Katarzyna Sołtan Jak ja duŝo jestem! Centrum Edukacji Obywatelskiej Warszawa 2012
Zreformować świat to znaczy zreformować wychowanie1 Janusz Korczak (1878 lub 1879-1942) Z bogactwa myśli pedagogicznej Janusza Korczaka wybraliśmy dziesięć idei i związanych z nimi cytatów, które uwaŝamy za szczególnie inspirujące i bardzo dziś aktualne. Zachęcamy do ich twórczego czytania i zmieniania szkolnej rzeczywistości, bo, jak powiedział ich autor: Nie wolno zostawiać świata, jakim jest2. Interpretujmy je i wcielajmy w Ŝycie wspólnie nauczyciele i uczniowie działając nie wśród dzieci, ale razem z dziećmi. I pamiętajmy o idei najwaŝniejszej prawie dziecka do wypowiadania swoich myśli i udziału w dotyczących go decyzjach dorosłych. Prawie do głosu by mogło współdecydować o swoim Ŝyciu i po prostu być sobą równieŝ w szkole. 1. Dziecko jest dobrym rzeczoznawcą własnego Ŝycia. O samorządzie dzieci i młodzieŝy. Samorząd według Korczaka nie był tylko instytucją dziecięcą, mającą spełnić konkretne zadania wychowawcze, ale formą prawdziwego działania, mającą wpływ na codzienne Ŝycie domu i rozwiązującą prawdziwe problemy rodzące się w relacjach między wychowankami oraz między podopiecznymi a opiekunami. Pragniemy zorganizować społeczeństwo dziecięce na zasadach sprawiedliwości, braterstwa, równych praw i obowiązków - pisał Korczak. - Samorząd to właśnie praca, Ŝeby jednakowo dobrze działo się wszystkim, którzy razem pracują, uczą się i pół dnia razem spędzają3. Dzięki samorządowi dzieci i młodzieŝ w praktyce poznawały zasady równości wobec prawa oraz demokracji, współtworząc organy samorządowe jako swoje autentyczne przedstawicielstwo. Nie z przymusu, ale w wyniku naturalnych potrzeb codziennego Ŝycia, uczyły się postaw prospołecznych, współpracy, współodpowiedzialności, a takŝe samodyscypliny i samooceny. Za bezcenny element wychowania Doktor uwaŝał pracę. Pracę na rzecz wspólnoty, z korzyścią i poŝytkiem dla wszystkich. DąŜył do tego, by dzieci od początku poznawały prawdziwe Ŝycie, uczyły się samodzielności, poczucia obowiązku i odpowiedzialności za powzięte zobowiązania. - Gospodarzem, pracownikiem i kierownikiem domu stało się dziecko4 pisał z dumą o organizacji Domu Sierot, podkreślając jego prawie całkowitą samoobsługę5. Jednostka pracy - pół godziny wysiłku, np. podczas pełnionych dyŝurów czystości i porządku. Nagrodą za odpowiednią liczbę jednostek były pocztówki pamiątkowe. 1 Dziecko salonu, w: Dzieła, t. 1, s. 253. 2 List do Józefa Arnona, 30 XII 1937, Dzieła, t. 14. 3 O samorządzie dzieci i młodzieŝy, w: Dzieła 4 Jak kochać dziecko. Dom Sierot, w: Dzieła, t. 7, s. 276. 5 Sierociniec dla dzieci Ŝydowskich w Warszawie, który Korczak załoŝył i współprowadził ze Stefanią Wilczyńską w Warszawie od 1912 roku do jego likwidacji przez nazistów w 1942 roku. Przed wojną, od 1919 roku, Korczak współprowadził teŝ z Maryną Falską sierociniec dla dzieci polskich Nasz Dom. 2
Domem współzarządzały organy przedstawicielskie samorządu dzieci i młodzieŝy: Rada samorządowa złoŝona z 10 reprezentantów wychowanków i wychowawcy. Zbierała się raz w tygodniu i działała poprzez komisje problemowe. Była ciałem ustawodawczym i wykonawczym, regulującym Ŝycie całej wspólnoty, grup i jednostek. Sejm najwyŝszy organ i instancja samorządu. Liczył 20 posłów, był wybierany w wolnych wyborach i obradował raz w roku. Zatwierdzał lub odrzucał postanowienia Rady i rozstrzygał wszystkie kwestie o najwyŝszym znaczeniu dla Ŝycia wspólnoty. Wyznaczał teŝ daty świąt i szczególnych wydarzeń w Ŝyciu domu. Sąd koleŝeński działał na podstawie Kodeksu, pilnując przestrzegania ustalonych praw i rozstrzygając spory (więcej na temat Sądu w kolejnym rozdziale Nie ma dzieci są ludzie). UwaŜnie słuchanym głosem całej społeczności, wpływającym na pozycję poszczególnych jej członków i budującym atmosferę szczerości we wspólnocie były takie sposoby wyraŝania opinii przez poszczególnych wychowanków jak: listy podziękowań i przeprosin odczytywane codziennie wieczorem, skrzynka na listy wymagająca przemyślenia stawianych pytań i udzielanych odpowiedzi, czy plebiscyty Ŝyczliwości i niechęci. Plebiscyt Ŝyczliwości i niechęci organizowane cyklicznie głosowania ustne lub pisemne, w wyniku których mieszkańcy domu otrzymywali kwalifikacje obywatelskie od uciąŝliwego przybysza, przez obojętnego mieszkańca, po miłego towarzysza, obywatela, przyjaciela dziecka, pracownika oraz zasłuŝonego pracownika. Kalendarz domu zawierał wybrane dni (daty), obchodzone w wyjątkowy sposób, np. dzień pierwszego śniegu, najkrótszego dnia w roku, imieniny kuchni itp. Dzieci w te dni, w zaleŝności od charakteru święta, miały specjalne prawa. Pocztówki pamiątkowe kartki, np. z widokiem Warszawy, opatrzone podpisem Doktora i pieczęcią Domu, które wychowankowie otrzymywali jako wyraz uznania za szczególne osiągnięcia, np. ofiarną pomoc koledze czy odpowiedzialne, ochotnicze dyŝury. Samorządność to niełatwa rzecz podkreślał Korczak, pisząc, Ŝe mimo Ŝe o samorządzie dorosłych napisano wiele grubych ksiąŝek i powaŝnych artykułów, oni teŝ uczyli się powoli i wciąŝ się uczą, jak naleŝy mówić, głosować i pracować (jakie to wciąŝ aktualne!). Młodym szkolnym samorządowcom jest o wiele trudniej, bo współrządzenia uczą się głównie w praktyce. Jak wspierać samorządność dzieci i młodzieŝy? Przede wszystkim zaufać młodym, bo, jak pisze Doktor, błędy i braki dopełnić i poprawić moŝe tylko młodzieŝ szkolna, która najlepiej zna swoje potrzeby, troski i Ŝale, przeszkody i zawody, swoje zalety i wady 6. Z czasem przyjdą zmiany i ulepszenia, ale nic nie dzieje się od razu. 6 Mały Przegląd 1927, nr 50, 16 IX 3
Samorząd uczniowski teoretycznie istnieje dziś w kaŝdej polskiej szkole. Ale czy uczniowie uznają go za swoją prawdziwą reprezentację? I czy naprawdę działa? Niestety, w badaniach większość uczniów źle ocenia aktywność samorządu, a wielu w ogóle nie wie o jego istnieniu. A przecieŝ samorząd ma realną władzę, by wpływać na obraz szkoły i codzienne Ŝycie uczniów. Spróbujmy zmienić jego wizerunek i sposób działania. Jak? Wprowadzając naprawdę demokratyczne zasady wyborów do władz SU. Zaufajmy uczniom i pozwólmy im zdecydować, jakich przedstawicieli chcieliby mieć we władzach samorządu, nie wpływajmy na ich decyzje, wyznaczając najlepszych uczniów czy gospodarzy klas, a odrzucając tych kontrowersyjnych. Poza tym wspierajmy ich, kandydując na opiekuna samorządu i pozwalając im wybrać najbliŝszego ich sercom nauczyciela. Kiedy uczniowie poczują, Ŝe decyzje, kto ich reprezentuje, naprawdę leŝą w ich rękach, na pewno zmienią swoje postrzeganie samorządu będą liczniej głosować w wyborach, a w końcu i kandydować. 2. Prawa człowieka zaczynają się od praw dziecka Korczak wiele pisał o prawach dziecka i ochronie godności nieletnich. Nie ma dzieci są ludzie; ale o innej skali pojęć, innym zasobie doświadczenia, innych popędach, innej grze uczuć7 podkreślał. A jako miejsce i instytucję, która w szczególny sposób powinna o dbać o prawa najmłodszych, wskazywał właśnie szkołę: - Szkoła winna być kuźnicą, gdzie wykuwają się najświętsze hasła [...] ona najgłośniej wołać winna o prawa człowieka, piętnować najśmielej i najbezwzględniej to, co jest w nim [Ŝyciu] zabagnionego pisał. DuŜy nacisk kładł na uczenie swoich podopiecznych etycznego postępowania przede wszystkim szacunku dla ludzkiej godności. A zarazem dawał im niepodwaŝalne prawo do protestu. Dlatego przyjęte przepisy i prawa obowiązywały wszystkich zarówno wychowanków, jak i wychowawców. Realizacją idei autentycznego partnerstwa w stosunkach dzieci z dorosłymi, uniezaleŝniającym dzieci od samowoli i despotyzmu nauczycieli i wychowawców był (wspomniany w poprzednim rozdziale) Sąd koleŝeński i jego Kodeks. Do sądu dzieci mogły podawać nie tylko siebie nawzajem, ale równieŝ dorosłych wychowawców i wszystkich pozostałych pracowników domu łącznie z Doktorem. Funkcję sędziów pełnili losowo wybrani ci członkowie społeczności dzieci i opiekunowie którzy w ostatnim czasie nie mieli problemów z prawem. Kodeks sądowy stworzony przez Korczaka liczył 1000 paragrafów, z czego dopiero 500 wyznaczał karę, a tylko ostatni decydował o wydaleniu dziecka z zakładu. Wcześniejsze mówiły o uniewinnieniu i przebaczeniu. - Kary naszego sądu koleŝeńskiego, paragrafy naszego kodeksu - nie biją, nie zamykają nikogo w ciemnych komórkach, nie pozbawiają nikogo ani jedzenia, ani nawet zabawy. Paragrafy naszego kodeksu są tylko ostrzeŝeniem. One mówią: Postąpiłeś niesłusznie, źle, bardzo źle. Staraj się, pilnuj się. JeŜeli ktoś zrobił ci coś złego, najlepiej mu przebaczyć. JeŜeli zrobił coś złego, bo nie wiedział, to juŝ wie teraz. JeŜeli zrobił coś złego nieumyślnie, będzie w przyszłości ostroŝniejszy. JeŜeli zrobi coś złego, bo mu się trudno przyzwyczaić, będzie się starał. JeŜeli zrobił coś złego, bo go namówili, juŝ się nie będzie słuchał. Ale sąd musi bronić cichych, by im nie dokuczali silni, sąd musi dbać o to, aby był porządek pisał Doktor. 7 Jak kochać dziecko. Internat, w: Dzieła, t. 7, Warszawa 1993. 4
Zakład: rodzaj umowy (ustnej lub pisemnej), zawieranej przez wychowanka z samym sobą w obecności opiekuna. Były to zobowiązania dotyczące pracy nad sobą np. o liczbę spóźnień czy opanowanie negatywnych emocji w relacjach z kolegami. Dzieci szczerze same rozliczały się z rezultatów swoich starań i jeśli odniosły sukces zgłaszały się po nagrody cukierki. Tablica ogłoszeń: w domu obowiązywała przejrzystość i jawność. Korczakowi zaleŝało, by dzieci o wszystkim, co ich dotyczy, wiedziały i jak najlepiej wszystko rozumiały. Na tablicy ściennej wywieszano plan dnia, zarządzenia, polecenia, ogłoszenia oraz zawiadomienia, listy dyŝurów, wyroki sądu. Poprzez tablicę moŝna teŝ było zgłaszać sprawy do sądu. Chcąc ustalić zasady postępowania w szkole, rozstrzygnąć kwestie sporne w relacjach między uczniami oraz między uczniami i nauczycielami oraz rozwiązać problemy wychowawcze związane np. z agresją i przemocą tworzy się regulamin czy kodeks szkoły. Jak sprawić, by ustalone w nim normy nie stanowiły pogwałcenia dziecięcej wolności, nie były w konflikcie z naturalnymi potrzebami i dąŝeniami dzieci, a takŝe co najczęściej rodzi problem były naprawdę przestrzegane? Do współtworzenia takiego zbioru zasad naleŝy zaprosić uczniów i dać im równoprawny głos. Niech młodzi ludzie sami wyraŝą, jakie sprawy z codziennego Ŝycia szkoły wymagają uregulowania i jak, ich zdaniem, naleŝy je rozstrzygnąć. Tylko zasady wypracowane w toku równoprawnej współpracy między uczniami i nauczycielami mają szansę naprawdę zadziałać i być rzeczywiście przestrzegane. 3. Gazeta dzieci, nie dla dzieci Za bezcenny, szczery głos dzieci, miejsce ścierania się opinii i poglądów i zapis wydarzeń z Ŝycia wspólnoty Korczak uznawał gazetę redagowaną przez dzieci. Rolą takiego medium było teŝ zachęcenie dzieci do pisania i stanie w obronie ich praw. - Co jest dla dzieci i młodzieŝy waŝne, one same muszą powiedzieć w swoich gazetach szkolnych. Gazeta zbliŝa, wiąŝe klasę lub szkołę; dzięki niej poznają się tacy, którzy się nie znali zupełnie i wysuwa na widownię tych skupionych, którzy potrafią wyłowić się w ciszy z piórem w ręku, a przekrzyczani będą w hałaśliwej dyspucie8 pisał. W Domu z inicjatywy i pod opieką Doktora wychodził Tygodnik Dom Sierot odczytywana co tydzień gazeta w jednym egzemplarzu, omawiająca codzienne sprawy i problemy z punktu widzenia wychowanków i odzwierciedlająca Ŝycie domu. 8 O gazetce szkolnej, 1921 r., Mały Przegląd 5
W 1926 roku udało mu się powołać do Ŝycia medium o nieporównanie większym zasięgu unikalne, nowatorskie czasopismo prowadzone przez dzieci Mały Przegląd stanowiące bezpłatny, piątkowy dodatek do Ŝydowskiego dziennika Nasz Przegląd. Pierwszy numer wyszedł 9 października 1926 r., pod redakcją, którą Korczak tak scharakteryzował w artykule wstępnym Do moich przyszłych czytelników! : - Redaktorów będzie trzech. Jeden stary (łysy, w okularach), Ŝeby nie było bałaganu. Drugi młody redaktor dla chłopców i jedna dziewczynka redaktorka dla dziewczynek. - śeby się nikt nie wstydził, a kaŝdy mówił szczerze i głośno, czego mu potrzeba, jaka mu się krzywda dzieje, jakie ma zmartwienia i troski. ( ) Ja w ogóle nie wiem jeszcze, jak będzie. Układam dopiero w głowie, Ŝeby było najlepiej. Gdybym pisał prospekt dla dorosłych, musiałbym udawać, Ŝe wiem. A udawać nie lubię9. Po trzech latach mieli 3200 małych stałych korespondentów wśród nich przyszłego socjologa i filozofa Zygmunta Baumana oraz przyszłego pisarza Józefa Hena. Przesyłali oni reportaŝe związane ze swoimi pasjami, np. sportową czy artystyczną, relacje z okolicy, a takŝe dzielili się problemami i wątpliwościami, o których nie mieli z kim szczerze porozmawiać. NajwaŜniejszą wartość mają listy, w których ktoś pisze, czego nie moŝe powiedzieć rodzicom albo nie wolno powiedzieć w szkole. To, o czym dzieci mówią między sobą, a teraz mają moŝność szczerze powiedzieć, bez wstydu i strachu, Ŝe je wyśmieją. oceniał stary redaktor. A czy dziś dzieci mają swoje wolne media szkolne, a moŝe masowe? Miejsca, gdzie przy zachowaniu zasad kultury, nie obraŝając nikogo, mogą bezpiecznie napisać czy powiedzieć o najintymniejszych sprawach i najgłupszych wątpliwościach. Gdzie znajdą zrozumienie i mądrą radę. Gdzie mogą rozwijać swoje talenty pisarskie, dziennikarskie, naukowe. Oczywiście taką rolę moŝe spełnić mądrze redagowana gazetka szkolna. Czy w waszej szkole jest wydawana gazeta uczniowska? Czy jest czytana i opiniotwórcza? Jakie materiały publikuje? Czy zamieszcza teksty polemiczne, poświęcone np. działaniom samorządu w szkole czy decyzjom grona pedagogicznego dotyczącym uczniów? Współcześnie taką rolę świetnie teŝ mogą pełnić media elektroniczne, np. blogi pisane przez uczniów, dyskusje na profilu szkoły na Facebooku czy na forum na stronie internetowej szkoły. WaŜne, by młodzi autorzy mieli swoje miejsce i mogli liczyć na wsparcie dorosłych, a nie cenzurę i krytykę. 4. Co młodzi ludzie są zdolni urzeczywistnić w gromadzie? Poznajmy, czym ono jest w Ŝyciu, wśród ludzi, w działaniu, jaka jest jego wartość nie ukryta, a rynkowa, co wchłania, co zdolne dać z siebie ( ). Z intymnej rozmowy wiemy, czego pragnie, z obserwacji w gromadzie, co zdolne urzeczywistnić.10 Doktor wierzył w rozwój aktywności dzieci poprzez współpracę w grupie rówieśników. Zwracał równocześnie uwagę na konieczną wartość merytoryczną takiej formy uczenia się: - Nie wystarcza dać dzieciom i młodzieŝy przyzwyczajenie Ŝyć i pracować zbiorowo, trzeba dać ujście pędowi twórczemu w organizowaniu i wzbogacaniu w treść współŝycia społeczeństwa ich młodocianego. - pisał. 9 Artykuł wstępny, Mały Przegląd, 9 października 1926 r. 10 Jak kochać dziecko, w: Dzieła, t. 7. 6
Marzył o szkole, w której będzie więcej praktyki niŝ teorii, która będzie wychodziła do prawdziwego Ŝycia, do świata, poddawała go refleksji, skłaniała do aktywności, dawała uczniom wiarę, Ŝe to, jak wygląda rzeczywistość wokół, zaleŝy równieŝ od nich: Zbudujemy szkołę, gdzie wychowańcy nie będą się uczyli martwych liter z martwej bibuły, natomiast uczyć się będą tego, jak Ŝyją ludzie, czemu tak Ŝyją, jak inaczej Ŝyć moŝna, co umieć i czynić naleŝy, by Ŝyć pełnią wolnego ducha11. Apelował o zaufanie dzieciom, powierzanie im odpowiedzialności, pozwalanie na inicjatywę i samodzielne działania, które pozwolą im zmierzyć się z realnymi problemami, dostrzec swoje mocne strony i słabości i je przezwycięŝać w imię osiągnięcia wyznaczonego sobie celu: - Jeśli umiecie diagnozować radość dziecka i jej natęŝenie, musicie dostrzec, Ŝe najwyŝszą jest radość pokonanej trudności, osiągniętego celu, odkrytej tajemnicy. Radość tryumfu i szczęście samodzielności, opanowania, władania12. By przekonać się, jak wiele, przy wsparciu nauczyciela, mogą zdziałać i się nauczyć uczniowie w gromadzie, warto wykorzystać metodę projektu edukacyjnego. Projekt uczniowski moŝe dotyczyć wszystkich dziedzin i tematów, jakie dotyczą i interesują uczniów wspaniałą inspiracją do działania będzie na pewno któraś z przytaczanych tu myśli czy idei Janusza Korczaka. Wyjście poza mury szkoły i realizacja własnych inicjatyw w najbliŝszym otoczeniu, by było ono bardziej przyjazne duŝym i małym mieszkańcom, rozwija postawy obywatelskie i prospołeczne, uczy dzieci aktywności i daje im wiarę we własne moŝliwości. Realizacja projektu w gimnazjum, jest od niedawna obowiązkowa, ale ten sposób pracy z uczniami stawiający na współpracę w zespołach, wspólne planowanie, podział zadań, a w końcu publiczną prezentację daje świetne efekty w pracy zarówno z młodszymi dziećmi, jak i z młodzieŝą. Więcej o gimnazjalnym projekcie edukacyjnym i metodzie projektu w prowadzonym przez Centrum Edukacji Obywatelskiej serwisie internetowym: www.ceo.org.pl/gpe. 5. Spółdzielnia, czyli ołówki kolorowe, mądra głowa i zgoda. O przedsiębiorczości młodych Ochocza praca młodości. Jakieś przygotowania, mocny wysiłek, czyn o wyraźnym celu, gdy potrzebny pośpiech rąk i wynalazczość umysłu. Tu młodzieŝ jest w swoim Ŝywiole, tu ujrzysz zdrową wesołość i pogodne podniecenie. Planować, postanowić, zmordować się, wykonać, śmiać się z nieudanych prób i pokonanych trudności13. Te czyny o wyraźnym celu, które rozwijają współpracę i odpowiedzialność za ogół mogły przyjąć konkretną formę spółdzielni i kooperatyw uczniowskich. Korczak wierzył w ideę spółdzielczości, czemu dał wyraz w artykułach w Młodym spółdzielcy. Przewodniku dla spółdzielni uczniowskich, a takŝe w powieści dla młodzieŝy Bankructwo małego DŜeka o chłopcu, który zakłada klasową spółdzielnię zaopatrującą uczniów w przybory szkolne, uczącą pojęć ekonomicznych i pokazującą trudności, z jakimi łączy się prowadzenie firmy. 11 Szkoła Ŝycia, w: Dzieła, t. 4, s. 13. 12 Jak kochać dziecko, w: Dzieła, t. 7. 13 Jak kochać dziecko, w: Dzieła, t. 7. 7
- Czego potrzeba, Ŝeby spółdzielnia rosła i rozwijała się? pytał Korczak w inauguracyjnym artykule w Młodym spółdzielcy, a w burzy mózgów dzieci wymieniały: dobry gospodarz, pracowitość, oszczędność, zapobiegliwość, kiełbasa, rozwaga, nafta, silna wola, buty, worki, papier do pakowania, sznurek, ołówki kolorowe, cukierki i czekolada, kobiety, zgoda, karność - Wszystko prawda - mówił. - Hurt, detal, kredyt, kalkulacja uznawał, Ŝe znajomość tych pojęć przyda się juŝ dzieciom; więcej uczył je wartości pieniądza, idei oszczędzania i pokazywał zalety i wady własności, płacąc za dyŝury pełnione w domu w kuchni czy przy sprzątaniu. DyŜury: system dziecięcych dyŝurów w domu był sposobem na kształtowanie współodpowiedzialności za dobro wspólne i uniknięcie postaw roszczeniowych wśród podopiecznych domu. DyŜury polegały np. na pomocy w porządkach, gotowaniu, opiece nad młodszymi przybyszami. Korczak uznał, Ŝe dyŝury będą płatne, bo na edukację ekonomiczną nigdy nie jest za wcześnie, a dzieci powinny znać wartość pieniądza. Przedsiębiorczość opartą na współpracy warto rozwijać nawet u najmłodszych uczniów. MoŜna wziąć udział w którymś z programów edukacji ekonomicznej dla szkół, w których uczniowie zakładają i prowadzą wirtualne firmy oraz inwestują w wirtualne akcje. Warto teŝ by młodzi ludzie zmierzyli się z prawdziwą rynkową rzeczywistością w skali np. klasy czy szkoły, podejmując inicjatywę poŝyteczną społecznie, np. wymianę dóbr podręczników, ubrań, albo usług wzajemnego nauczania przeróŝnych umiejętności. By kształtować postawy ekologiczne i antykonsumpcyjne, warto połączyć to z edukacją globalną i o zrównowaŝonym rozwoju oraz wpływie naszych wyborów konsumenckich na środowisko i Ŝycie innych ludzi, w tym tych z drugiego końca świata. Uczniowie z Ŝyłką biznesową mogą pójść dalej załoŝyć prawdziwą spółdzielnię i spróbować poprowadzić np. szkolny sklepik, promując w nim zdrowe odŝywianie, regionalne przysmaki i walcząc ze śmieciowym jedzeniem. 6. Jak ja duŝo jestem! O odkrywaniu toŝsamości i poznawaniu własnych korzeni Kocham Wisłę warszawską i oderwany od Warszawy odczuwam Ŝrącą tęsknotę. Warszawa jest moja i ja jestem jej. Powiem więcej: jestem nią. Razem z nią cieszyłem się i smuciłem, jej pogoda była moją pogodą, jej deszcz i błoto moim teŝ. Z nią razem wzrastałem. (...) Warszawa była terenem czy warsztatem mojej pracy, tu miejsca postoju, tu groby.14 wzruszająco pisał Janusz Korczak o swoim miejscu na świecie. Był przekonany, Ŝe poznawanie swoich korzeni, zainteresowanie historią rodziny i miejsca, w którym Ŝyjemy, ma ogromne znaczenie i wartość, bo buduje naszą toŝsamość i wzmacnia poczucie własnej wartości. Sprawia teŝ, Ŝe chętniej angaŝujemy się w pracę na rzecz lokalnej społeczności, lepiej rozumiemy jej problemy i mocniej doceniamy zalety. 14 Pamiętnik i inne pisma z getta, Warszawa 2012 8
Ubolewał, Ŝe on sam niewiele wie o dalszych przodkach: Mało wiem o swoim pradziadku. Wiem, Ŝe był szklarzem w małym miasteczku. Biedni ludzie szyb wtedy w oknach nie mieli. Pradziadek chodził po dworach i wstawiał szyby, i kupował skórki zajęcze. Lubię myśleć, Ŝe mój pradziadek wstawiał szyby, Ŝeby było jasno, i kupował skórki, z których robiono koŝuchy, Ŝeby było cieplej. Czasem myślę, jak ten mój pradziad chodził od wsi do wsi bardzo długą drogą, usiadł pod drzewem, Ŝeby odpocząć, albo spieszył, Ŝeby zdąŝyć przed zmrokiem na święto. pisał. Poczucie toŝsamości moŝna budować w dzieciach juŝ od najmłodszych lat, prosząc je o określenie, kim się czują: dzieckiem swoich rodziców, przedstawicielem swojej narodowości, wyznawcą określonej religii, uczniem swojej szkoły, mieszkańcem dzielnicy, a moŝe jeszcze kibicem lokalnego klubu? Z jak wieloma określeniami się identyfikują? - Wiesz Helciu, ty jesteś niespokojnym człowiekiem. Ona: Ja jestem człowiekiem? No tak. PrzecieŜ nie pieskiem. Zamyśliła się. Po długiej pauzie zdziwiona: - Jestem człowiekiem. Jestem Helcia. Jestem dziewczynka. Jestem Polka. Jestem córeczka mamusi, jestem warszawianka... Jak ja duŝo jestem15. wspominał swoją rozmowę z małą pacjentką Doktor. Zwykle bywa tak, Ŝe historią swojej rodziny zaczynamy się interesować wówczas, gdy juŝ nie Ŝyje najstarsze pokolenie i brakuje jedynych świadków wielu waŝnych wydarzeń. Dlatego poznawanie swoich korzeni przez uczniów to zadanie obowiązkowe. Poproś ich, by porozmawiali z babcią czy dziadkiem. Jak Ŝyli, gdy byli w ich wieku? Jak wyglądała ich codzienność droga do szkoły, domowa kuchnia, lektury? Jakie mieli pasje? A moŝe dziadek jest bezcenną skarbnicą wiedzy o historii waszej miejscowości? Zwróć uwagę uczniów, by nie zapomnieli o rejestracji tych świadectw w formie filmu, nagrania audio czy choćby notatek. Efektami tych rozmów podzielcie się w szkole. Fascynujących wątków starczy na pewno nie tylko na lekcję historii. 7. Dzieci ksiąŝęta uczuć, poeci i myśliciele16. O edukacji kulturalnej i artystycznej Sztuki unoszą nas w świat wyŝszy, piękniejszy, lepszy: kształcą, uszlachetniają nas17. Janusz Korczak był uznanym pisarzem, artystą, publicystą, człowiekiem niezwykle twórczym i wraŝliwym na sztukę. I choć dzieci, które trafiały pod jego opiekę, często wcześniej nie miały zapewnionych podstawowych potrzeb Ŝyciowych, a on sam na co dzień zmagał się z koniecznością zdobywania zawsze zbyt skromnych środków przede wszystkim na jedzenie i ubrania dla dzieci oraz ogrzanie i utrzymanie domu, zawsze dbał o ich rozwój kulturalny i duchowy. Przejmująco opisywał scenę z kolonii dla dzieci Ŝydowskiej biedoty, które prowadził w Michałówce: - Co to jest pytają. - Tęcza. Wznieśli oczy i patrzą. Ładne dziwne, bardzo dziwne18. Dostrzegał i podkreślał wyjątkową naturalną, nieskaŝoną cynizmem wraŝliwość dzieci, nazywając je naturalnymi poetami i filozofami: Poetą jest człowiek, który się bardzo weseli i bardzo się martwi, łatwo się gniewa i mocno kocha - który silnie czuje, wzrusza się i współczuje; i takie są dzieci. A filozofem jest człowiek, który się bardzo zastanawia i chce koniecznie wiedzieć, jak 15 Jak kochać dziecko, w: Dzieła, t. 7. 16 Prawo dziecka do szacunku, 1929 17 Czytelnia dla wszystkich, nr 20, w: Dzieła. 18 Michałówka. Kolonia dla dzieci Ŝydowskich (z notatek dozorcy), Izraelita, 1904, w: Dzieła, t. 5, s. 237. 9
wszystko jest naprawdę; i znów takie są dzieci. Dzieciom trudno powiedzieć, co czują i o czym myślą, bo trzeba mówić wyrazami. A jeszcze trudniej pisać. Ale dzieci są poetami i filozofami. Wierzył w wielką moc sztuki i zdolność dzieci do jej tworzenia i odbioru do końca. Pewni jesteśmy, Ŝe godzina pięknej bajki myśliciela poety da wzruszenie najwyŝszego szczebla drabiny uczuć brzmiało zaproszenie na spektakl Poczta Rabindranatha Tagore, który 18 lipca 1942 r. wychowankowie domu pod opieką nauczycielki Esterki Winogron wystawili w piekle getta jak bardzo dla nich i wszystkich widzów aktualną opowieść o dojrzewaniu do śmierci. Cztery dni później zaczęła się likwidacja getta i wywózka jego mieszkańców do obozu zagłady w Treblince. Ale wieczór ten był wspaniałym duchowym przeŝyciem i pokazał, Ŝe sztuka moŝe dać siłę w najokrutniejszej rzeczywistości. Spróbujcie poznać artystyczne talenty i pasje swoich uczniów - na pewno nieraz was zaskoczą. Otwórzcie się na zainteresowania młodych i wykorzystajcie je w szkole. Wspólne tworzenie np. przedstawienia teatralnego czy przygotowywanie koncertu z muzyką i tekstami uczniów, w tym tych szczególnie trudnych, to wspaniały sposób na zdobycie kontaktu i osiągnięcie porozumienia ponad wszelkimi codziennymi podziałami i konfliktami. 8. Po co się jest królem? O władzy i odpowiedzialności. KaŜda decyzja pociąga za sobą konsekwencje, a reformowanie świata jest zadaniem pięknym, koniecznym, ale takŝe Ŝmudnym i niewdzięcznym19. W wydanej w 1923 roku powieści Król Maciuś Pierwszy Korczak podjął ambitną próbę wyjaśnienia dzieciom, jak funkcjonuje państwo oraz z jakimi trudnościami wiąŝą się próby budowania nowego porządku społecznego. UwaŜał, Ŝe dzieci powinny uczyć się odpowiedzialności za samych siebie i swój kraj, zdobywając wiedzę o prawach i obowiązkach obywateli. W literackiej formie pokazywał mechanizmy funkcjonowania państwa, działania całego społeczeństwa i poszczególnych jednostek. W sposób zrozumiały i interesujący dla dzieci wyjaśniał skomplikowane kwestie polityki i dyplomacji oraz trudność zaspokojenia potrzeb wszystkich grup społecznych. - A po co się jest królem? - naiwnie zapytał się Maciuś. - PrzecieŜ nie po to, Ŝeby nosić koronę, tylko Ŝeby dać szczęście ludności swego państwa. A jak dać szczęście? Wprowadza się róŝne reformy. - Oho to ciekawe" pomyślał Maciuś. - A reformy to najtrudniejsze, tak, to najtrudniejsze. Król Maciuś ponosi klęskę w swojej próbie zmiany porządku społecznego, zderzając się z cyniczną rzeczywistością oraz przekonując się, jak trudne jest wprowadzanie reform, gdy nie da się pogodzić interesów wszystkich grup społecznych. Sprawowanie władzy i zachowanie swoich ideałów nigdy nie jest zadaniem prostym, a kaŝda próba zmiany obrazu świata wymaga ogromnej mądrości, determinacji i gotowości do osobistych poświęceń. O wadach i zaletach władzy uczniowie mogą się przekonać, kandydując do władz samorządu uczniowskiego w swojej szkole. Im większa liczba kompetentnych, róŝnorodnych kandydatów, 19 Król Maciuś Pierwszy, Warszawa 1923 10
którym o coś chodzi, tym lepiej dla szkolnej demokracji. Spróbuj zachęcić aktywnych uczniów do kandydowania. To najlepszy sposób na zrealizowanie ich pomysłów na zmianę obrazu szkoły i sprawienie, by wszyscy czuli się w niej lepiej. JuŜ tworzenie programu wyborczego i kampania sprawią, Ŝe zmuszeni będą poznać opinie i potrzeby wszystkich członków szkolnej społeczności oraz zmierzyć się z bolączkami i ograniczeniami szkolnej rzeczywistości. Samo sprawowanie władzy teŝ nie jest łatwe trzeba wciąŝ waŝyć racje wielu grup interesów, znosić krytykę, być mistrzem planowania, zarządzania i organizacji. To jednak świetna szkoła demokracji i być moŝe pierwszy krok na trudnej i fascynującej drodze lidera społecznego czy politycznego społecznika, przywódcy, reformatora świata. 9. Nie ile, ale jak wiemy. Wiedza dziś zakreśliła tak wielkie kręgi, Ŝe objąć ją jeden umysł nie jest w stanie. ( ) staje często wobec faktu, którego nie zna, zjawiska, którego nie rozumie, wypadku, o którego istnieniu nie wiedział. ( ) Nie o to idzie, ile wiemy, ile nazwisk, dat i faktów trzymamy w pamięci, ale idzie o to, jak wiemy, jaka jest wartość naszej wiedzy. Choć od śmierci Janusza Korczaka minęło 70 lat, jego myśli nic nie straciły ze swej aktualności, przeciwnie niekiedy uderzają swą nowoczesnością i wydają się antycypować zmiany, jakie do dziś zaszły na świecie. Zdobywanie wiedzy i umiejętności w ciągle zmieniającej się rzeczywistości to jedno z waŝnych wyzwań współczesności. Jak uczyć w dobie internetu i praktycznie nieograniczonego dostępu do informacji? Jak mądrze korzystać z rosnącego w kaŝdej sekundzie zasobu światowej sieci? Wkuwanie owych nazwisk, dat i faktów, zamiast rozwijania umiejętności logicznego myślenia, kojarzenia róŝnych zjawisk oraz rozumienia procesów, daje wiedzę mało przydatną, a przy tym bardzo ulotną. Nie takie waŝne, Ŝeby człowiek duŝo wiedział, ale Ŝeby dobrze wiedział, nie Ŝeby umiał na pamięć, a Ŝeby rozumiał, nie Ŝeby go wszystko troszkę obchodziło, a Ŝeby go coś naprawdę zajmowało. Uczmy nie tyle suchych informacji, co umiejętności ich szybkiego znalezienia i, co najwaŝniejsze, mądrej selekcji i rozpoznania rzetelnych źródeł, gdy uczniowie będą ich potrzebowali do praktycznego wykorzystania, a przede wszystkim sposobów na ich uŝycie w codziennych sytuacjach. Wtedy jest duŝa szansa, Ŝe choć liczba rekordów w Google na dowolny wybrany temat wzrośnie w tym czasie o kolejne miliony, nasi uczniowie nie załamią się niemoŝnością opanowania tylu nowych danych i faktów, a spokojnie znajdą i wykorzystają to, czego w danej chwili potrzebują. WłóŜmy teŝ jak największy wysiłek w odkrywanie indywidualnych talentów swoich uczniów, połóŝmy nacisk na rozwijanie ich indywidualnych zainteresowań i pasji. Wesprzyjmy ich mądrze, by czas i wysiłek przeznaczony na wkuwanie informacji z wszystkich przedmiotów przeznaczyli raczej na to, by wiedzieć mniej, a dobrze. I jeszcze lepiej to rozumieć. 11
Jak wiemy, czyli jaka jest wartość naszej wiedzy moŝe być równieŝ odpowiedzią na pytanie, jak wykorzystujemy swoje umiejętności i kompetencje. Czy etycznie i z poŝytkiem dla społeczności? Lubię myśleć, Ŝe mój pradziadek wstawiał szyby, Ŝeby było jasno, i kupował skórki, z których robiono koŝuchy, Ŝeby było cieplej pisał Doktor w cytowanym tu juŝ fragmencie o najdalszym znanym sobie przodku. Poprośmy uczniów, by zastanowili się nad swoją przyszłością pod tym kątem. Czy jest dla nich waŝne, by lata edukacji dały im zawód poŝyteczny dla innych, choć nie zawsze prestiŝowy, czy myślą raczej o posadzie przede wszystkim intratnej finansowo? Czy przyszłość widzą jako realizację swojej pasji, czy raczej selekcję negatywną, bo nie trzeba było zdawać matematyki? Jak zamierzają dąŝyć do realizacji swoich planów? Albo jak chcą okryć, co jest ich prawdziwym powołaniem? 10. My wychowujemy was, ale i wy nas wychowujecie. Dziecko, jego potrzeby i jego dobro są w centrum Korczakowskiego systemu. To wokół dziecka powinno być organizowane wychowanie i nauczanie. Nie urabiać i przerabiać, a zrozumieć i porozumieć się chcemy z dzieckiem20 pisał Doktor, apelując o równouprawnienie i współpracę nauczycieli i wychowawców oraz dzieci na zasadach zaufania i pomocy. Walczył o indywidualne podejście do kaŝdego dziecka, o szacunek i poszanowanie jego indywidualności, pisząc: Nie czy mądre, raczej jak mądre21. A takŝe: Mówiłem nie do dzieci, a z dziećmi, mówiłem nie o tym, czym chcę, aby były, ale czym one chcą i mogą być. Przestrzegał nauczycieli przed dogmatyzmem i przyjmowaniem sztywnych załoŝeń pedagogicznych, namawiając do ciągłego obserwowania dzieci, by jak najwszechstronniej poznać ich indywidualność. Korczak domagał się właściwej postawy pedagogów nie tylko wobec dzieci, ale wobec samych siebie wolnej od rutyny i bezrefleksyjnego powtarzania cudzych poglądów. Namawiał ich do dbania o stały rozwój własny i do dzielenia się swoimi pasjami, bo tylko wówczas mają szansę zarazić miłością do nauki swoich podopiecznych: Poznaj siebie, zanim zechcesz dzieci poznać. Zdaj sobie sprawę z tego, do czego sam jesteś zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków. Ze wszystkich sam jesteś dzieckiem, które musisz poznać, wychować i wykształcić przede wszystkim22. I jeszcze: Dziecko chce wiedzieć, czyś sam widział, czy wiesz od innych, skąd wiesz; chce, Ŝeby odpowiedzi były krótkie i stanowcze, zrozumiale, jednobrzmiące, powaŝne, uczciwe. Wszystkie te starania warto podejmować nie tylko dla dobra uczniów, ale i dla własnej satysfakcji, bo, jak obiecuje Doktor, i mam nadzieję, Ŝe wiemy to z własnego doświadczenia: dobry wychowawca, który nie wtłacza a wyzwala, nie ciągnie a wznosi, nie ugniata a kształtuje, nie dyktuje a uczy, nie Ŝąda a zapytuje przeŝyje wraz z dziećmi wiele natchnionych chwil23. 20 Sprawozdanie Towarzystwa Nasz Dom w: Dzieła, t. 14, s. 199. 21 Pęta szablonu w: Jak kochać dziecko, w: Dzieła, t. 7. 22 Jak kochać dziecko, w: Dzieła, t. 7. 23 Jak kochać dziecko, w: Dzieła, t. 7. 12
Opiekunowie i wychowawcy w Domu Sierot starsi wychowankowie dostawali pod opiekę nowych małych przybyszów do domu. Swoje obserwacje notowali i konsultowali z wychowawcami. Wychowawcami z kolei stawali się najczęściej starsi, usamodzielniający się wychowankowie, którzy mogli mieszkać w przydomowej bursie, w zamian za co przez kilka godzin dziennie pracowali z dziećmi. Podstawowym kryterium przy przyjmowaniu do pracy była akceptacja wychowanków, oni takŝe w głosowaniu po okresie próbnym decydowali o pozostaniu wychowawcy w domu. Naucz się czegoś bardzo konkretnego od własnych uczniów. MoŜe to być jakiś program komputerowy, np. do montaŝu filmu z waszej wycieczki, albo gra edukacyjna o staroŝytnym Rzymie, którą moŝecie wykorzystać na lekcjach historii z twoim komentarzem. WaŜne, by uczniowie dostrzegli, Ŝe jesteś otwarta/otwarty na nową wiedzę i doceniasz ich kompetencje, równieŝ te pozaszkolne. realizowany jest w ramach programu Promocja literatury i czytelnictwa. Program jest finansowany ze środków finansowych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Partnerem programu jest Ośrodek Dokumentacji i Badań Korczakianum. 13