Spis treści OD REDAKTORA................................................. 13 WSTĘP. OMÓWIENIE WYNIKÓW BADAŃ............................... 15 Społeczna struktura polskiego świata pracy...................... 20 Fordyzm postfordyzm a orientacje wobec rynku................. 27 Wizje gospodarki dobrze urządzonej............................ 29 Cechy przedsiębiorstw a zróżnicowanie grup pracowniczych......... 31 Praca jako wartość......................................... 35 Położenie materialne Polaków pracujących w 2007 roku............ 36 Polityka i reprezentacja interesów............................... 37 Rynek pracy................................................ 39 Prawo pracy.............................................. 41 Związki zawodowe........................................ 42 Skład społeczny związków zawodowych........................ 49 CZĘŚĆ I STRUKTURA ROZDZIAŁ 1. ŚWIAT PRACY A FORDYZM I POSTFORDYZM.................. 52 1.1. Fordyzm i włączenie klasy pracowniczej do systemu po II wojnie światowej.................................. 52 1.2. Kryzys fordyzmu. Postfordyzm i odchodzenie od praktyki włączania klasy pracowniczej do systemu......... 55 1.3. Fordyzm, postfordyzm a polska transformacja................ 61 ROZDZIAŁ 2. TEORIE STRUKTURY SPOŁECZNEJ A ŚWIAT PRACY............. 65 2.1. Teorie struktury społecznej rozwijane w okresie fordowskim.... 65 2.2. Kryzys fordyzmu i odchodzenie od silnych teorii klasowych..... 75 ROZDZIAŁ 3. STRUKTURA ŚWIATA PRACY W OKRESIE TRANSFORMACJI........ 86 3.1. Hipotezy i pytania...................................... 92 3.2. Charakterystyka grup ekonomiczno-zawodowych (autor: Jerzy Bartkowski)................................ 95
6 3.3. Postrzeganie struktury społecznej. Lokalizacje strukturalne..... 107 3.4. Postrzeganie konfliktów społecznych....................... 123 3.5. Brak legitymizacji nierówności dochodów.................. 129 3.6. Identyfikacje grupowe................................... 134 3.7. Klasowy charakter świata pracy?.......................... 138 CZĘŚĆ II POZIOM ŻYCIA WSTĘP. DOCHODY JAKO PRZEDMIOT SYSTEMATYCZNYCH BADAŃ........... 142 CZESŁAWA KLISZKO ROZDZIAŁ 4. ZRÓŻNICOWANIE DOCHODÓW............................. 144 4.1. Polski fordyzm i postfordyzm a dochody pracowników......... 144 4.2. Zróżnicowanie dochodów z pracy i ich główne determinanty.... 150 4.3. Dochody deklarowane a przestrzeganie zasad fair play w zakładzie pracy...................................... 156 4.4. Dochody deklarowane a sytuacja na lokalnym rynku pracy...... 159 CZESŁAWA KLISZKO ROZDZIAŁ 5. DOCHODY NA OSOBĘ GOSPODARSTWA DOMOWEGO............ 163 5.1. Typologia ze względu na materialne położenie Polaków pracujących................................... 168 CZESŁAWA KLISZKO ROZDZIAŁ 6. BRAKI ODCZUWANE W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH PRACUJĄCYCH POLAKÓW ORAZ OBAWY RESPONDENTÓW DOTYCZĄCE PRZYSZŁOŚCI.......................................... 175 PODSUMOWANIE................................................. 180 CZĘŚĆ III POLACY PRACUJĄCY WOBEC WYZWAŃ EKONOMICZNYCH ROZDZIAŁ 7. ORIENTACJE WOBEC RYNKU............................. 184 7.1. Typologie i klasyfikacje w czasach postsocjalistycznego fordyzmu............................ 184 7.2. Fordyzm a postfordyzm. Subiektywny wskaźnik orientacji wobec rynku.......................................... 188 7.3. Cztery orientacje wobec rynku............................ 202 7.4. Orientacje rynkowe a grupy ekonomiczno-zawodowe i schemat klasowy...................................... 211
7 7.5. Orientacje wobec rynku a cechy pracujących i typy przedsiębiorstw................................... 216 7.6. Samozatrudnienie a orientacje wobec rynku.................. 222 7.7. Etos pracy a orientacje wobec rynku....................... 224 7.8. Orientacje wobec rynku a klasa robotnicza i pracownicza....... 228 ROZDZIAŁ 8. ŚWIADOMOŚĆ EKONOMICZNA POLAKÓW PRACUJĄCYCH........ 230 8.1. Badania świadomości ekonomicznej w Szkole Głównej Handlowej............................. 232 8.2. Ewolucja wyborów dokonywanych przez pracowników przemysłu w latach 1991 2007............................ 234 8.3. Typologia wizji gospodarki dobrze urządzonej 1991 2007...... 244 8.4. Wizje preferowanego porządku ekonomicznego a orientacje wobec rynku................................. 249 8.5. Orientacje wobec rynku a klasy w wizjach gospodarki dobrze urządzonej...................................... 250 CZĘŚĆ IV PRAWO PRACY I STOSUNKI PRACY JACEK MĘCINA ROZDZIAŁ 9. PRAWO PRACY W PRZEBUDOWIE KIERUNKI I CECHY EWOLUCJI ZMIAN W PRAWIE PRACY................. 258 9.1. Europeizacja polskiego prawa pracy....................... 262 9.2. Dialog społeczny i zbiorowe stosunki pracy a zmiany w prawie pracy......................................... 265 9.3. Zmiany prawa pracy a rynek pracy i koszty pracy............. 272 9.4. Oceny zmian w prawie pracy z perspektywy zmian społeczno-gospodarczych................................ 276 9.5. Przestrzeganie prawa pracy w ocenie pracowników............ 278 9.6. Dyskryminacja w zatrudnieniu, wynagradzaniu i awansowaniu......................................... 285 9.7. Elastyczność zatrudnienia a stosunki pracy................... 288 9.8. Ocena satysfakcji z wykonywanej pracy..................... 293 9.9. Opinie o pracy, skłonność do zmiany....................... 298 9.10. Podsumowanie i wnioski................................. 299 9.11. Aneks analiza indywidualnego i zbiorowego Kodeksu pracy (projektów Komisji Kodyfikacyjnej prawa pracy).......................................... 300
8 JACEK MĘCINA ROZDZIAŁ 10. NAJWAŻNIEJSZE CECHY I WYZWANIA POLSKIEGO RYNKU PRACY.......................................... 307 10.1. Opinie respondentów o bezrobociu i rynku pracy............. 318 10.2. Ocena sytuacji na lokalnych rynkach pracy.................. 320 10.3. Akceptacja trudnych warunków pracy a adaptacyjność........ 327 10.4. Elastyczność, regulacja i deregulacja rynku pracy............. 331 10.5. Flexicurity jak wykorzystać szansę na równowagę na rynku pracy?........................................ 334 10.6. Słabości i atuty polskiego modelu a szanse na wdrożenie idei flexicurity......................................... 337 JAN CZARZASTY ROZDZIAŁ 11. WARUNKI PRACY I KULTURA ORGANIZACYJNA............... 343 11.1. Kultura organizacyjna kontekst teoretyczny................ 343 11.2. Kulturowy kontekst działania organizacji w Polsce............ 359 11.3. Kultura organizacyjna i warunki pracy w perspektywie badań Polacy pracujący................................ 367 11.4. Warunki pracy i cechy kultury przedsiębiorstw............... 391 11.4. Zakończenie: kultury organizacyjne polskich przedsiębiorstw... 408 CZĘŚĆ V ZWIĄZKI ZAWODOWE: TEORIA I PRAKTYKA ROZDZIAŁ 12. ZWIĄZKI ZAWODOWE W KRAJACH STAREJ DEMOKRACJI....... 420 12.1. Teza dywergencyjna kontra teza konwergencyjna............. 420 12.2. Ewolucja ruchu związkowego w Europie i typy związków...... 421 12.3. Podziały związków według osi reformizm radykalizm...... 422 12.4. Trójdzielne typologie związków zawodowych: klasa społeczeństwo rynek................................. 424 12.5. Problem przywództwa związkowego: demokracja a oligarchia, transakcja a transformacja............................... 429 12.6. Narodowe warianty europejskiego ruchu związkowego........ 430 ROZDZIAŁ 13. ZWIĄZKI ZAWODOWE W KRAJACH POSTSOCJALISTYCZNYCH.... 432 ROZDZIAŁ 14. ZWIĄZKI ZAWODOWE MIĘDZY FORDYZMEM A POSTFORDYZMEM. KRYZYS FORDOWSKICH ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH...................... 437
9 ROZDZIAŁ 15. ZWIĄZKI ZAWODOWE W POLITYCE........................ 444 ROZDZIAŁ 16. ZWIĄZKI ZAWODOWE W TEORII EKONOMII I W GOSPODARCE.... 448 16.1. Związki zawodowe w teorii ekonomii....................... 448 16.2. Związki zawodowe w gospodarce.......................... 451 ROZDZIAŁ 17. EWOLUCJA POLSKICH ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH............ 459 17.1. Perspektywa instytucjonalna............................. 459 17.2. Pierwsze etapy instytucjonalizacji: związki zawodowe w czasach totalitaryzmu i autorytarnego socjalizmu............ 463 17.3. Związki zawodowe w okresie przełomu ustrojowego.......... 477 17.4. Początki polskiego kapitalizmu i instytucjonalizacja konfliktowego pluralizmu................................ 480 17.5. Pogłębianie się związkowego pluralizmu.................... 487 17.6. Ustawa o Trójstronnej Komisji a trzeci partner związkowy Forum Związków Zawodowych.......................... 491 17.7. Polityczne relacje Solidarności i OPZZ................... 494 17.8. Struktury związków zawodowych i próby ich reform.......... 498 17.9. Europeizacja ruchu związkowego: ku nowym wzorom kultury i nowym instytucjom................................... 513 17.10. Związkowa wizja społeczno-gospodarcza i problem deficytu ekspertyz...................................... 527 MICHAŁ WENZEL ROZDZIAŁ 18. ZWIĄZKI ZAWODOWE W BADANIACH CBOS 1980 2008....... 533 18.1. Metodologia.......................................... 533 18.2. Dynamika przynależności do związków w latach 1980 2008.... 534 18.3. Społeczno-zawodowa struktura związków zawodowych w latach 1980 1981..................................... 540 18.4. Związki zawodowe w latach osiemdziesiątych................ 544 18.5. Struktura przynależności do związków w latach 1989 1991..... 546 18.6. Struktura związków w 2006 roku.......................... 548 ROZDZIAŁ 19. ZWIĄZKI ZAWODOWE W BADANIACH Z 2007 ROKU........... 551 19.1. Potrzeba istnienia związków zawodowych w opinii Polaków pracujących........................................... 559 19.2. Orientacje członków związków zawodowych wobec rynku..... 561 19.3. Związki zawodowe, układy zbiorowe i rady pracowników...... 563
10 ANDRZEJ MOKRZYSZEWSKI ROZDZIAŁ 20. PRZYCZYNY NISKIEGO UZWIĄZKOWIENIA POLAKÓW PRACUJĄCYCH......................................... 572 20.1. Deklarowane przyczyny nieprzynależności.................. 572 20.2. Deklarowane przyczyny rezygnacji z przynależności........... 575 20.3. Przyczyny braku związków w zakładach pracy............... 579 ADAM MROZOWICKI ROZDZIAŁ 21. ZWIĄZKI ZAWODOWE W BIOGRAFIACH ROBOTNIKÓW: MIĘDZY WYCOFANIEM A PRAGMATYZACJĄ............................. 581 21.1. Perspektywa interpretatywna a problem partycypacji związkowej robotników.................................. 582 21.2. Nota metodologiczna: badania biograficzne nad robotnikami na Śląsku............................................. 584 21.3. Ewolucja partycypacji związkowej w robotniczych biografiach: uwagi wprowadzające................................... 585 21.4. Partycypacja związkowa a sposoby radzenia sobie ze zmianą po 1989 roku.................................. 587 21.5. Strategie życiowe a dynamika partycypacji związkowej. Uwagi podsumowujące.................................. 598 ZAKOŃCZENIE CZĘŚCI V........................................... 602 CZĘŚĆ VI PRACA A POLITYKA WSTĘP........................................................ 606 JERZY BARTKOWSKI ROZDZIAŁ 22. ZACHOWANIA POLITYCZNE W PERSPEKTYWIE TEORETYCZNEJ... 609 22.1. Paradygmat socjalno-strukturalny w zachowaniach politycznych........................................... 609 22.2. Rola identyfikacji społecznych w zachowaniach politycznych........................................... 614 22.3. Praca, wartości społeczne, orientacje życiowe a zachowania polityczne............................................. 615 22.4. Zasoby a postawy i zachowania polityczne................... 616 22.5. Czynniki społeczne i instrumentalne w wyborach politycznych........................................... 618 JERZY BARTKOWSKI ROZDZIAŁ 23. POLACY PRACUJĄCY A POLITYKA......................... 621 23.1. Zakres analizowanych postaw i uwarunkowań................ 621
11 23.2. Wizja demokracji....................................... 622 23.3. Stosunek do demokracji jako systemu. Ocena działania demokracji w Polsce....................... 625 23.4. Postawy anty- i prodemokratyczne......................... 632 23.5. Zainteresowanie polityką na poziomie kraju i polityką lokalną....................................... 634 23.6. Przynależność do stowarzyszeń i udział w wyborach........... 641 23.7. Stosunek do integracji europejskiej i ocena przystąpienia do UE................................................ 646 23.8. Podsumowanie......................................... 653 JERZY BARTKOWSKI ROZDZIAŁ 24. OPINIE O REPREZENTACJI INTERESÓW PRACOWNIKÓW I PRACODAWCÓW W POLSCE........................................ 658 Wnioski.................................................. 672 CZĘŚĆ VII WYBÓR PRÓBY I SZACOWANIE WYNIKÓW W BADANIU POLACY PRACUJĄCY 2007 WSTĘP........................................................ 678 ROZDZIAŁ 25. OKREŚLENIE POPULACJI BADANIA........................ 680 25.1. Podstawowe przesłanki definiowania pracujących............. 680 25.2. Definicja pracujących w badaniach Polacy pracujący 2007................................ 682 ROZDZIAŁ 26. METODA WYBORU PRÓBY RESPONDENTÓW.................. 685 26.1. Dostępne operaty. Analiza metod i schematów wyboru......... 685 26.2. Pracujący według danych statystycznych.................... 688 ROZDZIAŁ 27. WYBÓR PRÓBY....................................... 693 27.1. Podział na warstwy..................................... 693 27.2. Schemat wyboru próby.................................. 694 ROZDZIAŁ 28. WAŻENIE DANYCH.................................... 699 28.1. Algorytm ważenia danych................................ 699 28.2. Transformacja rozkładów zmiennych po zastosowaniu ważenia oraz porównania z danymi surowymi i danymi GUS........... 703
12 ROZDZIAŁ 29. REALIZACJA PRÓBY ORAZ WPŁYW PRZYJĘTEJ METODY WYBORU RESPONDENTÓW NA ROZKŁADY WYBRANYCH ZMIENNYCH................. 710 29.1. Prezentacja przyczyn niezrealizowania wywiadów z respondentami wylosowanymi w PESEL................... 710 29.2. Wpływ przyjętej metody wyboru respondentów na rozkłady wybranych zmiennych................................... 717 Podsumowanie............................................. 729 ZAKOŃCZENIE: KOMENTARZ DO PROBLEMU KLAS SPOŁECZNYCH........... 731 BIBLIOGRAFIA.................................................. 734 INDEKS NAZWISK................................................ 756 NOTY O AUTORACH............................................... 764