System emerytalny i jego wpływ na aktywa finansowe gospodarstw domowych

System emerytalny i jego wpływ na aktywa finansowe gospodarstw domowych 1. Wprowadzenie Znaczenie zabezpieczenia społecznego dla gospodarstw domowych jest niepodważalne. Przedmiotem szczególnego zainteresowania jest system emerytalny, którego sprawne i efektywne funkcjonowanie stanowi gwarancję bytu na starość dla osób, które ze względu na wiek, nie posiadają już zdolności do pracy zarobkowej. Negatywną cechą wspólną współczesnych światowych systemów emerytalnych jest ich niewydolność, która istotnie wpływa na sytuację gospodarczą poszczególnych krajów. Gwałtownie postępujące w ostatnich dziesięcioleciach załamanie sposobu finansowania emerytur ma kilka źródeł. Szczególnie istotne dla opisywanej kwestii są zmiany demograficzne, które powodują, iż dług, który wcześniej można było rolować bez ponoszenia większych kosztów, obecnie, z roku na rok stanowi coraz większy udział wydatków budżetowych. Niezbędna w związku z powyższym okazała się potrzeba przebudowy systemów emerytalnych poprzez ich reformowanie. Procesy transformacyjne w zakresie sposobu pobierania składek i wypłacania świadczeń emerytalnych nie ominęły Polski. Aby zapobiec załamaniu się systemu finansów publicznych rodzimy ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie w 1999 roku zasadniczej reformy systemu. Efektem prac legislacyjnych było skonstruowanie kilku ustaw i kilkudziesięciu aktów prawnych niższego rzędu, zawierających nową koncepcję zabezpieczenia społecznego, charakteryzującą się m.in. zróżnicowaniem źródeł finansowania świadczeń emerytalnych. Daje ona osobom pracującym możliwość korzystania z dodatkowych, dobrowolnych form ubezpieczeń emerytalnych oraz bardziej świadomego zarządzania funduszami, z których wypłacane będą przyszłe emerytury. Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie zasad funkcjonowania nowego systemu emerytalnego w Polsce. Szczególne znaczenie przypisane zostało nowym możliwościom, jakie niesie on dla osób czynnych zawodowo, które w świadomy sposób mogą kształtować wysokość przyszłych świadczeń emerytalnych. 2. Charakterystyka nowego systemu emerytalnego w Polsce Do 1998 roku funkcjonował w Polsce typowy dla kontynentalnej Europy bismarckowski system ubezpieczeń społecznych, opierający się na repartycyjnym sposobie finansowania świadczeń emerytalnych. Oznacza to, iż fundusz tworzony ze składek

odprowadzanych przez wszystkich pracujących był na bieżąco przekazywany na świadczenia emerytów. Poprawność funkcjonowania systemu repartycyjnego jest w zasadniczej mierze uzależniona od struktury demograficznej w danym kraju, a dokładnie od relacji pomiędzy osobami czynnymi zawodowo, a tymi, którzy pobierają świadczenia emerytalne. Jeśli pracujących jest znacznie więcej niż emerytów, wówczas system działa poprawnie, a gromadzone składki wystarczają na pokrycie bieżących wydatków. Czynniki demograficzne, wzrost bezrobocia i przywileje branżowe doprowadziły do tego, że w latach 90. XX wieku system repartycyjny w Polsce stał się niewydolny i zaistniała potrzeba jego gruntownej przebudowy. Istota nowego systemu emerytalnego zawiera się w jego nazwie: bezpieczeństwo dzięki różnorodności. Podstawową koncepcją, na której zasadziła się reforma było zróżnicowanie źródeł świadczeń emerytalnych, co ma zapewnić większe bezpieczeństwo i niezawodność systemu. 1 W związku z tym obok funkcjonującego wcześniej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), który został przekształcony w tzw. pierwszy filar systemu emerytalnego, powstały dwie dodatkowe formy zabezpieczenia. Zarządzane przez powszechne towarzystwa emerytalne (PTE) otwarte fundusze emerytalne (OFE), których istotą działalności jest gromadzenie i inwestowanie środków pieniężnych swoich członków z przeznaczeniem na wypłatę po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego tzw. drugi filar oraz dobrowolne formy oszczędzania tzw. trzeci filar. Wprowadzenie w ubezpieczeniach obowiązkowych systemu repartycyjnego (I filar) oraz systemu kapitałowego (II filar) odpowiada założeniom modelu mieszanego, który łączy zalety obydwu systemów i jednocześnie minimalizuje ich wady. Z jednej strony chroni przed niekorzystnymi tendencjami demograficznymi i przetargami politycznymi, z drugiej zaś zabezpiecza przed wahaniami na rynkach finansowych i długotrwałą inflacją. 2 Oba systemy emerytalne stary i nowy są całkowicie rozłączne. Oznacza to, iż żadna część nowego, obowiązkowego systemu emerytalnego nie jest kontynuacją systemu starego. Najważniejsze różnice pomiędzy starym i nowym systemem zostały zawarte w tabeli 1. 1 M. Szewczyk Nadrzewia, Z. Wilimowska: Fundusze emerytalne na polskim rynku, OPO, Bydgoszcz 2000, s. 40. 2 Ibidem, s. 41.

Tabela 1. Porównanie starego i nowego obowiązkowego systemu emerytalnego Stary system Wszystkie elementy systemu w jednym worku Finansowanie podatkowe Brak indywidualizacji uczestnictwa w fazie aktywności zawodowej Istnienie przywilejów emerytalnych dla części uczestników Słaby związek wpłat do systemu i wypłat Nowy system Wydzielony system emerytalny System oszczędnościowo ubezpieczeniowy Pełna indywidualizacja uczestnictwa Brak przywilejów; pełna standaryzacja zasad uczestnictwa Pełen związek wpłat i wypłat Źródło: Góra M.: System emerytalny, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 188. W nowym systemie emerytalnym składka każdego uczestnika systemu jest dzielona między dwa należące do niego indywidualne konta emerytalne: obsługiwane przez ZUS oraz PTE. Istotną cechą różniącą oba konta jest odmienny sposób generowania stóp zwrotu. W pierwszym filarze stopa zwrotu jest generowana poprzez wzrost gospodarczy, podczas gdy w drugim filarze przy wykorzystaniu rynków finansowych - za pochodzące ze składek środki nabywa się instrumenty finansowe, w tym również te, które są emitowane przez sektor prywatny. Nowy system emerytalny nie objął wszystkich zainteresowanych. Uczestnicy systemu zostali podzieleni na dwie grupy: pierwsza, w której znaleźli się emeryci oraz osoby pracujące, będące w wieku bliskim przejścia na emeryturę i druga, obejmująca osoby młodsze. 3 Nowy system emerytalny objął tylko osoby znajdujące się w drugiej grupie. Uczestnicy pierwszej grupy pozostali w starym systemie. W ramach drugiej grupy dokonano dodatkowego podziału, według którego osoby urodzone przed 1 stycznia 1969 roku miały prawo samodzielnie zdecydować, czy ich składka emerytalna ma zostać rozdzielona na dwa konta, czy też w całości kierowana na jedno niefinansowe konto (tabela 2). Podstawą dokonania takiego podziału była wnikliwa analiza korzyści i kosztów udziału w każdej z trzech możliwych wersji nowego systemu w zależności od wieku osoby objętej ubezpieczeniem emerytalnym. 3 W praktyce obie grupy zostały oddzielone granicą wyznaczoną przez wiek wynoszący 50 lat. W momencie wprowadzania reformy systemu emerytalnego w pierwszej grupie znalazły się osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku, a w drugiej osoby urodzone po 31 grudnia 1948 roku.

Tabela 2. Podział uczestników systemu emerytalnego w Polsce Nowy system (urodzeni po 31 grudnia 1948 roku) Urodzeni po 31 grudnia 1968 Urodzeni przed 1 stycznia roku 1969 roku Udział w nowym systemie Udział w nowym systemie automatyczny podział podział składki między dwa składki między dwa konta; konta lub wpłacanie całej (ZUS + OFE) składki na jedno konto; (ZUS + OFE) lub ZUS Stary system Urodzeni przed 1 stycznia 1949 roku Udział w starym systemie brak kont Źródło: Opracowanie własne. Co istotne wprowadzenie drugiego, obowiązkowego filara nie spowodowało dodatkowych obciążeń ani dla pracowników, ani dla pracodawców, gdyż stopa składki na ubezpieczenie społeczne pozostała bez zmian. Wynosi ona19,52 % podstawy wymiaru, przy czym część składki w wysokości 7,3 % podstawy wymiaru odprowadzana jest przez ZUS do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego (rysunek 1). Rysunek 1. Sposób wnoszenia i wysokość składek na ubezpieczenie emerytalne pracownika PRACOWNIK PRACODAWCA 9,76 % podstawy wymiaru 9,76 % podstawy wymiaru Razem 19,52 % podstawy wymiaru ZUS Osoby ubezpieczone w I i II filarze Osoby ubezpieczone tylko w I filarze 12,22 % na konto w ZUS 7,3 % na OFE 19,52 % na konto w ZUS Źródło: Opracowanie własne.

Elementem wspólnym nowego systemu emerytalnego jest działanie na zasadzie zdefiniowanej składki, co oznacza, że wysokość przyszłego świadczenia jest ściśle powiązana z wielkością środków przekazanych na ten cel przez ubezpieczonego. Ze względu na istnienie drugiego, kapitałowego filara, wysokość przyszłej emerytury uzależniona jest ponadto od efektywności inwestowania środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych. 3. Istota II filara systemu emerytalnego OFE mają charakter otwarty, co oznacza, że każdy uprawniony może dowolnie wybrać fundusz, a ten nie może odmówić mu członkostwa. Istnieje ponadto obowiązek przynależności do funduszu dla każdej osoby objętej ubezpieczeniem społecznym urodzonej po 31 grudnia 1968 r. Osoby, które nie wybrały funduszu są przypisywane do jednego z nich w drodze losowania, które organizuje ZUS. Członek funduszu może zdecydować o zmianie funduszu, co wiąże się z przeniesieniem zgromadzonych dotąd środków w drodze tzw. wypłaty transferowej. Działalność lokacyjna funduszy emerytalnych ma na celu osiągnięcie maksymalnej rentowności przy jednoczesnej minimalizacji ryzyka inwestycyjnego. Aktywa funduszu mogą być lokowane w szerokiej gamie instrumentów rynku finansowego, w tym m.in. w: 4 - depozytach bankowych i bankowych papierach wartościowych, - obligacjach i innych dłużnych papierach wartościowych, - akcjach spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym i pozagiełdowym, - akcjach narodowych funduszy inwestycyjnych, - certyfikatach inwestycyjnych i jednostkach uczestnictwa, - listach zastawnych, - kwitach depozytowych. Pewne kategorie instrumentów są wyłączone z działalności lokacyjnej funduszy emerytalnych. W pierwszym rzędzie zaliczyć do nich należy prawa pochodne, które ze względu na swą specyfikę, w tym przede wszystkim wykorzystywany efekt dźwigni finansowej, traktowane są jako instrumenty o zwiększonym stopniu ryzyka inwestycyjnego. Powszechne Towarzystwa Emerytalne konkurują ze sobą na rynku i choć z ich działalnością wiąże się ryzyko upadłości, OFE nie mają prawnej zdolności do bankructwa i nie mogą upaść. Ich aktywa są oddzielone od aktywów zarządzających nimi towarzystw, a 4 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, art. 141, Dz.U. 1997 nr 139 poz. 934 z późn. zm.

przed skutkami ewentualnej upadłości PTE, chronią je odpowiednie procedury prawne uruchamiane przez instytucję nadzorczą Komisję Nadzoru Finansowego. 4. Charakterystyka dobrowolnej części systemu emerytalnego Często podkreśla się, iż uczestnictwo w dwóch obowiązkowych filarach systemu emerytalnego może okazać się niewystarczające, a emerytury wypłacane z tego tytułu zbyt niskie. 5 W związku z tym, mimo dobrowolnego charakteru zwraca się uwagę na potrzebę udziału w trzecim filarze. Obecnie w ramach tej części systemu oferuje się: - pracownicze programy emerytalne (PPE) oraz, - programy emerytalne i oszczędnościowe tworzone poza ustawą o PPE. Warto w tym miejscu wyjaśnić pewne nieścisłości, które pojawiają się w zakresie nazewnictwa określającego nieobowiązkową część systemu emerytalnego w Polsce. Choć formalnie składa się on z jednego filara, powszechnie przyjęto wyodrębniać dwa filary. Wówczas jako trzeci filar systemu uznaje się pracownicze programy emerytalne, natomiast wszystkie pozostałe, dobrowolne formy oszczędzania traktuje się jako czwarty filar. Taki podział systemu emerytalnego czyni go bardziej przejrzystym. Potwierdzają to doświadczenia krajów Unii Europejskiej i USA, w których indywidualne oszczędności emerytalne traktowane są jako odrębny element systemu. Pracownicze programy emerytalne zwane potocznie programami emerytalnymi są formą zorganizowanego, grupowego oszczędzania na przyszłą emeryturę. Cechą charakterystyczną PPE jest to, że są tworzone dobrowolnie przez pracodawcę, który pragnie zapewnić swoim pracownikom wyższe świadczenie emerytalne w przyszłości. W pracowniczych programach emerytalnych składkę podstawową finansują pracodawcy, a pracownicy mają możliwość wnoszenia zadeklarowanej przez nich składki dodatkowej. 6 Zasady tworzenia i funkcjonowania pracowniczych programów emerytalnych określone są ustawowo. Programy te mogą być prowadzone w jednej z następujących form: 7 1) funduszu emerytalnego, 2) umowy o wnoszenie przez pracodawcę składek pracowników do funduszu inwestycyjnego, 3) umowy grupowego ubezpieczenia na życie pracowników z zakładem ubezpieczeń w formie grupowego ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, 5 zob.m.in.: A. Madej, P. Orkisz: Potrzebny IV filar indywidualne konto emerytalne (IKE), Nasz rynek kapitałowy nr 4/2002, s. 9. 6 Kwota wpłacanej składki podstawowej nie może przekroczyć 7% wynagrodzenia uczestnika, natomiast suma składek dodatkowych wniesionych przez uczestnika do jednego programu w ciągu roku kalendarzowego nie może przekroczyć trzykrotności kwoty odpowiadającej maksymalnej wysokości kwoty wpłaty na IKE, o której mowa w przepisach o indywidualnych kontach emerytalnych. 7 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o pracowniczych programach emerytalnych, art. 6, Dz.U z 2004 roku, Nr 116, poz. 1207 z późn. zm.

4) zarządzania zagranicznego. Oznacza to, iż pod ogólną nazwą pracowniczy program emerytalny może kryć się kilka form gromadzenia środków, kreujących nie tylko zróżnicowaną sytuację prawną, ale także różny poziom i jakość zabezpieczenia. Program tworzy się poprzez zawarcie umowy zakładowej pomiędzy pracodawcą a reprezentacją pracowników tworzoną przez wszystkie zakładowe organizacje związkowe działające u danego pracodawcy. Umowa zakładowa określa między innymi: 8 - formę programu wraz ze wskazaniem zarządzającego, który będzie gromadził środki i zarządzał nimi na podstawie umowy z pracodawcą lub na podstawie postanowień statutu funduszu emerytalnego, - wysokość składki podstawowej, - minimalną wysokość możliwej do zadeklarowania składki dodatkowej, jeżeli umowa zakładowa nie zakazuje deklarowania składki dodatkowej. Poza pracowniczymi programami emerytalnymi, polscy pracodawcy oferują również plany oszczędnościowo emerytalne zaliczane do IV filara. Plany te nie podlegają regulacjom ustawy o pracowniczych programach emerytalnych, dzięki czemu pracodawcy mogą swobodniej konstruować ich kształt. Większa elastyczność jest najważniejszą zaletą oferty w ramach czwartego filaru. Jednak w odróżnieniu od PPE nie wiąże się ona z żadnymi udogodnieniami natury fiskalnej. Tymczasem w ramach trzeciego filaru od składek wpłacanych przez pracodawcę nie jest naliczana składka na ubezpieczenie społeczne, a od zysków zrealizowanych w ramach pracowniczych programów emerytalnych nie odprowadza się podatku od zysków z kapitałów pieniężnych. 9 Od 2004 roku w ramach programów emerytalnych i oszczędnościowych tworzonych poza ustawą o PPE funkcjonują w Polsce indywidualne konta emerytalne (IKE). Jest to indywidualny plan oszczędnościowy służący gromadzeniu funduszy na przyszłą emeryturę. Umowa o prowadzenie IKE zawierana jest pomiędzy oszczędzającym a jedną z czterech grup instytucji finansowych: 10 - bankiem - w formie rachunku, lub lokaty bankowej, - funduszem inwestycyjnym - w formie inwestycji w jednostki uczestnictwa wybranych funduszy inwestycyjnych zarządzanych przez Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych, 8 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o pracowniczych programach emerytalnych, art. 13, Dz.U z 2004 roku, Nr 116, poz. 1207 z późn. zm. 9 K. Nowak, K. Skowera: Plany emerytalne 2005. Pracownicze programy emerytalne. Plany oszczędnościowo emerytalne. Rezultaty badań przeprowadzonych w okresie wrzesień 2005 styczeń 2006, Mercer Human Resource Consulting, Warszawa 2006, s.2. 10 Ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych, art.8, Dz.U. z 2004 r. Nr 116, poz.1205.

- ubezpieczycielem - w formie polisy na życie z funduszem kapitałowym, - podmiotem prowadzącym działalność maklerską - w formie rachunków papierów wartościowych oraz rachunku pieniężnego, służącego do jego obsługi. Zachętą do korzystania z IKE jest zwolnienie uzyskanych dochodów z podatku od zysków z kapitałów pieniężnych. Istnieje jednak limit wpłat, który ogranicza możliwości czerpania z tego rodzaju korzyści. Ustalana, na każdy rok kalendarzowy, wysokość ulokowanych środków nie może przekroczyć kwoty odpowiadającej 150% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok, określonego w ustawie budżetowej lub ustawie o prowizorium budżetowym. 11 W przypadku niedopełnienia wymogów ustawowych przez członka IKE, m.in. dokonywania wpłat, co najmniej w 5 dowolnych latach kalendarzowych, dokonania ponad połowy wartości wpłat nie później niż na 5 lat przed dniem złożenia przez oszczędzającego wniosku o dokonanie wypłaty, czy też zerwania umowy przed upływem określonego w ustawie terminu i wycofania środków z konta emerytalnego, oszczędzający zapłaci podatek od dochodów z kapitałów pieniężnych na powszechnie obowiązujących warunkach. Co istotne osoby zbierające środki na przyszłą emeryturę nie mogą korzystać z więcej niż jednego konta IKE. Prawo do zwolnienia z 19% podatku od dochodów z kapitałów pieniężnych przysługuje wówczas, gdy na podstawie pisemnej umowy o prowadzenie IKE oszczędności były gromadzone tylko na jednym IKE. Złamanie tego warunku wiąże się z dotkliwą sankcją zapłacenia zryczałtowanego podatku z tytułu gromadzenia oszczędności na więcej niż jednym koncie emerytalnym, który wynosi 75% uzyskanego dochodu na każdym IKE. 12 Wprowadzając do polskiego systemu emerytalnego indywidualne konta emerytalne, ustawodawca postanowił powiązać je z pracowniczymi programami emerytalnymi. Jest to w pełni możliwe dzięki temu, że zarówno III, jak i IV filar polskiego systemu emerytalnego oparte są na produktach o zdefiniowanej składce. Umożliwia to dokonywanie transferów między indywidualnymi kontami emerytalnymi a pracowniczymi programami emerytalnymi. 5. Analiza funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych na krajowym rynku Obecnie na krajowym rynku funkcjonuje 15 otwartych funduszy emerytalnych, w których uczestniczy prawie 13,5 miliona członków (tabela 3). Największym OFE zarówno pod 11 W roku 2008 limit ten wynosi 4.055,12 zł; obwieszczenie Ministra Polityki Społecznej z 27 listopada 2007 roku w sprawie wysokości wpłat na indywidualne konto emerytalne w roku 2008, M.P. nr 91, poz. 992. 12 A. Laszuk, K. Zawadzki: Następstwa wprowadzenia podatku od dochodów z kapitałów pieniężnych w Polsce, Pieniądze i Więź nr 2/2007, s.134.

względem wielkości aktywów, jak i ilości członków jest Commercial Union OFE BPH CU WBK. Pod względem obu kryteriów fundusz posiada ponad 20 % udział w rynku. Tabela 3. Charakterystyka otwartych funduszy emerytalnych według poziomu aktywów i ilości członków na dzień 31 marca 2008 roku Fundusz Emerytalny AEGON OFE AIG OFE Allianz Polska OFE AXA OFE Bankowy OFE Commercial Union OFE BPH CU WBK OFE DOM Generali OFE ING Nationale- Nederlanden Polska OFE Nordea OFE Pekao OFE OFE Pocztylion OFE Polsat Aktywa (mln zł) Udział w rynku (%) Liczba klientów Udział w rynku (%) 2752 2,0% 345 292 2,57% 11121 8,3% 1 097 751 8,16% 3325 2,5% 333 050 2,48% 5953 4,4% 626 891 4,66% 4078 3,0% 445 234 3,31% 35 750 26,6% 2 778 760 20,66% 1994 1,5% 311 982 2,32% 5 076 3,8% 572 859 4,26% 31 710 23,6% 2 676 737 19,91% 4708 3,5% 737 107 5,48% 2189 1,6% 318 064 2,37% 2727 2,0% 445 934 3,32% 1262 0,9% 323 824 2,41% OFE PZU 18 550 13,8% 1 982 502 14,74% Złota Jesień OFE Skarbiec- 3356 2,5% 451 546 3,36% Emerytura RAZEM 134552 100,0% 13 447 533 100,00% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KNF. Wielkość OFE jest ważną determinantą uwzględnianą przez potencjalnych członków przy wyborze funduszu. Przyszli uczestnicy drugiego filara mając na uwadze wieloletni charakter przeprowadzanych inwestycji kierują się zasadą, iż duży może więcej. Rzeczywiście możliwość wykorzystania efektu skali daje większym funduszom przewagę na rynku, jednak

nie ma gwarancji, co do tego, iż duży fundusz będzie osiągał wyższe stopy zwrotu na kapitale pochodzącym ze składek. Stopa zwrotu jest podstawową miarą oceny efektywności polityki inwestycyjnej OFE. Jest ona obliczana przez poszczególne OFE dwa razy w roku, na koniec marca i września, na podstawie zmiany wartości jednostki rozrachunkowej. Do marca 2004 roku wykorzystywana była dwuletnia stopa zwrotu, a od września 2004 roku obowiązuje stopa zwrotu wyliczana dla okresów trzyletnich. Poza standardową stopą zwrotu, dla całego rynku wyliczana jest średnia ważona stopa zwrotu wszystkich OFE będąca sumą iloczynów stóp zwrotu i przeciętnego udziału w rynku danego funduszu mierzonego wielkością aktywów netto. 13 W oparciu o średnią ważoną stopę zwrotu wyliczana jest minimalna wymagana stopa zwrotu. Dla uczestników systemu jest ona zabezpieczeniem przed ryzykiem utraty zgromadzonych na koncie środków. Mechanizm działania minimalnej stopy zwrotu zakłada uruchomienie procedur zmierzających do uzupełnienia kont uczestników do ustalonego poziomu, jeśli wyniki finansowe któregoś funduszu są gorsze od wymaganego minimum. 14 Jak dotąd tylko jeden fundusz został zobligowany do uzupełnienia powstałego niedoboru. Był nim OFE Bankowy, w przypadku którego osiągnięta stopa zwrotu była niższa od minimalnej stopy zwrotu w okresie IX 1999 IX 2001 oraz III 2000 III 2002 (tabela 4). Pozostałe otwarte fundusze emerytalne uzyskiwały stopy zwrotu na poziomie wyższym od zakładanego minimum. Dwuletnie średnie ważone stopy zwrotu mieściły się w przedziale od 15,31 % do 40,66 %, przy czym najwyższy jej poziom wystąpił w okresie IX 2001 IX 2003. Z kolei trzyletnie średnie ważone stopy zwrotu generowane były w przedziale od 31,48 % do 53,82 %. Co interesujące najniższy poziom stopy zwrotu odnotowany został w ostatnim trzyletnim okresie, to jest III 2005 III 2008. Jest to związane z pogarszającą się koniunkturą na polskim rynku kapitałowym. Tylko w styczniu 2008 indeksy giełdowe obniżyły się średnio o ok. 30 %. W tabeli 4 wytłuszczoną czcionką zaprezentowane zostały najlepsze i najgorsze wyniki OFE w poszczególnych przedziałach czasowych. Szczególna zmienność analizowanych wielkości ma miejsce w przypadku OFE Bankowy, który trzykrotnie generował najniższe i pięciokrotnie najwyższe stopy zwrotu. 13 Do wyliczenia średniej ważonej stopy zwrotu wskaźnik przeciętnego udziału w rynku może wynieść maksymalnie 15%. 14 Obecnie minimalna wymagana stopa zwrotu wyliczana jest jako połowa średniej ważonej lub średnia ważona pomniejszona o 4 punkty procentowe - w zależności od tego, która z tych wartości jest niższa.

Tabela 4. Dwuletnie i trzyletnie stopy zwrotu otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999 2008 stopy zwrotu dwuletnie stopy zwrotu trzyletnie OFE IX 99- III 00- IX 00- III 01- IX 01- III 02- IX 01- III 02- IX 02- III 03- IX 03- III 04- IX 04- III 05-01 02 02 03 03 04 04 05 03 06 06 07 07 08 Aegon 15,79 11,38 16,98 20,84 33,83 25,17 47,55 40,12 49,83 50,35 42,92 50,52 49,97 28,83 AIG 9,95 8,58 15,16 25,63 36,64 27,87 52,43 43,82 55,64 56,93 47,31 55,25 54,73 34,20 Allianz 18,09 13,65 22,93 27,57 36,08 26,73 51,15 38,53 43,98 44,19 39,65 46,31 46,38 29,29 Axa 19,18 15,03 19,59 22,73 30,46 22,16 46,86 38,71 50,92 53,28 46,45 54,48 51,15 30,67 Bankowy 1,38 5,41 19,37 35,60 53,38 31,93 74,75 45,76 52,41 50,77 43,78 48,03 43,81 25,92 CU 22,57 17,61 23,95 24,14 35,97 22,36 48,51 37,06 50,89 52,34 44,21 52,96 54,30 31,07 Dom 19,72 12,93 14,74 16,52 36,00 26,47 54,43 42,42 55,52 59,38 49,31 55,27 51,19 29,88 Generali 19,43 18,14 21,52 23,42 38,62 27,01 55,29 42,63 54,55 56,74 48,61 56,61 53,10 33,64 ING 19,92 16,67 28,31 29,77 44,38 28,97 59,10 45,11 56,32 54,90 47,29 54,92 54,50 31,72 Nordea 17,42 17,08 28,41 29,38 40,75 26,14 54,02 39,80 49,17 48,07 41,82 49,97 48,81 29,08 Pekao 17,98 11,14 20,29 22,51 29,65 22,13 47,45 38,50 46,76 53,83 50,25 61,22 56,93 35,24 Pocztylion 16,80 8,75 13,64 16,53 31,74 23,21 45,46 37,27, 49,75 55,85 46,49 54,33 52,22 32,54 Polsat 24,8 18,73 20,24 24,73 42,37 31,68 56,49 44,60 53,29 59,98 48,74 60,80 59,22 34,28 PZU Złota 15,31 Jesień 19,44 24,87 29,81 40,66 27,77 57,05 43,01 53,34 52,99 46,21 53,88 52,66 31,86 Skarbiec Emerytura 13,76 8,26 13,18 17,10 33,06 23,18 47,72 37,44 48,13 52,92 45,83 53,83 51,60 32,84 Średnia ważona 18,09 15,61 23,13 26,29 38,83 25,97 53,82 41,48 52,48 53,45 45,83 53,66 52,50 31,48 Minimalna stopa zwotu 9,05 7,81 11,57 13,15 19,42 12,98 26,91 20,74 26,24 26,72 22,92 26,83 26,25 15,74 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KNF.

Spośród najefektywniej inwestujących funduszy należy wyróżnić OFE Polsat, natomiast najniższe stopy zwrotu dla swoich klientów najczęściej wypracowywał OFE Allianz. Potwierdza to wykres 1, na którym porównana została efektywność inwestycji otwartych funduszy emerytalnych od początku ich działalności. OFE Polsat uzyskał w tym okresie stopę zwrotu na poziomie 186,5 %, podczas gdy wynik OFE Allianz jest gorszy o 38,1 punktu procentowego. Wykres 1. Porównanie stóp zwrotu otwartych funduszy emerytalnych od początku ich działalności do 31 marca 2008 roku 200 150 % 100 50 0 Polsat ING Generali Dom Nordea PZU CU AXA AEGON AIG Pekao Bankowy Skarbiec Pocztylion Allianz Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OFE. Co ciekawe OFE Polsat należy do najmniejszych funduszy na krajowym rynku emerytalnym pod względem wielkości zgromadzonych aktywów. Przeczy to tym samym tezie, iż efektywność inwestycji uzależniona jest od wielkości otwartych funduszy emerytalnych. Świadczyć to może również o tym, iż historyczna stopa zwrotu nie jest najważniejszym kryterium branym pod uwagę przy wyborze OFE. Potwierdzają to dane dotyczące wypłat transferowych członków zmieniających fundusze (Wykres 2). Najlepszy pod względem uzyskiwanych stóp zwrotu OFE Polsat opuściło więcej członków, niż do niego przystąpiło. W przypadku najgorszego - OFE Allianz występuje odwrotna zależność.

Wykres 2. Zmiany członkostwa dokonane przez uczestników otwartych funduszy emerytalnych w lutym 2008 roku 20000 15000 ilość 10000 5000 0 Polsat ING Generali DOM Nordea PZU CU AXA AEGON AIG Pekao Bankowy Skarbiec Pocztylion Allianz opuściło przystąpiło Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KDPW. Wieloletni horyzont czasowy obejmujący okres od momentu rozpoczęcia pracy zawodowej i odprowadzania składek do chwili osiągnięcia wieku emerytalnego sprawia, iż wybór najlepszego funduszu jest utrudniony. Tym niemniej warto dokonywać go świadomie, kierując się dopasowanymi do indywidualnych potrzeb kryteriami. Ważne jest również to, aby monitorować rynek OFE i reagować na zaistniałe, niekorzystne dla uczestnika II filara okoliczności. 6. Analiza funkcjonowania dobrowolnych form oszczędzania w polskim systemie emerytalnym Nowy system emerytalny zakłada ograniczenie roli państwa w zapewnieniu świadczeń emerytalnych ubezpieczonych. W związku z tym pierwsze dwa, obowiązkowe filary systemu zostały uzupełnione o instrumenty dobrowolnego oszczędzania na emeryturę. System emerytalny w swojej obowiązkowej części ma zapewnić świadczenia jedynie w podstawowej wysokości i aby nie doszło do drastycznego spadku poziomu życia po zakończeniu aktywności zawodowej niezbędne jest równoczesne korzystanie z planów emerytalnych oferowanych w ramach trzeciego i czwartego filara. Pomimo ryzyka wystąpienia niskich stóp zastąpienia, polskie społeczeństwo nie wykazuje szczególnego zainteresowania dobrowolnymi programami oszczędnościowymi. Potwierdzeniem na to są pracownicze programy emerytalne. W latach 1999 2007

odnotowuje się co prawda systematyczny wzrost liczby PPE (wykres 3), jednak ilość pracowników objętych tymi programami to zaledwie 312 tys. osób. 15 Wykres 3. Liczba PPE w latach 1999 2007 1200 1000 906 974 1019 800 600 400 200 0 342 150 182 207 3 29 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Źródło: Komisja Nadzoru Finansowego, III filar w 2007 roku, Warszawa 2008, s. 2. Uczestnicy PPE zebrali aktywa o łącznej wartości 3,8 mld złotych. Przeważająca większość środków pochodzi ze składek podstawowych. 16 Wśród programów funkcjonujących do końca 2006 roku przeważały te, w których składka ustanawiana była kwotowo (wykres 4). Pracodawcy, którzy wyliczali składkę procentowo, najczęściej ustanawiali ją w maksymalnym możliwym wymiarze. Wykres 4. Wysokość i sposób naliczania składki w programach zarejestrowanych do końca 2006 roku 29% 9% 10% 8% poniżej 3% 3%-3,99% 4%-4,99% 5%-5,99% 6%-6,99% 11% 7,00% 28% 5% wysokość składki określona kwotowo Źródło: Komisja Nadzoru Finansowego, Rynek PPE aktualne zmiany i tendencje, Departament Pracowniczych Programów Emerytalnych, luty 2008, s.5. 15 Komisja Nadzoru Finansowego, III filar w 2007 roku, Warszawa 2008, s. 3. 16 W 2006 roku składki dodatkowe stanowiły niewiele ponad 3 % ogółu zebranych kwot; zob. Komisja Nadzoru Finansowego, Rocznik rynku finansowego 2006, tab. 3.6.

W praktyce pracownicze programy emerytalne prowadzone są w jednej z trzech form (wykres 5). Zdecydowanie najchętniej wybieraną jest umowa z zakładem ubezpieczeń, choć zwraca uwagę systematyczny wzrost znaczenia czynnika oszczędnościowego kosztem elementów ochronnych tej formy. Około 20 % pracodawców zdecydowało się zawrzeć umowę z funduszem inwestycyjnym. Znaczenie tej formy wzrasta tradycyjnie w okresie lepszej koniunktury na giełdzie papierów wartościowych. Niespełna 3 % uczestników wybrało pracownicze fundusze emerytalne. Wykres 5. Struktura rynku PPE wg stanu na koniec 2006 roku z podziałem na formy 194 26 forma ubezpieczeniowa 754 umowa z funduszem inwestycyjnym pracowniczy fundusz emerytalny Źródło: Komisja Nadzoru Finansowego, Rynek PPE aktualne zmiany i tendencje, Departament Pracowniczych Programów Emerytalnych, luty 2008, s. 3. Głównym mankamentem PPE wydaje się być to, że są zakładane przez samych pracodawców. Niewielu z nich jest na tyle majętnych aby uczestniczyć w programach i wspierać w ten sposób swoich pracowników. 17 Wśród pracodawców tworzących pracownicze programy emerytalne są podmioty rynku finansowego, np. Bank Pocztowy S.A., PKO TFI S.A. oraz polskie oddziały Citibank. Oznacza to, że instytucje posiadające profesjonalne przygotowanie do oceny najlepszych możliwości inwestycyjnych, uznają formę oszczędzania w ramach pracowniczych programów emerytalnych jako atrakcyjny sposób zabezpieczenia emerytalnego swoich pracowników. O pozytywnym postrzeganiu PPE świadczyć też może spadek liczby składanych wniosków w sprawie likwidacji programów, czy nieliczne przypadki zawieszania lub obniżania odprowadzania składek podstawowych w programie. Coraz częściej obserwuje się zjawisko zmiany formy programu lub podmiotu zarządzającego środkami, co świadczy o 17 Według badań przeprowadzonych przez firmę doradczą Mercer, w 2007 roku programy emerytalne oferowało około 30 % przedsiębiorstw, z czego 57 % w ramach PPE, a 43 % w ramach innych programów, tworzonych poza ustawą o PPE, zob. IV filar coraz popularniejszy. 30 proc. firm oferuje programy emerytalne, Gazeta Giełdy Parkiet nr 37 z dnia 31 lutego 2008 roku, s.12.

bieżącym monitorowaniu wyników inwestycyjnych osiąganych przez zarządzającego i poszukiwaniu rozwiązań jak najbardziej korzystnych dla uczestników programu. W ramach dobrowolnych form oszczędzania nieco większym zainteresowaniem na krajowym rynku cieszą się indywidualne konta emerytalne. Na koniec grudnia 2007 r. instytucje uprawnione do prowadzenia IKE obsługiwały łącznie 915,5 tys. kont. Po stosunkowo dobrym dla przyrostu liczby IKE roku 2006, ubiegły rok przyniósł zdecydowane zahamowanie rozwoju tej formy oszczędzania emerytalnego (Wykres 6). Zmiana ta nie dotyczy jednak w równym stopniu wszystkich form indywidualnych kont emerytalnych. Znaczący spadek odnotowano w przyroście kont prowadzonych przez zakłady ubezpieczeń na życie, natomiast fundusze inwestycyjne przyciągnęły większą liczbę klientów niż w 2006 roku. Wykres 6. Liczba otwartych i prowadzonych IKE w latach 2004 2007 1000000 800000 600000 400000 200000 0 IX-XII 2004 I pół. 2005 II pół. 2005 I pół. 2006 II pół. 2006 I pół. 2007 II pół. 2007 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 liczba prowadzonych IKE (lewa skala) liczba otwartych IKE (prawa skala) Źródło: Komisja Nadzoru Finansowego, III filar w 2007 roku, Warszawa 2008, s. 3. Od początku funkcjonowania IKE we wrześniu 2004 roku osoby, które zdecydowały się gromadzić oszczędności emerytalne w tej formule, zebrały łącznie środki w wysokości 1.864,6 mln zł (Wykres 7). Wartość aktywów zgromadzonych na rachunkach IKE wzrosła w 2007 roku o 566 mln zł, co daje 43,6% w porównaniu z danymi za rok 2006. Największy udział w aktywach IKE ogółem na koniec analizowanego okresu miały fundusze inwestycyjne - ponad 45%, na drugim miejscu uplasowały się zakłady ubezpieczeń z prawie 39% udziałem.

Wykres 7. Aktywa prowadzonych IKE w latach 2006 2007 (tys. zł) 2000000 1500000 1000000 500000 0 491406 722646 578106 zakłady ubezpieczeń 846458 fundusze inwestycyjne 67081 96157 161952 199309 podmioty prowadzące działalność maklerską banki 1298545 ogółem 1864570 200 6 200 7 Źródło: Indywidualne konta emerytalne w 2007 roku, Komisja Nadzoru Finansowego, Departament Pracowniczych Programów Emerytalnych, luty 2008, s.5. Pomimo znaczącego wzrostu wartości aktywów zwracają uwagę stosunkowo niskie roczne przeciętne przyrosty środków na rachunkach z tytułu wpłat uczestników. Istnieją przynajmniej dwa powody takiego stanu rzeczy. Po pierwsze duża ilość kont jest nieaktywna. Z danych przekazanych przez instytucje finansowe wynika, że w 2007 r. jedynie 40% funkcjonujących IKE zostało zasilonych wpłatami. Oznacza to, że na 915,5 tys. kont jedynie 364 tys. posiadaczy IKE faktycznie gromadziło oszczędności w tej formule. Najwięcej nieaktywnych kont, prawie 70 %, znalazło się w zakładach ubezpieczeń. W pozostałych formach, w jakich mogą być prowadzone IKE wskaźnik ten ukształtował się następująco: fundusze inwestycyjne 36 %, podmioty prowadzące działalność maklerską - 14%, banki - 11%. Po drugie kwoty środków, które wpływają na indywidualne konta emerytalne są na ogół znacznie niższe od ustawowego limitu. Przykładowo średnia wartość wpłat na IKE w 2007 r. wyniosła 1.719 zł. przy limicie wynoszącym 3,7 tys. zł. (Wykres 8). W zależności od rodzaju instytucji finansowej, do której wnoszono składki na IKE wielkość średniej wpłaty ukształtowała się odmiennie. Średnio najwięcej w 2007 r wpłacono na konta podmiotów prowadzących działalność maklerską (3102 zł), a najmniej na konta prowadzone przez instytucje bankowe (1214 zł).

Wykres 8. Średnia wysokość wpłaty na IKE w latach 2006 2007 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1226 1386 zakłady ubezpieczeń 2708 2327 fundusze inwestycyjne 3211 3102 podmioty prowadzące dziaalność maklerską 1649 banki 1214 2199 ogółem 1719 200 6 200 7 Źródło: Indywidualne konta emerytalne w 2007 roku, Komisja Nadzoru Finansowego, Departament Pracowniczych Programów Emerytalnych, luty 2008, s.5. Warto też dostrzec fakt, że konta emerytalne w większym stopniu przyciągają osoby, które w bliskiej perspektywie będą korzystały ze zgromadzonych środków. Świadczy o tym struktura wiekowa IKE (Wykres 9). Wynika z niej, iż najwyższy 26% udział mają osoby z przedziału 51-60 lat, a tuż za nimi, z 25 % udziałem, są oszczędzający w wieku 41 50 lat. Ofertą IKE w równym, choć niewielkim stopniu są zainteresowane osoby młode do 30 roku życia, co osoby w wieku powyżej 60 lat. Wykres 9. Oszczędzający na IKE w 2007 roku według grup wiekowych 13% 13% 26% 23% do 30 lat 31-40 lat 41-50 lat 51-60 lat pow. 60 lat 25% Źródło: Indywidualne konta emerytalne w 2007 roku, Komisja Nadzoru Finansowego, Departament Pracowniczych Programów Emerytalnych, luty 2008, s.8. Podczas gdy liczba uczestników OFE dochodzi do 13,5 miliona, chętnych do udziału w III i IV filarze krajowego systemu emerytalnego jest niewiele ponad 1,2 miliona. Niewielka ilość osób dodatkowo oszczędzających jest niepokojąca, tym bardziej, iż dopiero połączenie części

dobrowolnej z obowiązkową stanowi rzeczywiste zabezpieczenie finansowe po przejściu na emeryturę. Powodów takiego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze zwraca uwagę niewystarczająca edukacja społeczna w zakresie kształtu nowego systemu emerytalnego i tego, jakie korzyści może przynieść uczestnictwo w każdym z czterech filarów. Znamienny jest fakt, iż w zakresie dobrowolnych form oszczędzania państwo nie podjęło jak dotąd żadnej kampanii informacyjno promocyjnej, a jedyne widoczne działania, to reklamy instytucji finansowych, oferujących plany emerytalne. Inna kwestia to potrzeba zwiększenia atrakcyjności oferowanych produktów i wprowadzenia dodatkowych zachęt dla konsumentów. Pomimo tego, że oferta skierowana do przyszłych emerytów została istotnie poszerzona poprzez wprowadzenie indywidualnych kont emerytalnych, przydatne byłoby zaproponowanie bardziej wyrafinowanych sposobów oszczędzania lub innych form pozyskiwania środków na przyszłą emeryturę, czego przykładem może być odwrócona hipoteka. 18 Podstawową zachętą dla uczestników dobrowolnej części systemu jest zwolnienie części dochodów z podatku od zysków z kapitałów pieniężnych. To niewiele uwzględniając fakt, iż udział w III i IV filarze wiąże się z pewnymi ograniczeniami, które zostały wskazane w niniejszym opracowaniu. 7. Zakończenie Reforma systemu emerytalnego była ważnym wydarzeniem o zasięgu ogólnospołecznym. Nowy system, to nie tylko wprowadzenie filara kapitałowego, który obok dotychczas funkcjonującego filara repartycyjnego tworzy obowiązkową część ubezpieczeń. To także dobrowolna sfera oszczędzania, dzięki której może być w pełni realizowana istota nowego systemu: bezpieczeństwo dzięki różnorodności. Właśnie III, a przede wszystkim IV filar krajowego systemu emerytalnego wzbudzają najwięcej kontrowersji i są najtrudniejsze do wdrożenia. Wymagają bowiem zmiany mentalności społeczeństwa nie przyzwyczajonego do dodatkowego oszczędzania na przyszłą emeryturę. Nikłe, jak dotąd zainteresowanie dobrowolną częścią systemu ma kilka źródeł. Duża grupa społeczeństwa nie jest świadoma potrzeby uczestnictwa w dodatkowych filarach i konsekwencji, jakie w przyszłości będzie miało pozostanie jedynie przy obowiązkowej części 18 Zob. K. Bramorski: Odwrócona hipoteka, Gazeta Bankowa nr 2/2008, s 26-27.

systemu. Inni mimo tej wiedzy odkładają w czasie moment rozpoczęcia oszczędzania, o czym świadczyć może choćby struktura wiekowa osób korzystających z IKE. Należy wyrazić nadzieję, iż dobrowolna część systemu będzie dalej rozwijana i stanie się równorzędną z obowiązkową, częścią krajowego systemu emerytalnego. Wymaga to co prawda przeprowadzenia pewnych zabiegów ze strony ustawodawcy, mających na celu m.in. uproszczenie istniejących regulacji, ale tylko wówczas będziemy mieli do czynienia z kompletnym systemem emerytalnym w Polsce.