniu 2 maja 1919 roku z inicjatywy gen. Jana Romera Polska Spółka Pomocy i Dostaw 32 przeznaczona wyłącznie do nabywania wszelkiego rodzaju materiałów od rządów Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Dekretem z 23 grudnia 1919 roku został mianowany przez Naczelnika Państwa szefem PWMZ gen. Józef Pomiankowski 33. Powierzono mu wszelkie związane z tym stanowiskiem pełnomocnictwa i obowiązki które były sprawowane do końca listopada 1919 roku przez gen. Jana Romera. Na mocy pisemnego zarządzenia z dnia 26 listopada 1920 roku 34 oraz stosownie do wskazówek ministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego polecono gen. Józefowi Pomiankowskiemu redukcję personelu Misji, uwzględniając również w razie potrzeby ewentualne jej rozszerzenie. W wykonaniu tych zarządzeń polecono zniesienie urzędu zastępcy szefa Misji z dniem 14 grudnia 1920 roku. Przewidywano również likwidację submisji w Londynie i Macedonii oraz bazy w Saint-Nazaire, a także nakazano zmniejszenie personelu sekcji I, II, III i IV. Redukcja obejmowała również konwojerów i Batalion Wartowniczy. W myśl tego zarządzenia pozostała we Francji jedna kompania, obejmująca ogółem 250 podoficerów, otrzymując nazwę 5 kompanii Batalionu Wartowniczego, z tym że do 31 grudnia 1920 roku utrzymała swoją starą nazwę 6 kompania Batalionu Wartowniczego. Uwzględniając konieczność oszczędzenia skarbowi państwa wydatków na utrzymanie Misji, na posiedzeniu Komisji Rewizyjnej 2 lutego 1921 roku uchwalono 32 CAW, I.305.3.1. 33 Tamże. 34 Tamże.

wniosek o dalszej reorganizacji Polskiej Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu 35. W Centrali w Paryżu zlikwidowano wszystkie cztery istniejące w Misji sekcje, a w zamian utworzono Wydziały i samodzielne referaty. Rozkazem ministra spraw wojskowych z 29 lipca 1921 roku kierownictwo PWMZ objął gen. Jan Jacyna 36. Nastąpiło to z dniem 10 sierpnia, 1921 roku. W wykonaniu rozkazu ministra spraw wojskowych z 2 sierpnia 1921 roku 37 o redukcji personelu PWMZ, szef Misji zarządził m.in. skreślenie z etatu Misji referatu sanitarnego oraz etatu referenta dla spraw ogólnych, personalnych, a także pomocnika referenta. Z dniem 5 listopada 1921 roku kierownictwo Misji zostało przekazane płk Aleksandrowi Łoyko-Radziejowskiemu. * Całość dokumentacji aktowej, związanej z działalnością Polskiej Wojskowej Misji Zakupów we Francji, w większości dotyczy spraw zakupów, dostawy i ekspedycji materiałów przemysłowych, uzbrojenia i wyekwipowania dla wojska. Misję upoważniono do zawierania odpowiednich umów i zobowiązań finansowych z rządami Francji i Stanów Zjednoczonych Ameryki. Z tego też względu tematyka rozliczeń finansowych znajduje szersze odzwierciedlenie w prezentowanym zasobie aktowym. Najbardziej wartościowe dokumenty, określające wewnętrzną organizację, program i zadania Misji oraz podległych jej agend (baz, submisji) zachowały się w postaci instrukcji, zarządzeń, protokołów i raportów. Wiele interesujących faktów i informacji uzupełniających zawierają sprawozdania ż działalności poszczególnych sekcji i wydziałów, m.in. Sekcji Zakupów i Wydziału Obrachunkowego. Zachowane rozkazy dzienne, chociaż nie w komplecie, pozwalają również na prześledzenie głównych kierunków działalności kierownictwa, a także zmian organizacyjnych i personalnych. Tylko niewielka ilość innych przekazów źródłowych traktuje o sprawach personalnych. Przeważnie dotyczą one ogólnych spraw oficerskich i 35 Tamże. 36 Rozk. dz. nr 120 z 11.08.1921 r. CAW, I.305.3.5. 37 Rozk. dz. nr 129 z 23.08.1921 r. Tamże.

podoficerskich, a mianowicie przydziałów, przeniesień. Do bardziej interesujących należą niewątpliwie szczegółowe spisy imienne personelu oficerskiego i podoficerskiego w bazach Cherbourg i Saint-Nazaire. Głównym przedmiotem zainteresowania Misji była realizacja zakupów zgodna z zapotrzebowaniami polskich jednostek bojowych. Obejmowały one m.in. broń, amunicję, ekwipunek, wyposażenie specjalne (zależne od rodzaju wojska), wyposażenie taborowe i środki konserwacyjne. Ważną kwestią była przy tym właściwa organizacja odbioru i transportu materiałów do kraju. Reprezentują ją zachowane zarządzenia, raporty, zestawienia i transakcje, uzupełnione korespondencją. Na uwagę zasługują szczegółowe opisy dotyczące organizacji zakupów we Francji. Rząd francuski od kwietnia 1919 roku był dostawcą dużej ilości materiału artyleryjskiego, lotniczego i sanitarnego. Przejęcie tych materiałów odbywało się na stacji przez podpisanie dokumentów wysyłkowych przez konwój francuski i szefa odpowiedniej bazy, gdzie dostarczano materiał. Sprawy zakupów były ściśle związane z finansami. Następna grupa akt dotyczy dokumentacji finansowej. Wśród niej na uwagę zasługują w pierwszym rzędzie raporty i korespondencja w sprawie uzyskania dalszego kredytu dla działalności handlowej Misji. Znajdują tu odzwierciedlenie m.in. rozliczenia finansowe submisji w Macedonii i Londynie oraz w niektórych bazach samochodowych. W grupie tej występują również zarządzenia dotyczące ujednolicenia uposażeń oficerów Misji. Zachowały się także listy personelu pobierającego należności finansowe w ramach przyznanych diet. Zaledwie 3 j.a. zgrupowane w tym zespole mają materiał dotyczący spraw technicznych uzbrojenia, głównie artylerii. Są to instrukcje, katalogi oraz rysunki techniczne sprzętu artyleryjskiego, obejmujące lata wydania do 1932 roku. Polska Misja Wojskowa na Wschodzie Powstanie tej instytucji datuje się na 25 listopada 1918 roku, kiedy to Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał nominację gen. Gustawa Ostapowicza na

stanowisko szefa Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie 38. Od połowy grudnia 1918 roku urzędował on stale w Kijowie używając blankietów z nadrukiem: Polska Misja Wojskowa na Ukrainie 39. Ostapowicz pełnił funkcję szefa Misji do końca maja 1919 roku, przebywając kolejno w Kijowie, Odessie i Bukareszcie. Jego głównymi zadaniami było: 1) organizowanie werbunku do IV Dywizji Strzelców Polskich gen. Lucjana Żeligowskiego na ogromnych przestrzeniach od Kubania i Kaukazu do Rumunii włącznie; 2) wysyłanie oficerów specjalistów do dyspozycji Sztabu Generalnego w Warszawie. Do obowiązków gen. Ostapowicza należało również kontrolowanie działalności funkcjonującego w Odessie urzędu zaciągu. Ponadto jego zadaniem było nadzorowanie działalności wojskowej Poselstwa Polskiego w Odessie 40. Personel Misji tworzyło kilku oficerów i szeregowych. * W zespole akt Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie zachowała się tylko jedna jednostka archiwalna zawierająca listy płac personelu za okres od listopada 1918 roku do maja 1919 roku. Przekazy źródłowe dotyczące działalności misji gen. Ostapowicza występują jednak również w innych zespołach Centralnego Archiwum Wojskowego. Na uwagę zasługują zwłaszcza akta Formacji Wschodnich (zespół 4 dywizji strzelców), Armii gen. Hallera oraz Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP. Informacje o Polskiej Misji Wojskowej znaleźć można także w zespołach akt Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu i Prezydium Rady Ministrów znajdujących się w Archiwum Akt 38 Działalność Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie omawiają m.in.: A. D e r u g a, Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918 1919), Warszawa 1969; A. J u z w e n k o, Polska a biała Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920 r.), Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1978. 39 Do czasu przybycia gen. Ostapowicza do Kijowa całokształtem spraw wojskowych polskich na terytorium Ukrainy kierował mianowany przez Radę Regencyjną attache wojskowy mjr Juliusz Kleeberg. Po przyjeździe Ostapowicza mjr Kleeberg objął w jego misji funkcję szefa sztabu i pełnił ją do wyjazdu misji z Kijowa do Odessy (29.01.1919 r.). W Odessie pełniącym obowiązki szefa sztabu został kpt. Witold Daszkowski. A. J u z w e n k o, op. cit., s. 59. 40 CAW, I.122.81.8 i 23. Por. także: A. D e r u g a, op. cit., s. 230 231; A. J u z w e n k o, op. cit., s. 73.

Nowych w Warszawie. * * * Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta wojskowych misji zagranicznych zawierają interesujące dane dotyczące ich organizacji oraz zasad i głównych kierunków działalności. Należy jednak podkreślić, że nie wszystkie archiwalia stanowią pierwszorzędny materiał do poznania omawianej problematyki. Cennym uzupełnieniem przekazów źródłowych znajdujących się w zespołach akt samych misji są dokumenty zachowane w innych zespołach Centralnego Archiwum Wojskowego, a w pewnym stopniu również w Archiwum Akt Nowych. Dotyczy to w szczególności akt Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce oraz Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie.