Medycyna sportowa 21 Taekwon-do należy do najpopularniejszych dalekowschodnich sztuk walki, a zainteresowanie nim nadal wzrasta. Ocena wysklepienia podłużnego stopy u młodych adeptów taekwon-do ITF Badaniami plantokonturograficznymi objęto grupę 32 dzieci w wieku 8-13 lat, trenujących od dwóch lat taekwon-do ITF w krakowskich klubach, trzy razy w tygodniu po 50 minut. Badano wysklepienie podłużne stopy w warunkach odciążenia i obciążenia. Na podstawie odbitki obu stóp określono wartość kąta Clarke a oraz wskaźnika ky. Otrzymane wyniki odniesiono do norm podanych przez Kasperczyka i Lizisa. Stwierdzono, iż 68,75% dzieci z badanej grupy ma zaburzenia w obrębie łuku podłużnego stopy. U 56,25% są to zaburzenia głębokie płaskostopie. U dalszych 12,5% dzieci istnieje realne zagrożenie powstania omawianej wady. Koniecznym warunkiem dopuszczenia dziecka do zajęć treningowych taekwon-do jest pomyślne przejście badań wysklepienia stopy. Ćwiczenia wzmacniające mięśnie odpowiedzialne za prawidłową jej architekturę powinny być stałym elementem treningu. SŁOWA KLUCZOWE: wysklepienie podłużne stopy płaskostopie taekwon-do ITF. Sport Wyczynowy 2004, nr 11-12/479-480
22 Wstęp Taekwon-do należy do najpopularniejszych dalekowschodnich sztuk walki, a zainteresowanie nim nadal wzrasta. Możliwość zdobycia przez dziecko podstawowej umiejętności samoobrony to prawdopodobnie główny powód, dla którego rzesze rodziców wybierają dla swoich pociech ten właśnie rodzaj sportu. Nie bez znaczenia jest także coraz większa dostępność klubów i obniżenie kosztów treningów. Bywa, że o zapisaniu dziecka do sekcji decyduje nadzieja, że aktywność ruchowa spowoduje obniżenie jego otyłości, coraz częściej pojawiającej się już w młodszym wieku szkolnym. Grupy treningowe rekrutują się najczęściej spośród uczniów szkół podstawowych, niekiedy dzieci młodszych, nawet 5-6-letnich. Tłumaczy się to, po pierwsze, długim czasem potrzebnym do osiągnięcia poziomu średnio zaawansowanego, po drugie dużą elastycznością czynnego aparatu ruchu dziecka, ułatwiającą opanowywanie techniki, oraz naturalną, dużą potrzebą ruchu u dzieci w wieku przedpokwitaniowym. Systematyczny, ukierunkowany trening taekwon-do prowadzi do perfekcyjnego posługiwania się w walce w obronie i w ataku, kończynami górnymi i dolnymi. Techniki nożne, zwłaszcza wykonywane w wyskoku, stały się niedoścignionym wzorem do naśladowania dla wszelkich systemów samoobrony (3). Treningi taekwon-do odbywają się na sali, w grupach kilkunasto-, kilkudziesięcioosobowych. Uczestnicy zajęć, ubrani w dobok lub inny strój sportowy, ćwiczą bez obuwia. Intensywność oraz czas trwania zajęć zależą od poziomu zaawansowania ćwiczących. Najpierw nauczane są techniki podstawowe, później w miarę wzrostu poziomu wytrenowania, trudniejsze obrotowe oraz w wyskoku. Te drugie, w połączeniu ze skocznościową częścią rozgrzewki, stanowią duże obciążenie dla stóp. Tych zwłaszcza, których wysklepienie nie jest jeszcze w pełni ukształtowane lub gdy mięśnie je podtrzymujące są osłabione. Stopa ludzka spełnia trzy podstawowe funkcje: podporową, lokomocyjną oraz amortyzacyjną. Układ 26 kości stopy, wzmocniony aparatem mięśniowo-więzadłowym, tworzy trzy łuki: a) wewnętrzny, czyli sklepienie podłużne dynamiczne, b) przedni sklepienie poprzeczne oraz c) podłużny boczny, tzw. statyczny (ryc. 1-2). U dziecka w wieku 10-13 lat wysklepienie stopy charakteryzuje się parametrami zbliżonymi do występujących u osoby dorosłej (11), o ile nie dojdzie do zniekształceń stóp w okresie dzieciństwa, w fazie intensywnego rozwoju. Najczęściej spowodowane są one obniżeniem podłużnej architektury stopy wszelkie nieprawidłowości w obrębie łuku poprzecznego skutkują niewydolnością przodostopia. Pierwotną przyczyną płaskostopia nabytego jest niewydolność mięśniowa, wynikająca z ogólnego osłabienia układu mięśniowego oraz/lub dysproporcji pomiędzy siłą mięśni decydujących o wysklepieniu stopy a wymaganiami przed nimi stawianymi. W warunkach przeciążenia dochodzi do rozciągnięcia struktur miękkich stopy i płaskostopia. Sprzyja temu chodzenie po, występującym niemal wszędzie, twardym podłożu (11).
Ocena wysklepienia podłużnego stopy u młodych adeptów taekwon-do ITF 23 Ryc. 1. Kości tworzące łuk podłużny przyśrodkowy stopy. Ryc. 2. Kości tworzące łuk podłużny boczny stopy. Z badań (5) wynika, iż powstawanie płaskostopia jest procesem wieloetapowym. Dlatego konieczna jest ocena wysklepienia stopy zarówno w warunkach, odciążenia jak i obciążenia. Na tej podstawie można wnioskować o stanie funkcjonalnym mięśnia piszczelowego tylnego, zwartości stawu skokowo-łódkowego, a także stanie aparatu torebkowo-więzadłowego, ścięgien i rozcięgien stopy. Rozścięgno podeszwowe jest ważnym stabilizatorem łuku podłużnego stopy w fazie odbicia (6). Ważne znaczenie dla prawidłowego postępowania korekcyjnego ma również uchwycenie etapu niedomogi ścięgnowo-mięśniowo-rozścięgnowej (5).
24 Cel badań i hipotezy badawcze Celem badań było określenie częstości występowania obniżenia wysklepienia podłużnego stopy w warunkach odciążenia i obciążenia u dzieci trenujących taekwon-do ITF, w wieku 8-13 lat. Do tak wyznaczonego celu sformułowano następujące hipotezy badawcze: 1. Ze względu na duże obciążenia treningowe w badanej grupie dzieci często dochodzi do zaburzeń w obrębie architektury podłużnej stopy. 2. Badane zaburzenia występują częściej wśród dzieci otyłych, tak jak to ma miejsce w przypadku dzieci nie trenujących. 3. Zaburzenia w badanej grupie częściej występują w postaci tzw. stopy zagrożonej, czego powodem jest progresywna faza rozwoju wysklepienia podłużnego stopy. Materiał i metody badań Badaniami objęto 32 dzieci, 23 chłopców i 9 dziewcząt, trenujących od ponad dwóch lat w sekcjach taekwon-do ITF krakowskich klubów. Dzieci uczęszczały na treningi trzy razy w tygodniu, czas jednostki treningowej wynosił średnio 60 minut. Wiek dzieci z grupy badawczej wahał się od 8 do 13 lat; średnia 10,31 roku. Dzieci miały za sobą od 2 do 5 lat treningu (średnio: 2,5 roku), posiadały stopnie uczniowskie 4-9 kup (ryc. 3 i 4). Do oceny wysklepienia stopy zastosowano metodę plantokonturografii z uwagi na jej dostępność, niskie koszty, łatwość wykonania i małe nakłady czasowe, co liczy się zwłaszcza w badaniach przesiewowych. Przed przystąpieniem do wykonania odbitek stopy przeprowadzono obserwacje oraz wywiad, mające ustalić, czy u badanego dziecka występuje otyłość, Ryc. 3. Rozkład stażu treningowego badanych.
Ocena wysklepienia podłużnego stopy u młodych adeptów taekwon-do ITF 25 Ryc. 4. Rozkład zaawansowania sportowego badanych (posiadanych stopni KUP). jakie jest ustawienie stopy w stosunku do podudzia, czy w badaniu lekarskim stwierdzono płaskostopie bądź zagrożenie jego powstania, czy podczas treningu lub na jego skutek dzieci odczuwają bóle kolan lub stóp. Ponadto ustalano zachowanie się wysklepienia podłużnego stopy w warunkach odciążenia (tab. 1). Następnie, na podstawie sporządzonych odbitek stopy, określono kąt Clarke a (kąt zawarty pomiędzy styczną przyśrodkowego brzegu odbitki stopy a linią łączącą punkt największego wgłębienia i zetknięcia stycznej przyśrodkowej z brzegiem przodostopia; kąt ten określa stan wysklepienia łuku podłużnego stopy) oraz wartość wskaźnika ky (stosunku długości odcinka przebiegającego w centrum wysklepienia łuku podłużnego przez zacienioną część śladu do długości odcinka wykreślonego przez niezacienioną i zacienioną część plantokonturogramu) dla stopy prawej Tabela 1 Informacje uzyskane na podstawie wywiadu Cecha Liczba dzieci % Otyłość 5 15,63 Koślawe ustawienie stopy 10 31,25 Bóle kolan 5 15,63 Bóle stóp 6 18,75 Płaskostopie stwierdzone przez lekarza 4 12,50 Obniżenie wysklepienia podłużnego w warunkach odciążenia 6 18,75
26 Tabela 2 Normy dla kąta Clarke a i wskaźnika ky (wg Lizisa i Kasperczyka) Wiek Wartość wskaźnika Ky Kąt Clarke a (w stopniach) dziewczęta chłopcy 8 0,44-0,54 33-45 27-42 9 0,41-0,53 33-45 28-43 10 0,40-0,53 32-46 30-44 11 0,39-0,53 32-46,5 31-45 12 0,26-0,45 32-47 32-46 13 0,26-0,45 40-48 33-47 i lewej i porównano je z normami dla danej grupy wiekowej, podanymi przez Lizisa i Kasperczyka (10, 11) (tab. 2). Wyniki badań i dyskusja Analizując wartości kąta Clarke a i wskaźnika ky w warunkach obciążenia w obu stopach u 18 dzieci (56,25% grupy) stwierdzono płaskostopie. U 4 (12,5%) w obrębie obu stóp oraz u 1 dziecka tylko w stopie lewej odnotowano wartości z pogranicza normy i patologii, mogące świadczyć o zagrożeniu powstaniem płaskostopia (ryc. 5). Obniżenie architektury podłużnej stopy stwierdzono u wszystkich osób otyłych. Jak wykazują badania, w rozwoju wysklepienia podłużnego stopy oraz częstości występowania płaskostopia funkcjonalnego widoczne są zróżnicowania płciowe oraz wiekowe. Bywa, iż część osobników w grupie posiada do- Ryc. 5. Rozkład otrzymanych wyników w badanej populacji.
Ocena wysklepienia podłużnego stopy u młodych adeptów taekwon-do ITF 27 brze ukształtowaną architekturą stopy, natomiast u części wysklepienie podłużne rozwija się wolno i dopiero po upływie lat osiąga wartości typowe dla osobników o szybszym rozwoju (5). Szybszy rozwój dziewcząt może być przyczyną rzadszego występowania zagrożenia płaskostopiem w danej grupie wiekowej (5). Takich prawidłowości autorom badań ustalić się nie udało, zapewne ze względu na przedział wiekowy badanych, jak również przewagę chłopców. Zaznaczyć należy jednak, iż tylko u jednej z dziewczynek stwierdzono zagrożenie płaskostopiem, zaś stopa pozostałych była wysklepiona prawidłowo. Inna prawidłowość dotycząca zaburzeń architektury stopy mówi o tym, iż częściej występują one w stopie prawej (5), czego nie potwierdzają wartości wskaźnika ky (12). U badanych przez nas młodych adeptów taekwon-do zaburzenia architektury występowały w obu stopach, bądź nie było ich w żadnej, a ich nasilenie było różne (tab. 3). Wskaźnik ky charakteryzuje się pewną dynamiką zmian w trakcie rozwoju osobniczego. Dynamika i tempo zmian średniej wartości tego wskaźnika są najwyższe u dzieci w wieku 8-9 lat. Dzieci nieco starsze, 10-11-letnie, cechuje znaczne spowolnienie procesów rozwojowych, rozwój wysklepienia stopy dobiega końca (12). Na wysklepienie podłużne stopy, obok wpływu hormonalnego, oddziałuje typ budowy ciała osoby wysokie o smukłej budowie rzadziej narażone są na wystąpienie płaskostopia podłużnego, natomiast otyłe, o dużej powierzchni stóp, są predysponowane do rozwoju tego rodzaju wad (5). Przeprowadzone pomiary wyraźnie potwierdzają tę tendencję. Zdaniem niektórych badaczy (9, 10, 12) dla oceny stanu wysklepienia stopy wystarczy posłużyć się wartością kąta Clarke a lub wskaźnika ky. Tę opinię zdają się również potwierdzać wyniki naszych badań. Wady postawy ciała we wczesnym okresie swojego rozwoju nie muszą prowadzić do obniżenia ogólnej sprawności fizycznej osobnika, jednak nie poddane stosownej korekcji, później mogą powodować upośledzenie niektórych funkcji organizmu (14). Stopy osobników o zawyżonej masie ciała, odznaczające się większym spłaszczeniem, pod wpływem dużych obciążeń ulegają jeszcze większemu spłaszczeniu (7). Dzieje się tak m.in. wskutek nieustannej pracy mięśni długich i krótkich, spełniających zadanie utrzymania równowagi ciała podczas wykonywania skomplikowanych technik (7). Taekwon-do nie może zatem być środkiem stosowanym w celu zmniejszenia masy ciała dziecka otyłego. Galiński i współpr. (7) wysuwają przypuszczenie, że niższe wysklepienie stopy judoków może mieć związek z zaniechaniem stosowania w procesie treningu ćwiczeń korekcyjnych. Zaniedbania tego rodzaju dotyczą również innych sportów walki o podobnej specyfice karate, zapasów, taekwon-do. W tej sytuacji wydaje się więc konieczne uświadomienie trenerów, zwłaszcza sekcji szkolących dzieci i młodzież, że dla uniknięcia deformacji stóp ich podopiecznych istnieje konieczność regularnego stosowania ćwiczeń wzmacniających mięśnie stopy.
28 Głównym celem ćwiczeń stóp powinno być wzmocnienie mięśni utrzymujących głowę I kości śródstopia w ustawieniu prawidłowym, prewencja wad i korekcja nieprawidłowego ustawienia guza piętowego. Pojedyncze ćwiczenia wybranych grup mięśniowych zamierzonego efektu nie przynoszą, a wykonywane niestarannie i w pośpiechu mogą doprowadzić do pogorszenia stanu (rozciągnięcie mięśni stopy) (6, 8, 14). Niektórzy twierdzą, że dopiero dynamiczna aktywność stopy spełnia zadanie podtrzymywania jej wysklepienia (6). Wnioski 1. Wśród dzieci trenujących taekwondo ITF często dochodzi do obniżenia wysklepienia łuku podłużnego stopy. Wada tą obarczonych było 68,75% dzieci badanej grupy. 2. Ten rodzaj zaburzenia architektury stopy częściej spotyka się u dzieci otyłych. 3. W badanej grupie zaburzenia architektury stopy miały charakter zaawansowany. 4. Przed przystąpieniem dzieci do regularnego treningu taekwon-do należy przeprowadzić badanie wysklepienia stopy. 5. Ćwiczenia wzmacniające mięśnie odpowiedzialne za utrzymanie prawidłowego wysklepienia stopy winny znaleźć miejsce w toku każdej jednostki treningowej lub poza nią. 6. Trening taekwon-do nie może być sposobem obniżania masy ciała u dzieci otyłych. Piśmiennictwo 1. Błaszczyk M.: Wpływ taekwon-do ITF na osobowość człowieka. Kraków 2003. Maszynopis. 2. Brzozowski W.: Podstawowe nazewnictwo taekwon-do ITF. Kraków 1998. 3. Brzozowski W.: Informator taekwon-do ITF. Warszawa 1989. 4. Cytowicz-Karpiłowska W.: Płaskostopie. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 1995, nr 4, s. 88-90, dodatek. 5. Demczuk-Włodarczyk E.: Budowa stopy w okresie rozwoju progresywnego człowieka. Studia Monograficzne AWF Wrocław 2003, nr 66. 6. Galiński J., Zieliński J., Popieluch M.: Ćwiczenia korekcyjne stopy. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2000, nr 2/3, s. 63-68. 7. Galiński J., Kuźnicki S., Piejko A., Zieliński J. R.: Stopy zawodników kadry narodowej judo ocena plantokonturograficzna. Wychowanie Fizyczne i Sport 1997, nr 1-2, s. 129-139. 8.Hempel K. J., Ohlert K. H.: Die Fussgümnastik eine vertvolle trainingsorganzung. Körpererziehung 1989, 2/3, s. 151-156. 9. Jasiński R.: Taekwon-do. Opracowanie dla kandydatów na stopnie uczniowskie. Łódź 2003. 10. Kasperczyk T.: Wady postawy ciała. Diagnostyka i leczenie. Kraków 2002. 11. Lizis P.: Kształtowanie się wysklepienia łuku podłużnego stopy i problemy korekcji płaskostopia u dzieci i młodzieży w wieku rozwojowym. Podręczniki i Skrypty AWF Kraków. Kraków 2000, nr 10. 12. Lizis P., Nowobilski R.: Propozycja zastosowania wskaźnika ky i kąta Clarke a w ocenie wysklepienia stopy u dzieci w wieku rozwojowym w świetle równania regresji liniowej. Fizjoterapia 1994, t. 2, nr 2, s. 23-26. 13. Zieliński J.: Wady postawy ciała i płaskostopie a rozwój fizyczny i sprawność motoryczna dzieci i młodzieży. Kultura Fizyczna 1980, nr 5, s. 12-16.