ASPIRACJE ŻYCIOWE MŁODZIEŻY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W STOPNIU LEKKIM

WYŻSZA SZKOŁA HUMANISTYCZNA IM. KRÓLA STANISŁAWA LESZCZYŃSKIEGO W LESZNIE WYDZIAŁ STUDIÓW PODYPLOMOWYCH OLIGOFRENOPEDAGOGIKA Alina Anna Otto ASPIRACJE ŻYCIOWE MŁODZIEŻY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W STOPNIU LEKKIM PRACA DYPLOMOWA PRACA PISANA POD KIERUNKIEM doc. dr Ewy Kuczyńskiej Leszno 2013

Spis treści: Spis treści:... 2 Wstęp... 4 ROZDZIAŁ 1 Życiowe aspiracje młodzieży w świetle literatury przedmiotu... 6 1.1 Istota terminu aspiracje... 6 1.2 Przykłady użycia terminu aspiracje w literaturze... 7 1.3 Rodzaje aspiracji... 11 1.4 Aspiracje edukacyjne i zawodowe młodzieży gimnazjalnej z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim... 16 1.4.1 Czynniki wpływające na aspiracje... 17 1.4.2 Motywy wyboru dalszej drogi kształcenia... 20 1.4.3 Cele i życiowe dążenia młodzieży gimnazjalnej... 22 1.5 Uwarunkowania aspiracji... 24 1.5.1 Uwarunkowania psychologiczne (osobowościowe)... 24 1.5.2 Uwarunkowania środowiskowe... 26 1.5.3 Uwarunkowania pedagogiczne... 28 ROZDZIAŁ 2 Metodologiczne podstawy pracy... 32 2.1 Przedmiot i cele badań... 33 2.2 Problemy badawcze i hipotezy... 35 2

2.3 Metody, techniki i narzędzia badawcze... 36 3.1 Hierarchia aspiracji życiowych badanej młodzieży... 39 3.2 Miejsce zamieszkania i wpływ środowiska n a aspiracje życiowe młodzieży... 40 3.3 Zainteresowania młodzieży i sposoby spędzania wolnego czasu... 46 3.4Samoocena, a aspiracje edukacyjno zawodowe... 52 3.5 Motywy wyboru szkoły średniej... 55 Zakończenie wnioski z badań... 57 Załączniki... 61 Bibliografia:... 68 Tabele:... 71 Wykresy:... 71 3

Wstęp Aspiracje życiowe młodzieży gimnazjalnej z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim to problem niezwykle ważny nie tylko dla niej samej, ale również dla rodziców, pedagogów i psychologów. Według opinii wielu socjologów, pedagogów i psychologów, którzy interesują się powyższą tematyką, na życiowe ambicje człowieka wpływają uwarunkowania: osobowościowe, środowiskowe i pedagogiczne. Celem mojej pracy dyplomowej jest przedstawienie życiowych i zawodowych aspiracji młodzieży trzecich klas gimnazjum specjalnego z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim oraz wartości, jakimi się kierują w życiu. Sądzę, że poprzez ankiety przeprowadzone wśród uczniów w Zespole Szkół Specjalnych im. Marii Konopnickiej w Kościanie uda mi się odpowiedzieć na wiele nurtujących mnie pytań, a zdobyte informacje pozwolą mi zanalizować braki i niedociągnięcia w relacjach: uczeń wychowawca, uczeń pedagog szkolny, uczeń rodzice. Oprócz tego zgromadzone przeze mnie materiały powinny posłużyć władzom oświatowym powiatu kościańskiego przy planowaniu kierunków i specjalizacji, w najbliższych latach, w celu kształcenia młodzieży pod kątem zapotrzebowania na konkretne zawody dla młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Niniejsza praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawiłam i zanalizowałam zagadnienia związane z życiowymi aspiracjami młodzieży w aspekcie literatury przedmiotu. 4

Ponadto wyszczególniłam czynniki wpływające na aspiracje, motywy wyboru dalszej drogi kształcenia, cele i życiowe dążenia młodzieży gimnazjalnej, natomiast w drugim rozdziale wskazałam metodologię badań. Z kolei rozdział trzeci jest poświęcony analizie wyników własnych badań, w skład których wchodzą takie problemy jak: wpływ miejsca zamieszkania oraz środowiska na zawodowe aspiracje młodzieży, zainteresowania i sposób spędzania wolnego czasu, samoocena i możliwości ewentualnego zatrudnienia absolwentów szkoły ponadgimnazjalnych w powiecie kościańskim. W związku z powyższym, chciałabym się dowiedzieć, czy decyzje gimnazjalistów, odnoszące się do wyboru dalszej edukacji, zostały podjęte zgodnie z własnym sumieniem, ewentualnie kto miał na to największy wpływ. Oprócz tego pragnęłabym wykazać, jak młodzież gimnazjalna szkoły specjalnej wyobraża sobie przyszłość zawodową, życie osobiste i rodzinne. Myślę, że na powyższe pytania uda mi się dopowiedzieć w mojej pracy. 5

ROZDZIAŁ 1 Życiowe aspiracje młodzieży w świetle literatury przedmiotu 1.1 Istota terminu aspiracje Aspiracje są bardzo różnie definiowane. Najczęściej termin ten określany jest jako dążenie, zamierzenie i pragnienie, które dotyczy własnego działania lub osiągnięcia stanów zadowalających jednostkę. Przez aspiracje rozumiemy deklarowane pragnienia dotyczące realizacji określonych wartości w dostępnych warunkach. Wincenty Okoń w/w pojęcie aspiracji określa jako dążenie do osiągnięcia zamierzonych celów, do realizacji jakichś ideałów życiowych 1. W Słowniku Języka Polskiego, aspiracje utożsamia się z kilkoma różniącymi się i niejednoznacznymi pojęciami: ambicją, pretensją, dążeniem i pragnieniem 2. Z kolei nowsze wydanie Słownika Języka Polskiego podaje, że jest to: dążenie do czegoś, pragnienie osiągnięcia czegoś, ambicja, wymaganie 3. Definicja ta odnosi się najczęściej do ambitnych zamierzeń, ideałów życiowych czy też celów. Katarzyna Janus określa aspiracje jako dążenie do osiągnięcia szczytnego celu, zrealizowania czegoś znaczącego czy też osiągnięcia sukcesu w danej 1 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996, s. 24. 2 W. Doroszewski, Słownik Języka Polskiego, t. I, Warszawa 1958, s. 225. 3 Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1993, s. 89. 6

dziedzinie 4. Podkreśla, że dążenie do zrealizowania czegoś szczytnego, znaczącego oznacza, iż nie jest to zwykła motywacja. Dwa pojęcia aspiracji wyróżnia Wielka Encyklopedia Powszechna. Jedno z nich to: pragnienie czegoś, dążenie do osiągnięcia czegoś. Drugie to: dążenie do osiągnięcia nakreślonych sobie celów, pragnienie realizacji ważnych wartości, jak również różnego rodzaju ideały życiowe czy światopoglądowe 5. Moim zdaniem aspiracje to cel, do jakich jednostka długotrwale dąży. Są umotywowane możliwościami ich realizacji. Należy tutaj wymienić długotrwałe cele takie jak, np. zdobycie wymarzonego zawodu, określonego przez nas stanowiska pracy czy też założenie rodziny. 1.2 Przykłady użycia terminu aspiracje w literaturze W poprzednim podrozdziale podałam kilka przykładów użycia terminu aspiracje, zaprezentowanych przez M. Tyszkową E. R. Hilgarda, A. Janowskiego. Toteż w niniejszej części mojej pracy postaram się przedstawić powyższe zagadnienia poruszone w literaturze, socjologii i psychologii. Otóż w literaturze przedmiotu występują różnorodne definicje tego terminu. Aspiracje w literaturze traktowane są jako zmienna osobowościowa. Uważa się, że powstają one na bazie percepcji 4 K. Janus, Pedagogika i psychologia. Warszawa 2006, s. 14. 5 Wielka Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1962, s. 417. 7

doświadczeń, odnoszących się do wyników własnego działania oraz do ocen tych wyników, jakie jednostka uzyskuje od innych. Ma to wpływ na samoocenę, z którą powiązany jest poziom aspiracji. Jest on modyfikowany przez standardy grupowe i procesy motywacyjne. Każdy z autorów w sposób indywidualny przedstawia problematykę aspiracji. Według Zbigniewa Skornego bywają one określane jako dążenia, zamierzenia, pragnienia, życzenia dotyczące wyników własnego działania lub osiągnięcia za jego pośrednictwem pożądanych stanów satysfakcjonujących danego osobnika oraz spełniających dlań funkcję nagrody 6. Autor pisze o aspiracjach w odniesieniu do działania, jeśli jego rezultat uważany jest za osiągnięcie będące wynikiem własnych zdolności. Z kolei Andrzej Janowski uważa, że aspiracje, to w miarę trwałe i względnie silne życzenia jednostki dotyczące właściwości lub stanów jakimi ma się charakteryzować jej życie w przyszłości, oraz obiektów, jakie w tym życiu będzie chciała uzyskać 7. Definicja ta ma charakter psychologiczno socjologiczny. Autor podkreśla w niej, że aspiracje rozumiane w ten sposób, nie ograniczają się tylko do rzeczy i spraw dostępnych dla jednostki. Według Bronisława Gołębiowskiego aspiracje są motywem postaw i motywem działania. 6 Z. Skorny, Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości, Wrocław 1980, s. 11. 7 A. Janowski, cyt., wyd., s. 32. 8

Zagadnieniem aspiracji zajął się również pedagog Marcin Bryzka. Jego zdaniem są one czynnikiem silnie determinującym zachowania jednostki, współdecydują o jego planach życiowych, o zamierzeniach czy pragnieniach, wpływają na osiągnięcia szkolne uczniów, aktywność społeczną i kulturalną 8. Na przykład psycholog, Wiesław Łukaszewski przedstawił w/w pojęcie jako idealne rezultaty działania uświadamianego przez człowieka w postaci pragnień i stanowiącego część składową ja idealnego 9. W. Łukaszewski wyraźnie rozgraniczył pojęcia na oczekiwania odpowiadające wynikom przewidzianych działań i aspiracje głównie dążenia, pragnienia i zamierzenia. W przeciwieństwie do psychologów socjologowie bardziej odwołują się do hierarchii celów czy hierarchii wartości, które stanowić mają swoistą podstawę dążeń jednostek 10. Aspiracje ujmują oni jako zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów, które jednostka akceptuje, definiuje jako ważne, a które przesądzają o jej planach życiowych 11. 8 M. Bryzek, Aspiracje zawodowe młodzieży [w:]praca w systemie wychowawczym Ochotniczych Hufców Pracy, red. Z. Jasiński, I. Mudrecka, Opole Dobieszków 2002, s. 81. 9 W. Łukaszewski, Osobowość: struktura i funkcje regulacyjne, Warszawa 1974, s. 36. 10 T. Lewowicki, cyt. wyd., s. 17. 11 Tamże, s.17. 9

Socjologów interesują pragnienia jednostki, oraz wartości, które są tymi pragnieniami. W zdefiniowaniu i badaniu aspiracji trudności nie zmniejszają się zarówno przy podejściu całościowym, jak i wielostronnym. Według T. Lewowickiego podejście całościowe przy wszelkich niedoskonałościach najlepiej służy poznaniu aspiracji jednostki 12. Najczęściej są one badane w odniesieniu do młodzieży, dlatego też badaniami nad aspiracjami zajmują się pedagodzy. Są przypuszczenia, że na aspiracje młodzieży bardzo duży wpływ ma środowisko rodzinne i szkolne. Celem szkoły jest kształtowanie aspiracji u osób młodych. Jednym z pedagogów, który zajął się problematyką aspiracji, jest Mikołaj Kozakiewicz. Uważa on, że aspiracje to: pragnienie czegoś, dążenie do czegoś w życiu, np. dążenie do osiągnięcia określonych, wytkniętych celów, pragnienie realizacji ambitnych planów, zadań itp. 13. Według psychologa Kazimierza Obuchowskiego w miarę rozwoju osobowości identyfikacja przestaje wystarczać. Musi dojść do próby analizowania problemu, do pierwszych syntez dotyczących sensu życia, a w tym i sensu własnego życia 14. W powyższym cytacie autor zwraca uwagę na to, że młodzieży do końca nie wystarcza identyfikacja, musi ona odnaleźć sens życia. Poszukiwanie sensu życia już samo w sobie zawiera aspekt aspiracji. Jednak gdyby przyjąć, iż sens życia jest w istocie głęboką refleksją nad 12 T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzież, Warszawa 1987, str. 19. 13 M. Kozakiewicz, Bariery awansu poprzez wykształcenie, Warszawa 1973, s. 54. 14 K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983, s. 243. 10

życiem godnym, wartościowym, to uważam, iż dotyczy to części ludzi młodych. Dzięki badaniom, pedagog może określić jaki jest wpływ szkoły i nauczycieli na młodzież, poznać cele kształcenia i wychowania jednostki. Pedagodzy zajmują się też badaniami aspiracji dlatego, że poprzez wychowanie kształtują się dążenia, wartości, ambicje i w końcu świadome, ambitne postanowienia i decyzje życiowe. Jest także zorientowany jakie aspiracje cieszą się nieformalnym poparciem w środowisku rówieśniczym, a jakie dezaprobatą 15. Z jednej strony aspiracje są definiowane w specyficzny sposób, dotyczący poszczególnych nauk, z drugiej zaś strony, ważne są uwarunkowania owych aspiracji. 1.3 Rodzaje aspiracji W literaturze naukowej bardzo często dokonywany jest podział aspiracji według różnych kryteriów. Należy do nich zaliczyć: możliwość osiągnięć, czas realizacji, poziom, stopień uświadomienia oraz treść. T. Lewowicki dokonał podziału aspiracji ze względu na ich treść. Dotyczą one: nauki szkolnej zawodu i pracy zawodowej, 15 A. Janowski, cyt. wyd., s. 43. 11

życia rodzinnego i osobistego, spraw materialnych, uczestnictwa w życiu kulturalnym, społecznym, dążeń przywódczych lub kierowniczych, moralnych i ludycznych 16. Wymienione rodzaje aspiracji to jedne z głównych rodzajów pragnień i dążeń jednostki. Pozostają one ze sobą we wzajemnych relacjach i powiązaniach, a także występują w różnych sferach życia. Według Z. Skornego aspiracje kształtują się pod wpływem środowiska oraz warunków społecznych. Sprzyjają one kształtowaniu i doskonaleniu zgodnie z potrzebami jednostki 17. Tabela 1 Rodzaje aspiracji wg Z. Skornego Kryterium podziału Rodzaje aspiracji Podział aspiracji Relacja do możliwości Okres realizacji Wysokie niskie przeciętne Zawyżone adekwatne zaniżone Aktualistyczne perspektywistyczne 16 T. Lewowicki, cyt. wyd., s. 26. 17 Z. Skorny, Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości, Wrocław 1980, s. 24. 12

Ruchliwość Związek ze świadomością Przedmiot Treść Duża ruchliwość mała ruchliwość Uświadomione latentne Ukierunkowane na stan ukierunkowane na przedmiot Ludyczne edukacyjne zawodowe społeczne kierownicze rekreacyjne i inne Źródło 1 Z. Skorny, Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości, Wrocław 1980, s. 24. Ze względu na poziom, rozróżniamy aspiracje: przeciętne, niskie, wysokie. Według Z. Skornego, powyższy podział uwzględnia stopień trudności zadania, który dany osobnik pragnie lub zamierza wykonać 18. Jeżeli zadanie jest trudne do wykonania, to mówimy o aspiracjach wysokich, jeśli jest ono o średnim stopniu trudności, to aspiracje są przeciętne, natomiast przy zadaniu o małym stopniu trudności mówimy o niskich aspiracjach. Drugim z kryterium podziału jest relacja do możliwości. Mogą one być: zawyżone, adekwatne, 18 Tamże, s. 24. 13

zaniżone. W tym podziale brany jest pod uwagę fakt, że każda jednostka ma indywidualne możliwości, od których zależy efektywność dążenia w zdobyciu wiedzy. Wiąże się to z sukcesami lub niepowodzeniami, na które mają wpływ zdolności czy też umiejętności. Aspiracje zawyżone są wtedy, kiedy uzyskanie dobrych wyników przekracza możliwości ucznia. Z kolei adekwatne pozwalają osiągnąć dobre wyniki po mimo przeszkód, jakie mają podczas wykonywania zadań. Natomiast aspiracje zaniżone występują wtedy, gdy dana osoba wyznacza sobie zbyt niskie cele względem swoich możliwości. Następnym kryterium są dążenia: aktualistyczne, perspektywistyczne. Biorąc pod uwagę aktualistyczne aspiracje, uczeń może osiągnąć zamierzony cel w niedalekiej przyszłości, kończąc wymarzoną szkołę średnią, a później studia. Natomiast jeśli chodzi o aspiracje z punktu widzenia perspektywicznego, to wymaga to dłuższego czasu realizacji wtedy uczeń może sobie założyć, że zostanie, np. architektem wnętrz czy też weterynarzem. Z. Skorny dokonał również podziału ambicji jednostki ze względu na dużą i małą ruchliwość. Brak jakiejkolwiek ruchliwości oznacza, że w swoich działaniach i osiągnięciach uczeń nie zamierza dokonać żadnych zmian. 14

W/w przeze mnie autor stwierdził również, że związek dążeń jednostki ze świadomością ma charakter uświadomiony lub lantentny. Aspiracje uświadomione dotyczą celów, które uczeń pragnie osiągnąć, natomiast aspiracje latentne są pozbawione pełnej świadomości. Ze względu na przedmiot Z. Skorny podzielił aspiracje, ukierunkowując je na stan i na przedmiot. Do tych ukierunkowanych na stan, należy zaliczyć ukończenie wybranej szkoły średniej i dalej ukończenia odpowiednich studiów, natomiast ukierunkowane na przedmiot oznaczają, np. posiadanie własnego gabinetu. I na koniec z uwagi na treść aspiracje podzielił na: 1. ludyczne, 2. edukacyjne, 3. zawodowe, 4. społeczne, 5. kierownicze, 6. i inne 19. Do ludycznych zaliczył uczestnictwo w zabawie, imprezach rozrywkowych, wycieczkach, zabawach tanecznych, oglądanie filmów czy też wycieczki. Z kolei edukacyjne dotyczyły nauki i odnosiły się do poziomu wykształcenia. Natomiast zawodowe odnosił do zdobycia i wykonania w przyszłości określonego zawodu, miejsca pracy i zajmowanego w nim stanowiska. Aspiracje społeczne manifestują się 19 Tamże, s. 24 38. 15

w zamierzeniu przynależności do określonych organizacji społecznych i stowarzyszeń, a kierownicze przejawiają się w pragnieniach lub dążeniach pozycji w grupie, uzyskaniu określonego stanowiska w zakładzie pracy, a także pełnienia funkcji społecznej. Aspiracje kierownicze przejawiają się w pragnieniach dotyczących wykonywania funkcji kierowniczych, które polegają na wydawaniu poleceń, nadzorowaniu lub tez na organizowaniu działalności innych jednostek. Aspiracje rekreacyjne odnoszą się do zamierzonych sposobów spędzania wolnego czasu, sposobu wykorzystania wakacji czy też urlopu, poprzez zwiedzanie określonych miejscowości. Aspiracje młodzieży trzecich klas gimnazjalnych odnoszą się do zdobycia określonego zawodu, jaki chcą w przyszłości osiągnąć, przyszłej pracy czy też miejsca pracy. Taki rodzaj dążeń może dotyczyć działalności naukowej, artystycznej czy też sportowej. W połączeniu z samokształceniem odnoszą się one do uzupełnienia wiedzy, czy podniesienia kwalifikacji. Wszystkie typy i rodzaje aspiracji, które zostały omówione są umowne, podobnie jak ich związki i zależności. Aspiracje życiowe są bardzo ważną cechą osobowości społecznej młodzieży. 1.4 Aspiracje edukacyjne i zawodowe młodzieży gimnazjalnej z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim Młodzież gimnazjalna bez deficytów posiada takie same aspiracje jak młodzież gimnazjalna z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Różnica dotyczy jedynie ograniczeń, które powodują, iż pewne 16

aspiracje młodzieży niepełnosprawnej są nie do zrealizowania, ze względu na wywołane przez deficyty ograniczenia. Nie można rozpatrywać aspiracji i dążeń życiowych młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną bez zwrócenia uwagi na warunki środowiskowe i stymulacji dostarczonych przez szkołę. To, że młodzież ta posiada deficyty, nie oznacza to iż nie funkcjonuje ona na tle społecznym, a jej wybory podporządkowane są niepełnosprawności. Młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim swoje aspiracje będzie opierać na konkretnym podejściu do rzeczywistości. 1.4.1 Czynniki wpływające na aspiracje Poznanie aspiracji młodzieży ma bardzo duże znaczenie, ponieważ pomaga określić główne dążenia młodych osób i sprzyja określeniu celów życiowych. Pisze o tym T. Lewowicki, podkreślając, iż w przypadku polityki społecznej, kulturalnej i oświatowej znajomość różnych aspiracji młodzieży przede wszystkim zaś aspiracji edukacyjnych, zawodowych, kulturalnych i rodzinnych jest jednym z warunków udanego planowania a następnie realizowania zamierzeń w sferze oświaty, kultury, świadczeń społecznych, a także w sferze gospodarki narodowej 20. Dla szkół najważniejsze są informacje dotyczące aspiracji edukacyjnych, przewidywanej dalszej nauki, natomiast organizacje i instytucje interesują się plami młodzieży dotyczącymi sfer życia społecznego i gospodarczego. 20 T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, Warszawa 1987, s. 67. 17

Aspiracje życiowe są dążeniami, życzeniami, potrzebami, zainteresowaniami, zamierzeniami i pragnieniami jednostki, które zamierza ona realizować w przyszłości. Aspiracje te wpływają na jej plany, zachowanie i warunkują dalszą drogę życiową. Zależą one od czynników natury psychologicznej, socjologicznej i pedagogicznej. Wartości uznawane przez młodzież stanowią istotne podłoże aspiracji, w tym edukacyjno zawodowych. Ich poznanie może stanowić źródło celów i zadań procesów kształcenia. W poprzednim rozdziale dość szeroko omówiłam pojęcie aspiracji. Złożoność problemu, a także fakt, iż stał się on przedmiotem wielu badań wskazuje na to, że tworzenie się aspiracji edukacyjnych i zawodowych jest procesem długotrwałym, a na ich kształtowanie się w mniejszym lub większym stopniu wpływa szereg różnych czynników osobowościowych, ekonomicznych i społecznych. Należą do nich: 1. środowisko społeczne, 2. sukcesy i niepowodzenia, które oddziaływają na aspiracje za pośrednictwem samooceny, 3. procesy motywacyjne, 4. struktura osobowości. Czynniki wewnętrzne i zewnętrzne nie pozostają w oderwaniu od siebie. Ich współoddziaływanie kształtuje rodzaj i poziom aspiracji, oraz hierarchię wartości. Na pierwszym miejscu wymieniłam środowisko 18

społeczne, ponieważ jego wpływ jest najsilniej podkreślany wśród młodzieży i odgrywa istotną rolę w procesie kształtowania się planów życiowych młodzieży. Poprzez wychowanie, aspiracje rodziców, przekazywanie młodzieży wartości, kultury i norm. Rodzina wprowadza jednostkę do życia w społeczeństwie i właśnie w niej kształtują się wzory wartości stymulujące motywację działania. Według A. Janowskiego wymagania jakie stawia sobie młody człowiek odnośnie swojej przyszłości, zależą, rzecz jasna od osobistych wartości, poziomu kultury i ogólnego standardu, a także społecznego zaangażowania rodziny. Uczuciowe związanie z rodzicami może, niezależnie od sugestii czy nacisku z ich strony, wpływać na chęć naśladowania ich drogi życiowej, co najbardziej obserwuje się w kontynuowaniu wykonywanej przez rodziców pracy zawodowej na tym samym lub wyższym poziomie 21. Młodzież bardzo często wybiera zawód jaki wykonują rodzice, ze względu na podtrzymanie tradycji rodzinnych. Dużą rolę odgrywają też warunki materialne rodziny, gdyż wysoki poziom standardowy życia rodziny stanowi podstawę rozwijania zdolności i zainteresowań młodzieży. Mówiąc o czynnikach ukierunkowujących aspiracje młodzieży, nie sposób nie wspomnieć o środowisku społecznym, które odgrywa istotną rolę w rozwoju osobowości jednostki. Dotyczy to zwłaszcza ludzi młodych, których charakter dopiero się kształtuje. Trzeba też dodać, że na rozwój aspiracji jednostki wpływa środowisko społeczne za pośrednictwem standardów grupowych. Młodzież działa i żyje w grupach, które wytwarzają własne normy i zasady postępowania. Członkowie grup 21 A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, cyt. wyd., s. 23. 19

przejawiają różne ambicje, uzyskują określone wyniki działania i osiągają rezultaty lepsze lub gorsze, co ma wpływ na kształtowanie się poziomu aspiracji. Szczególnie grupy rówieśnicze wywierają duży wpływ na zachowanie się jednostki. Jeśli nie jest ona akceptowana przez grupę rówieśniczą, to niesie to za sobą przykre konsekwencje. Może to mieć wpływ na powstawanie postaw konformistycznych jednostki wobec standardów jakie wytwarzane są przez grupę. Aspiracje młodzieży są także uzależnione od standardów grupowych wytworzonych przez szkołę i środki masowego przekazu, które dostarczają określone modele zachowań, kształtują hierarchię wartości. Odpowiednia praca dydaktyczno wychowawcza szkół sprzyja kształtowaniu silnych aspiracji i ich realizacji. Dzięki pracy nauczycieli i wychowawców kształtują się również motywacje, aspiracje i postawy. Ważne są tutaj takie czynniki jak poziom wymagań stawiany uczniom oraz sposoby oceniania postępów w nauce. Jednym z zadań szkoły gimnazjalnej jest przygotowanie uczniów do właściwego wyboru szkoły ponadgimnazjalnej i jednocześnie do przyszłego zawodu. 1.4.2 Motywy wyboru dalszej drogi kształcenia W mojej pracy zbadałam aspiracje edukacyjno zawodowe młodzieży. Nie mogłam pominąć ważnych czynników warunkujących, jakimi są motywy kontynuacji szkoły średniej i wyboru przyszłego zawodu. Absolwent szkoły gimnazjalnej powinien wiedzieć, jakie są wymagania na rynku pracy i umieć dopasować własne umiejętności, zdolności 20

i zainteresowania do wyboru określonego typu szkoły zawodowej. Jeśli uczeń ma dokonać świadomego wyboru, powinien zdobyć wiedzę na temat danego zawodu i poznać warunki pracy, jakie mogą być stworzone dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Do najczęściej powtarzających się motywów, którymi kieruje się młodzież klas trzecich gimnazjalnych należą: własne zainteresowania, zamiłowania i skłonności do wykonywania określonych prac i czynności, ocena własnych zdolności, możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych, chęć zdobycia zawodu wynikająca z dążności do szybkiego usamodzielnienia się w życiu, wpływ rodziców, wyrażający się w nakłanianiu dzieci do wyboru określonego zawodu, warunki materialne rodziny. Ważnym motywem wyboru dalszego kształcenia jednostki jest z pewnością lokalizacja szkoły czy też poziom kształcenia. Dokonując wyboru szkoły średniej, młodzież ma już na uwadze szybkie podjęcie pracy. Absolwent szkoły gimnazjalnej powinien wiedzieć, jakie są wymagania rynku pracy i umieć dopasować własne umiejętności, zdolności i zainteresowania do określonego typu szkoły. Nie zawsze uczeń orientuje się, jakie są jego rzeczywiste obiektywne możliwości, nie zna także 21

lokalnych uwarunkowań, i co ważne często aspiracje są nieadekwatne do możliwości jednostki, skutkiem czego jest błędna decyzja przy wyborze szkoły średniej. Człowiek rodzi się z pewnymi zdolnościami i predyspozycjami dzięki którym może odnieść sukces, oczywiście jeśli sam tego będzie chciał. Aby młodzież świadomie wybrała dalszą drogę kształcenia, potrzebna jest pomoc pedagoga szkolnego, wychowawcy czy też doradcy zawodowego. Dzięki takiej pomocy, młody człowiek trafi do szkoły, zgodnie ze swoimi zainteresowaniami. Od motywów kontynuacji nauki w szkole zależą w dużej mierze ich aspiracje edukacyjne i zawodowe wpływające na wybraną przez nich drogę życiową. 1.4.3 Cele i życiowe dążenia młodzieży gimnazjalnej Poznanie aspiracji młodzieży służy do określenia podstawowych dążeń młodego pokolenia oraz pomaga w kształtowaniu jego celów życiowych. Poznanie owych dążeń odgrywa znaczącą rolę podczas określania obszarów pragnień i dążeń młodzieży. Znajomość dążeń młodzieży: edukacyjnych, zawodowych, rodzinnych oraz kulturalnych jest warunkiem dobrego planowania, a następnie realizowania ich zamierzeń. Informacje dotyczące ambicji młodzieży do podejmowania nauki w szkołach średnich są bardzo przydatne, gdyż dzięki temu dyrektorzy szkół są bardziej zorientowani w zapotrzebowaniu na poszczególne profile w szkołach. W związku z tym, co roku powinny być prowadzone badania dotyczące aspiracji młodzieży. 22

Poziom aspiracji jest porównywany do wzorca, który ma określać stopień trudności czynności. Zdaniem Ernesta R. Hilgarda to cel, który jednostka stawia przed sobą jako coś, co spodziewa się osiągnąć lub stara się osiągnąć 22. Osiągnięcie tego celu uważane jest za sukces, natomiast niepowodzenie za porażkę. Poziom aspiracji porównywany jest do wzorca, który ma określić stopień trudności czynności. Taki wzorzec, to według T. Lewowickiego standard, za którego pomocą dana osoba ocenia własne wykonanie jako sukces lub niepowodzenie, służący do oceny tego, czego oczekuje ona od siebie 23. W naukach socjologicznych, poziom aspiracji rozpatrywany jest na podstawie pragnień i dążeń różnych grup społecznych. Poziom aspiracji zależy od takich czynników jak wartości wpojone, wyobrażenia o własnych możliwościach i ogólna samoocena. Jest on utożsamiany z wygórowanymi ambicjami. Pod wpływem różnych uwarunkowań aspiracje mogą ulegać zmianom pod względem ruchliwości poziomej w zmienności pragnień i dążeń oraz pionowej, zmianach w hierarchii wartości. 22 E. R Hilgard, cyt. wyd., s. 232. 23 T. Lewowicki, cyt. wyd., s. 23. 23

1.5 Uwarunkowania aspiracji Aspiracje kształtują się pod wpływ wielu czynników. Różnorodność uwarunkowań i ich powiązań może powodować, że jednostki nie zawsze uświadamiają sobie wpływ tych czynników. Różne bywają powiązania uwarunkowań i aspiracji. Pomimo trudności znane są przynajmniej niektóre determinanty aspiracji lub niektóre prawidłowości występujące w procesie ich kształtowania się. Uporządkowanie obrazu różnych uwarunkowań nie należy do łatwych z powodu niejasności czy wiedzy o czynnikach, które determinują aspiracje. W literaturze różne są zakresy i poziomy twierdzeń odnoszących się do tych kwestii. Jednym ze sposobów systematyzowania wiedzy o uwarunkowaniach aspiracji jest wskazywanie na uwarunkowania osobowościowe, środowiskowe i pedagogiczne. 1.5.1 Uwarunkowania psychologiczne (osobowościowe) Wśród wielu czynników determinujących aspiracje należy wymienić potrzeby, których zaspokojenie jest związane ze sferą motywacyjną i z samymi dążeniami. Pragnienia ludzi są wywoływane nie tylko chęcią zaspokojenia potrzeb ale także twórczym stosunkiem do otaczającego świata. Są na świecie ludzie, którzy chcą coś w życiu osiągnąć. Ich potrzeby zależą bowiem od charakteru człowieka oraz z jego motywacją. 24

Zwraca się także uwagę na związki aspiracji z procesami motywacyjnymi. Osoby o silnej osobowości mają zazwyczaj aspiracje o wysokim poziomie trudności. Sukces u takiej jednostki wpływa zazwyczaj na podniesienie poziomu aspiracji, natomiast niepowodzenie obniża jego poziom. Na kształtowanie się poziomu aspiracji duży wpływ ma samoocena. Jeżeli jest ona wysoka, prowadzi do wielu dążeń, natomiast niska niczego nie wnosi do osobowości młodego człowieka, a raczej nie motywuje go do jakiegokolwiek działania. Krótko mówiąc: Młody człowiek, który ma świadomość tego, co chce w życiu osiągnąć, z pewnością ma wysokie aspiracje osobiste i zawodowe, natomiast taki, który nie wie, co chce robić w przyszłości nie wykazuje się żadną inicjatywą. Uwarunkowania osobowościowe według T. Lewowickiego, to: potrzeby, procesy motywacyjne, powodzenie i niepowodzenie, samoocena, obraz własnej osoby. Zaspokajanie potrzeb różnego typu przez jednostkę, związane jest z aspiracjami i ze sferą motywacyjną. Potrzeba osiągnięć ma wpływa na obraz aspiracji kierunkowych 24. 24 T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, Warszawa 1987, s. 29 30. 25

Z procesami motywacyjnymi wiąże motywację osiągnięć, które z kolei mają wpływ na aspiracje. Według T. Lewowickiego osoby o silnej motywacji osiągnięć mają zazwyczaj aspiracje do wykonania zadań o średnim poziomie trudności 25. U takich osób sukces wpływ na podniesienie aspiracji, natomiast niepowodzenie je obniża. Zdaniem T. Lewowickiego osoby o słabej motywacji, czyli o motywacji unikania, rozwiązują albo zadania łatwe, albo bardzo trudne, co wpływa na poziom aspiracji 26. Bardzo ważnymi czynnikami warunkującymi aspiracje są powodzenia i niepowodzenia, głównie poziom aspiracji. Duży wpływ na kształtowanie aspiracji ma samoocena. Jeśli mamy do czynienia z wysoka samooceną, to poziom aspiracji tez będzie wysoki, natomiast niska samoocena prowadzi do kształtowania się niskiego poziomu aspiracji. Obraz własnej osoby odgrywa ważną rolę w procesie kształtowania się aspiracji. Do obrazu własnej osoby należy zaliczyć: warunki fizyczne, sprawność fizyczną, stan zdrowia, zdolności kierunkowe czy emocje. 1.5.2 Uwarunkowania środowiskowe Aspiracje są silnie uwarunkowane czynnikami środowiskowymi. Mówi się, że w dużym stopniu są one wyznaczane przez rodzinę i warunki życia, jakie w rodzinie panują. To właśnie ona jest jedną z podstawowych grup formułujących pewne normy postępowania. Taki obraz zależy od wykształcenia rodziców, pochodzenia i rodzinnych tradycji. Wydaje się, że im wykształcenie rodziców jest wyższe, tym 25 Tamże, s. 29 30. 26 Tamże, s. 31. 26

aspiracje dzieci powinny być wyższe. Jednak nie jest to regułą. Na poziom aspiracji młodych ludzi wpływają też zawód rodziców i rodzinne tradycje. Z kolei naciski wywierane przez rodziców mogą przybrać formę oddziaływania o charakterze perswazyjnym, które z pewnością mają wielka siłę przekonywania. Zdaniem A. Janowskiego należałoby sprawdzić, czy rodzice nie dokonują w stosunku do własnych dzieci projekcji własnych aspiracji, które w odpowiednim czasie, z jakiś względów nie mogły być spełnione 27. Poza rodzicami na kształtowanie się aspiracji mają normy grupowe. Według Z. Zborowskiego dotyczą one formy zachowania, aktywności i postaw jednostki w grupie i poza nią. W przypadku kształtowania się aspiracji młodzieży znaczną rolę odgrywają grupy rówieśnicze i uznawane w nich standardy, przy czym inne standardy grup rówieśniczych mogą być w środowisku zamieszkania, a inne wśród grup istniejących w szkole lub też instytucjach pozaszkolnych, takich jak klubach sportowych czy kołach zainteresowań działających przy Domach Kultury. Bardzo złożony charakter na aspiracje młodych ludzi, ma oddziaływanie szkoły. Uczniowie są poddawani oddziaływaniu wielu norm i właśnie na terenie szkoły następuje kształtowanie własnych i uświadomionych dążeń. Istnieje też związek między aspiracjami i środowiskiem lokalnym, w którym żyje dana jednostka. Zróżnicowanie aspiracji jest dostrzegalne 27 A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, cyt. wyd., s. 23 24. 27

u młodzieży w zależności od stopnia zintegrowania środowiska lokalnego, wzorców stylu życia i planów życiowych. Wśród czynników środowiskowych coraz większe znaczenie odgrywają uwarunkowania kulturowe i środki masowej komunikacji. Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na aspiracje młodzieży jest opinia rodziców, gdyż dziecko bardzo często szuka u nich wzorców postępowania, autorytetu. Jednak bardzo często zdarza się, że rodzice nie potrafią dzieci dowartościować, chociaż nie wiadomo jakby się starali. Dziecko, mając bardzo dobre oceny w nauce i osiągnięcia jest nieraz krytykowane przez rodzica, czuje się niedowartościowane i pomimo, iż ma wysokie aspiracje, wybiera szkołę na niższym etapie kształcenia. Według A. Janowskiego należałoby sprawdzić, czy rodzice nie dokonują w stosunku do własnych dzieci projekcji własnych aspiracji, które w odpowiednim czasie z jakiś względów nie mogły być spełnione 28. Na kształtowanie się aspiracji młodzieży duży wpływ ma także grupa rówieśnicza i uznawane w niej standardy. Często jest tak, że aspiracje młodzieży są takie jak ich kolegów. Często uczeń wybiera tę samą szkołę, co jego kolega (koleżanka). 1.5.3 Uwarunkowania pedagogiczne Swoiste właściwości uwarunkowań, które są związane ze szkołą, z pracą dydaktyczno wychowawczą nauczycieli, organizacja szkolnictwa, 28 A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, cyt. wyd., s. 23 24. 28

standardami dążeń i hierarchii wartości, stanowiące składnik celowej i świadomej działalności edukacyjnej, należy określić jako uwarunkowania pedagogiczne. Uczniowie poddawani są ocenianiu, przeżywają sukcesy i niepowodzenia, a także zdobywają spore doświadczenia w zakresie swoich intelektualnych możliwości. W procesie kształtowania się aspiracji ważne znaczenie odgrywa zespół czynników pedagogicznych, związanych z typem i tradycjami szkoły. Po części są to czynniki natury socjologicznej, które są celowo wywoływane i kształtowane, aby zmienić czy formować osobowość wychowanków. Szkoła prowadzi systematyczną działalność zmierzającą do przekazania młodzieży norm uznawanych za wartościowe społecznie i powszechnie akceptowane. Programy wychowawcze i działalność wychowawcza są czynnikami pedagogicznymi, które warunkują aspiracje i plany życiowe młodzieży. Odpowiednio prowadzona praca dydaktyczna wychowawcza sprzyja kształtowaniu aspiracji, jak również ich realizacji. Czynnikami, które różnicują aspiracje młodych ludzi mogą być: typy szkół i łatwość dostępu do niej. Styl pracy nauczycieli i wychowawców kształtuje charaktery, postawy i ambicje ich wychowanków. Zdaniem T. Lewowickiego na uwarunkowania pedagogiczne składają się takie czynniki jak: szkoła, praca dydaktyczno naukowa nauczycieli, organizacja szkolnictwa, standardy dążeń, hierarchia wartości kształtowanych przez wychowawców i nauczycieli, a także pracowników szkolnych i pozaszkolnych 29. 29 T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, cyt. wyd., s. 30 32. 29

Wiadomo, że szkoła ma na celu przekazanie młodzieży norm, które są uznawane za wartości społeczne i powszechnie akceptowane. Powinna się też przyczynić do dokonania przez uczniów prawidłowego wyboru dalszych celów życiowych. Według T. Lewowickiego, ten cel realizuje ona poprzez programy wychowawcze i działalność dydaktyczno wychowawczą, które są czynnikami pedagogicznymi i warunkują aspiracje, plany życiowe i orientacje życiowe, jak również poziom pracy dydaktyczno wychowawczej szkół i innych instytucji oświatowych, styl pracy nauczycieli i wychowawców, poziom wymagań stawianych uczniom, sposób oceniania postępów w nauce. Osobowość nauczycieli wpływa na kształtowanie się postaw i aspiracji młodzieży 30. Od wychowawców i rodziców zależy, jakie uczeń podejmie dalsze decyzje związane z wyborem przyszłej szkoły. Niejednokrotnie jest tak, że uczeń nie ma wsparcia w nauczycielach, a jego praca jest niedoceniona. Stres i niepowodzenia szkolne powodują, że uczeń zamyka się w sobie, co jest później przyczyną negatywnych wyników w nauce. Według Z. Skornego, na kształtowanie się poziomu aspiracji wpływają sukcesy i niepowodzenia. Ze wzrostem poziomu osiągnięć jednostki podnosi się zwykle poziom jej aspiracji. W ten sposób rezultaty działania wpływają na zmianę warunków tego działania 31. Po osiągniętym sukcesie, poziom aspiracji wzrasta, natomiast podczas porażek, niepowodzeń czy też niedowartościowania spada. 30 Tamże, s. 37 39. 31 Z. Skorny, Aspiracje młodzieży i kierujące nimi prawidłowości, cyt. wyd., s. 75 76. 30

Poziom aspiracji uzależniony jest także od wpływu czynników społecznych. Motywacja, postawy i aspiracje młodzieży kształtują się pod wpływem jakości pracy nauczycieli i wychowawcy, poziomu wymagań jakie stawiane są uczniom i sposobu oceniania. Tak więc wszystkie wymienione uwarunkowania aspiracji oddziałują zazwyczaj we wzajemnym powiązaniu. 31

ROZDZIAŁ 2 Metodologiczne podstawy pracy 32 Metodologia jest nauką obejmującą sposoby przygotowania i prowadzenia badań naukowych oraz opracowania ich wyników, budowy systemów naukowych oraz opracowania ich utrwalenia w mowie i piśmie osiągnięć nauk 33. Ogólnie ujmując definicję, według Wincentego Okonia, metodologia jest nauką o sposobach badawczej drogi, docierania do ogólnych prawd poprzez uzyskany materiał naukowy. Metodologia badań pedagogicznych jest nauką o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice. Przez zasady, czyli reguły lub normy takiego postępowania, rozumie się pewne najogólniejsze dyrektywy (zalecenia), mające na celu ułatwienie w miarę skutecznego przeprowadzania badań. Natomiast sposobami postępowania badawczego nazywa się mniej lub bardziej skonkretyzowane procedury gromadzenia i opracowania interesujących badacza wyników 34. Metodologia w swym zamiarze ma ukazać opis przeprowadzonej przez jednostkę, procedury naukowej oraz jej prawidłowości. Przeprowadzenie badań jest ściśle związane z nauką metodologiczną, zapewniającą ich poprawność i skuteczność. Metodologia stanowi podstawę badań naukowych, będąc klarownym uzupełnieniem i potwierdzeniem tez i hipotez stawianych w części teoretycznej. Pojęcie metodologii jest ściśle związane z bliskoznacznym badaniem naukowym, nie obejmuje ono czynności związanych z samym pisaniem pracy, jej 32 W tym rozdziale wykorzystano materiały z mojej pracy magisterskiej Aspiracje młodzieży szkół gimnazjalnych 33 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1981, s. 177 178. 34 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2006, s. 13 14. 32

poprawianiem i oceną. Koncentruje się ono bowiem wyłącznie na czynnościach związanych z poszukiwaniem prawdy w odniesieniu do podjętego problemu (łącznie z jego uzasadnieniem) 35. Heliodor Muszyński wymienia kolejno etapy procesu badawczego: 1. postawienie problemu, 2. przyjęcie hipotezy roboczej, 3. weryfikacja hipotezy, 4. wyprowadzenie wniosku ogólnego. Metodologia badań naukowych obejmuje procesy przygotowywania, prowadzenia oraz opracowywania wyników badań, przeprowadzonych za pomocą konkretnych technik badawczych, odpowiadających na założone problemy badawcze ściśle dotyczące danej tematyki. 2.1 Przedmiot i cele badań Pierwszym, a zarazem najważniejszym punktem procesu badań naukowych jest określenie tematyki pracy, stanowiącej myśl przewodnią dalszych prac. Temat badania to najogólniej zarysowany problem do 35 K. Żegnałek, Metody i techniki stosowane w badaniach pedagogicznych. Warszawa 2008, s. 24 25. 33

rozwiązania 36. Spośród zasad wyłaniania tematu, należy kierować się własnymi zainteresowaniami, ambicjami zawodowymi oraz kompetencjami, które pragnie się uzyskać. Tytuł pracy w sposób jednoznaczny i klarowny powinien wskazywać temat pracy, jej dziedzinę nauki oraz zakres konkretnie postawionego przed sobą problemu. Należycie i dostatecznie wyczerpując tematykę, opierającą się na powstałym problemie badawczym, osiągamy główny cel naszych badań naukowych. Cele badawcze to określenia mówiące o tym, do jakiej wiedzy badania mają doprowadzić, będąc tym samym wprost proporcjonalne do jakości wiedzy badacza. W swej pracy ustaliłam następujące cele: Cel główny: Poznanie i opis aspiracji życiowych młodzieży klas trzecich gimnazjalnych z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Cele szczegółowe obejmują takie problemy jak: Poznanie związków jakie zachodzą pomiędzy wykształceniem rodziców, samooceną, środowiskiem i sytuacją rodzinną badanego, a jego życiowymi aspiracjami. 36 Tamże, s. 52. 34

Zaznajomienie się z czynnikami wpływającymi na kształtowanie się aspiracji osobistych, rodzinnych, materialnych, bytowych, edukacyjnych i zawodowych. 2.2 Problemy badawcze i hipotezy Ważną część mojej pracy stanowi prawidłowo skonstruowany szereg problemów i pytań badawczych. Często spotykanymi problemami badawczymi są problemy w postaci pytań rozstrzygnięcia lub dopełnienia. Pytania rozstrzygnięcia zaczynają się od partykuły czy, i są one pytaniem na konkretną odpowiedź tak lub nie. Pytania dopełnienia to pytania otwarte umożliwiające bardziej szczegółowe i swobodne, niesugerowane odpowiedzi 37. W swej pracy zaproponowałam następujące problemy badawcze: Jakie aspiracje życiowe posiada młodzież klas trzecich gimnazjum z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim? Poziom aspiracji edukacyjno zawodowych i materialno bytowych występujących wśród uczniów klas trzecich gimnazjum. Związek samooceny z aspiracjami badanej młodzieży. Czynniki determinujące życiowe aspiracje badanej młodzieży. 37 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2006, s. 23. 35

Związek uwarunkowań socjologicznych takich jak: płeć, wykształcenie rodziców, sytuacja zawodowa rodziny, miejsce zamieszkania, warunki materialne z aspiracjami życiowymi młodzieży klas trzecich gimnazjum. Uwarunkowania pedagogiczne, a aspiracje życiowe badanej młodzieży klas trzecich gimnazjum. Moim zdaniem dobra znajomość problematyki badań jest niezbędna nie tylko do problemów badawczych, ale także do opracowania hipotez. Przed rozpoczęciem badania powinniśmy wiedzieć nie tylko to co chcemy badać, ale także z pewnym prawdopodobieństwem przewidzieć jego wynik. Tak więc sformułowałam hipotezy, które zweryfikowałam w trakcie badań. W związku z powyższym w mojej pracy starałam się udowodnić czy: 1. badana młodzież klasy trzeciej gimnazjum posiada aspiracje edukacyjno zawodowe, materialno bytowe, rodzinne i osobiste, 2. życiowe aspiracje badanej młodzieży są determinowane przez czynniki psychologiczne (samoocena), pedagogiczne (rodzaj szkoły) oraz socjologiczne (płeć, wykształcenie rodziców, sytuację rodzinną, warunki materialne i bytowe, miejsce zamieszkania). 2.3 Metody, techniki i narzędzia badawcze Ważną kwestię w prawidłowym powodzeniu, przeprowadzonych badań naukowych stanowią właściwe dobrane metody, techniki i narzędzia badawcze. Metody badawcze, to typowe i powtarzalne sposoby zbierania 36

opracowania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służących do uzyskania pełnego wachlarzu odpowiedzi na stawiane pytania badawcze. Termin metoda wywodzi się od greckiego słowa methodos, co oznacza badanie, drogę, sposób postępowania. ( ) systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do założonego wyniku. Z kolei według S. Kamińskiego metoda to powtarzalny sposób działania zwiększający jego sprawność. Jest wyznaczany za pomocą spójnego zbioru reguł. Określa ją jako odpowiednią do stanu rzeczy najkrótszą drogę do celu działania, a dokładniej: świadomie i systematycznie stosowany, wzorcowy dobór i układ elementarnych czynności, który pozwala skuteczniej i ekonomiczniej uzyskać cel tego działania 38. Metoda jest celowo dobranym i świadomym, procesem działań prowadzącym do określonego celu. W swoich badaniach posłużyłam się metodą sondażową, która pozwoliła mi zbadać dużą grupę respondentów, na interesujący mnie temat. Dzięki temu uzyskałam wiedzę z zakresu procesów dotyczących ankietowanej zbiorowości. 38 K. Żegnałek, Metody i techniki stosowane w badaniach pedagogicznych, Warszawa 2008, s. 99 100. 37

ROZDZIAŁ 3 - Analiza wyników badań własnych Zgodnie z planem pracy niniejszy rozdział przeznaczyłam na analizę przeprowadzonych przeze mnie badań dotyczących aspiracji życiowych młodzieży klas trzecich gimnazjalnych z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim w Zespole Szkół Specjalnych im. Marii Konopnickiej w Kościanie. W tym celu opracowałam ankietę, która dała mi odpowiedzi na wiele pytań. Ankietę wypełniło dwudziestu uczniów w tym dwunastu chłopców i osiem dziewczynek. Uczniowie są w wieku 15/17 lat i mieszkają w Kościanie i na wsi. Na potrzeby moich badań skonstruowałam trzy ankiety. Charakteryzując badaną populację, w pierwszej z ankiet zwróciłam uwagę na takie dane jak: płeć, miejsce zamieszkania, sytuację zawodową rodziny, wykształcenie rodziców, warunki materialne, strukturę oraz sytuację rodzinną. Pytania dotyczyły między innymi zajęć pozalekcyjnych w szkole, czasu wolnego oraz najbliższych planów młodych ludzi na ich przyszłość. Druga ankieta dotyczyła celów, dążeń i wartości życiowych młodzieży wraz z pytaniami otwartymi. Trzecia ankieta to kwestionariusz samooceny badanej młodzieży. Charakterystyka badanych: 38

Wykres 1Ankietowani uczniowie klas III gimnazjalnych wg płci i miejsca zamieszkania Źródło 2 Opracowanie własne na podstawie tabeli 3.1 Hierarchia aspiracji życiowych badanej młodzieży Aspiracje są elementem determinującym zachowania jednostki, współdecydują o planach życiowych oraz dalszych i bliższych pragnieniach, zamierzeniach, a także warunkują w wysokim stopniu aktywność jednostki, która związana jest z realizacją planów życiowych. Planowanie przyszłości pełni bardzo ważną rolę w aktywności jednostki. Młody człowiek, który nie wykształcił w sobie zdolności do planowania swojej przyszłości nie jest przygotowany do wypełniania długofalowych zamierzeń dotyczących własnej edukacji, pracy czy życia osobistego 39. Aspiracje formują się i ujawniają się pod wpływem wielu czynników, które niejednokrotnie nie są uświadamiane przez jednostkę. Według T. Lewowickiego czynniki te stanowią źródło aspiracji i ogólnych 39 M. Tyszkowa, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1990, s. 18. 39

zamierzeń, które dopiero w zestawieniu z faktami życia realnego, prowadzą do określenia celów aktywności i sposobów ich realizacji 40. W opracowanych przeze mnie badaniach przez aspiracje będziemy rozumieć zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów i dążeń, jakie respondenci zamierzają osiągnąć w przyszłości. 3.2 Miejsce zamieszkania i wpływ środowiska n a aspiracje życiowe młodzieży Miejsce zamieszkania wpływa na aspiracje edukacyjne badanej młodzieży. Niewątpliwie gimnazjaliści mieszkający na wsi, mają niższy poziom edukacyjnych aspiracji od rówieśników z miasta. Młodzież wiejska ma mały dostęp do: kina, teatru czy opery. Nie ma klubów, dyskotek, kółek zainteresowań. Jednym ze środowisk mających wpływ na aspiracje edukacyjno zawodowe młodzieży jest środowisko rodzinne. To w rodzinie poznajemy rzeczywistość i dorastamy, kształtujemy naszą osobowość, uczymy się wzorców do naśladowania. W celu poznania rzeczywistych uwarunkowań respondentów, moje badania rozpoczęłam od przeanalizowania wykształcenia rodziców, gdyż jest on powszechnie uważany za miernik poziomu kulturalnego, jaki występuje w danej rodzinie. Wykres 2 Matka - wykształcenie: 40 T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, Warszawa 1987, s. 21. 40

Źródło 3 Opracowanie własne na podstawie tabeli Z przeprowadzonych badań wynika, że matki u wszystkich respondentów posiadają zasadnicze wykształcenie. Wykres 3 Ojciec - wykształcenie: Źródło 4 Opracowanie własne na podstawie tabeli Z przeprowadzonych badań wynika, że ojcowie u wszystkich respondentów także posiadają zasadnicze wykształcenie. Z pewnością środowisko rodzinne ma największy wpływ na aspiracje edukacyjno zawodowe młodzieży. Zależy to przede wszystkim od wykształcenia i sytuacji materialnej rodziców. To właśnie oni powinni kształtować swoje dzieci, ukazywać wzorce godne naśladowania. 41

Charakterystyka środowiska rodzinnego Wykres 4 Charakterystyka środowiska rodzinnego Źródło 5 Opracowanie własne na podstawie tabeli Z przeprowadzonych badań wynika, że 100% respondentów posiada pełna rodzinę. Wykres 5 Liczebność rodziny Źródło 6 Opracowanie własne na podstawie tabeli 42

Wykres 6 Liczebność rodziny Źródło 7 Opracowanie własne na podstawie tabeli Z badań wynika, że 70% respondentów pochodzi z rodziny pięcioosobowej i więcej. Wykres 7 Matka - sytuacja zawodowa Źródło 8 Opracowanie własne na podstawie tabeli 43

Wykres 8 Ojciec - sytuacja zawodowa Źródło 9 Opracowanie własne na podstawie tabeli Wykres 9 Sytuacja zawodowa rodziców Źródło 10 Opracowanie własne na podstawie tabeli Z ankiety wynika, że 77% rodziców gimnazjalistów pracuje zawodowo. 15% rodziców prowadzi gospodarstwo domowe, a 8% jest na rencie. 44

Wykres 10 Warunki materialne i bytowe Źródło 11 Opracowanie własne na podstawie tabeli Jak pokazują wyniki tabeli, 70% respondentów ma dobre warunki materialne i bytowe, 20% przeciętne, a 10% respondentów ma złe warunki materialne, co ma związek z sytuacją rodzinną, gdyż rodzice nie pracują zawodowo i są na rencie. Czy już wiesz w jakim zawodzie chcesz pracować w przyszłości? Wykres 11 Czy już wiesz w jakim zawodzie chciałabyś/chciałbyś pracować? Źródło 12 Opracowanie własne na podstawie tabeli 45

Jak wskazują wyniki tabeli 100% respondentów już wie w jakim zawodzie chcą pracować. Wykres 12 Po ukończeniu wybranej szkoły chcę pracować jako Źródło 13 Opracowanie własne na podstawie tabeli Z badań wynika, że 100% respondentów wie w jakim zawodzie będzie pracować. Najwięcej, bo 50% dziewcząt i chłopców chcą pracować jako kucharze, po 20% chłopców jako stolarze i mechanicy, natomiast 20% jako ogrodnicy. 3.3 Zainteresowania młodzieży i sposoby spędzania wolnego czasu W badaniach aspiracji życiowych młodzieży bardzo istotne jest uwzględnienie zainteresowań badanych osób. Odgrywają one ważną rolę w kształtowaniu się dążeń i planów życiowych jednostki. 46