Jerzy Śleszyński * Rafał Wiewiórski ** Wycena ekonomiczna dóbr kultury na przykładzie piwnic Pałacu Saskiego w Warszawie *** Wstęp Dobra kultury są dla wszystkich narodów przedmiotem szczególnej troski. Wynika to z uznania ich istotnego znaczenia dla kulturowej tożsamości społeczeństwa. Zabytkowe budowle związane są z gustem i stylem danej epoki, a ponadto są obiektami unikatowymi i łączą się z historią kraju. Decyzje o odbudowie, restauracji lub objęciu ochroną zabytku z reguły wiążą się z niebagatelnymi kosztami. Podjęcie prawidłowej decyzji wymaga zdobycia możliwie pełnych informacji dotyczących samego obiektu, jego historii, jak również oceny jego wartości w kontekście objętego opieką państwa dziedzictwa narodowego. Zabytkowe budowle z reguły mają wyższą wartość niż ta, która mogłaby wynikać z oszacowania ich wartości użytkowej przez rynek. Jest to efektem istnienia trudno mierzalnych, a tym bardziej trudnych do wycenienia korzyści społecznych, wynikających z samego faktu zachowania zabytku (np. wartość estetyczna, patriotyczna czy religijna). O ile wycena wartości użytkowej może zostać dokonana na podstawie cen rynkowych, o tyle wartość pozaużytkowa nie znajduje odbicia w transakcjach zawieranych na realnych i istniejących rynkach. Zastosowanie odpowiednich metod wyceny pozwala jednak oszacować wartość nierynkową przypisywaną zabytkom. Dzięki metodom wyceny wykorzystującym hipotetyczny rynek stworzony na potrzeby konkretnej wyceny lub informacje o wydatkach na rynkach zastępczych, jesteśmy w stanie określić pozaużytkową wartość dobra kultury. Co istotne, określenie tej wartości w jednostkach pieniężnych może stać się dodatkowym argumentem w publicznej dyskusji nad sensem i formą ochrony i utrzymania niektórych zabytków. Badanie opisane w niniejszej pracy jest dopiero drugim w Polsce wykorzystującym metodę wyceny warunkowej do określenia wartości pozaużytkowych dóbr kultury. * Prof. dr hab. Jerzy Śleszyński Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawski Ośrodek Ekonomii Ekologicznej; e-mail: sleszynski@wne.uw.edu.pl ** Mgr Rafał Wiewiórski absolwent Międzywydziałowych Studiów Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warszawskiego; e-mail: rafal.wiewiorski@gmail.com *** Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej R. Wiewiórskiego Metody wyceny ekonomicznej zastosowane do dóbr kultury na przykładzie piwnic Pałacu Saskiego, napisanej w 2009 r. w Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. J. Śleszyńskiego.
284 Miscellanea Pierwsze badanie dotyczyło Cytadeli Warszawskiej [Orłowska 2005]. Druga i omawiana tutaj analiza dotyczy wyceny wartości piwnic Pałacu Saskiego w Warszawie. Stworzenie scenariusza badania stało się możliwe po odkryciu przez archeologów wyjątkowo dobrze zachowanych piwnic Pałacu Saskiego. Najstarsze ich części pochodziły z dworu Tobiasza Morsztyna, brata pisarza Jana Andrzeja. Czas ich powstania określono na rok 1630, co czyni je unikatowymi nie tylko w Warszawie, ale i w skali całego kraju. W odniesieniu do pałacowych piwnic posłużono się konserwatorskim scenariuszem rozwoju sytuacji, którego najważniejsze założenia prawdopodobnie zostaną rzeczywiście zrealizowane przez władze Warszawy w ciągu najbliższych kilkunastu lat. Piwnice Pałacu Saskiego zostały wybrane na obiekt badania jako oryginalnie zachowany zabytek o dużym znaczeniu dla historii miasta i potencjalnie ważny dla mieszkańców. Pałac Saski w okresie poprzedzającym badanie oraz w trakcie ankietowania był obiektem ogłoszonych przetargów na jego odbudowę. Do czasu wpisania do rejestru zabytków los piwnic był niepewny, a więc były one zagrożone zniszczeniem i niewłaściwą konserwacją. Ponadto ograniczone środki finansowe przyznane przez władze miasta stwarzały i wciąż stwarzają niejasną sytuację co do sposobu zachowania piwnic. Na potrzeby badania powstał scenariusz sytuacji uzasadniającej wycenę. Przedstawiał on pierwotny plan odbudowy Pałacu Saskiego bez zachowania zabytkowych piwnic i dlatego stawiał przed osobą ankietowaną problem gotowości indywidualnego wsparcia projektu, który uwzględniałby uratowanie i udostępnienie piwnic zwiedzającym. Scenariusz zakładał możliwość zachowania piwnic dzięki wsparciu prywatnymi darowiznami. Na tej podstawie w badaniu ankietowym ujawniona została gotowość społeczeństwa Warszawy do zapłacenia określonej kwoty za zachowanie piwnic i tym samym oceniony został rozmiar korzyści społecznych związanych z ich zachowaniem. Pierwotny projekt odbudowy pałacu powstał przed archeologicznymi odkryciami i nie wspominał o zabytkowych podziemiach, a kolejne próby zmiany projektu napotykały przeszkody finansowe. Całkowity koszt odbudowy Pałacu Saskiego, bez zachowania piwnic, określony na podstawie przetargu w 2006 r. i wynosił 201,3 mln złotych. Na wniosek władz miasta przeprowadzono następnie oszacowanie kosztów zachowania piwnic pałacu. Nakłady na inwestycję wzrosłyby o 30 70 mln zł, w zależności od przyjętych rozwiązań. Dało to sumę rzędu 231 271 mln zł za kompleksowe przedsięwzięcie konserwatorskie. Celem tego artykułu jest wykazanie, że znane i dostępne metody wyceny ekonomicznej mogą być stosowane do dóbr kultury i stanowić wsparcie dla procesów decyzyjnych dotyczących ponoszonych na nie wydatków publicznych. Artykuł nie wgłębia się nadmiernie w szczegóły techniczne badania, wyjaśnia natomiast, w jaki sposób deklarowane w badaniu ankietowym preferencje społeczne mogą prowadzić do identyfikacji wartości nierynkowego dobra w ujęciu ekonomicznym, nawet wówczas, gdy dobrem tym jest unikatowy obiekt zabytkowy. W artykule przedstawiono wyniki badania, w którym zastosowano metodę wyceny warunkowej (Contingent Valuation Method CVM). Wynikiem badania ankietowego jest przede wszystkim oszacowanie pozaużytkowej wartości ekonomicznej przypisywanej piwnicom Pałacu Saskiego przez mieszkańców Warszawy. Otrzymane oszacowanie, w jednostkach pieniężnych, posłużyło do określenia kwoty uzasadniającej ze społecznego punktu widzenia poniesienie dodatkowych kosztów, co w praktyce oznaczałoby odbudowę Pałacu Saskiego wraz z piwnicami. Warto zaznaczyć, że objęcie ochroną prawną tego obiektu zmusza obecnie inwestora, a są nim władze miasta Warszawy, do zachowania zabytkowych pozostałości pałacu razem z piwnicami. Konieczne jest wprowadzenie kosztownych zmian w konstrukcji odbu-
Miscellanea 285 dowywanego budynku, zabezpieczenie piwnic oraz ich zaadaptowanie w celu turystycznego udostępnienia zwiedzającym. Określenie wartości pozaużytkowej piwnic w jednostkach pieniężnych może posłużyć do uzasadnienia szybszego poniesienia dodatkowych nakładów z funduszy publicznych na konserwatorskie prace dotyczące piwnic Pałacu Saskiego. 1. Wycena ekonomiczna Przyjmujemy, że całkowita wartość ekonomiczna dobra obejmuje wartość użytkową i wartość pozaużytkową. Wartość pozaużytkowa to z punktu widzenia ekonomii i samej wyceny ekonomicznej problem niebanalny. Składają się na nią wartość opcji, dziedzictwa i egzystencji. Wartość opcji uwzględnia tę część wartości, która łączy się z odsunięciem w przyszłość momentu czerpania potencjalnych korzyści. Wartość dziedzictwa, postrzegana z punktu widzenia dzisiejszego obserwatora, to część całkowitej wartości związana z możliwością przekazania dobra przyszłym pokoleniom. Wartość egzystencji łączy się z samym faktem istnienia ocenianego obiektu i to zupełnie niezależnie od pożytków, jakie mógłby on zapewnić teraz lub w przyszłości. Metody szacowania wartości ekonomicznej dóbr nierynkowych zmierzają do określenia krzywej popytu na te dobra lub do oszacowania kosztów, które wiążą się z ich użytkowaniem, odtworzeniem i zastępowaniem [Pearce, Turner 1990; Ekonomiczna wycena 1996; Shechter 1996, s. 193 219]. Metody biorące pod uwagę realnie poniesione nakłady (na odtworzenie, zastąpienie lub ochronę) z reguły nie są w stanie uwzględnić całkowitej wartości ekonomicznej i sprowadzają się do przybliżonego oszacowania wartości użytkowej i pewnych składowych wartości pozaużytkowej. Są to zatem metody dokonujące raczej oszacowania z dołu, często w sposób nie dość precyzyjny i przekonująco uzasadniony teoretycznie. Metody identyfikujące wielkość popytu mają uzasadnienie w teorii popytu Hicksa lub Marshalla i prowadzą w istocie do pomiaru nadwyżki konsumenta jako rynkowej miary korzyści ekonomicznej wynikającej z gotowości do zakupienia dobra na rynku. Konsument uzyskuje dodatkową korzyść, poza faktem posiadania dobra, jeżeli kwota, jaką byłby gotów zapłacić za jednostkę dobra, jest wyższa od ceny, po jakiej je nabył. Całkowita nadwyżka konsumenta, dla danego rodzaju dobra, kumuluje w sobie nadwyżki osiągane na kolejnych zakupionych jednostkach dobra. Może ona ulegać zmianom wraz ze zmianami ceny rynkowej dobra, jak również w następstwie zmiany gotowości do zapłacenia za dobro. Zmiana ta może być spowodowana nowymi atrybutami samego dobra lub może wynikać ze zmian w preferencjach konsumenta wywołanych dostępnością dóbr substytucyjnych i komplementarnych oraz ich cenami. W ciągu ostatnich 20 lat dynamicznie rozwinęły się badania nad wartościowaniem różnych składników środowiska naturalnego i nad metodami ich wyceny ekonomicznej. W ślad za tym poszły badania ukierunkowane na wycenę zdrowia i życia ludzkiego, a następnie nierynkowych dóbr kultury i dziedzictwa narodowego. Wypracowano szereg metod, które najczęściej dzieli się na te, w których wyceny dokonuje się bezpośrednio (tworząc scenariusz hipotetycznie dokonywanej transakcji, kontaktując się z konsumentem i pytając wprost o jego preferencje) lub w sposób pośredni [Garrod, Willis 1999; Bateman i in. 2002; Boyle 2003]. Rozróżnienie sposobu wyceny na bezpośredni albo pośredni odnosi się również do sposobu przejawiania się popytu na dane dobra. Powiemy, że popyt przejawia się bezpośrednio, jeżeli konsument płaci za uzyskanie pewnych korzyści lub przynajmniej
286 Miscellanea bezpośrednio deklaruje swoją potencjalną gotowość do zapłacenia. W ten sposób preferencje konsumenta są jawnie deklarowane. W metodach dokonujących wyceny w sposóbpośredni pomocy trzeba szukać w cenach ujawnionych na rynkach dóbr pokrewnych lub rynkach dóbr związanych z pozyskaniem badanych dóbr. Preferencje konsumenta są tu stopniowo ujawniane w procesie rozpoznawania i analizowania jego wydatków na dobra inne niż badane. Dalej interesować nas będzie wyłącznie metoda wyceny bezpośredniej. Podstawowym sposobem bezpośredniego oszacowania wartości jest uzyskanie od potencjalnych lub aktualnych użytkowników odpowiedzi na pytanie: ile byliby gotowi zapłacić za określone dobro lub dany poziom dostarczanych usług? Identyfikacja popytu posługuje się zatem kategorią ekonomiczną gotowości do zapłaty (willingness to pay WTP). Metoda wyceny warunkowej (CVM) wykorzystuje zasadnicze wnioski wynikające z kategorii WTP. Jest to zatem technika uzyskiwania informacji o wartości związanej z dobrami lub usługami na fikcyjnym rynku stworzonym wyłącznie na potrzeby badania. Podstawowym narzędziem tej metody jest badanie ankietowe przypominające badania socjologiczne, w których respondent udziela odpowiedzi na pytania postawione w kwestionariuszu lub przez przeprowadzającego wywiad. Pytania mogą zostać postawione w formie otwartej (open ended question), co pozwala respondentowi podać dowolną kwotę albo też w formie pytań wyboru dwudzielnego (dichotomous choice question), gdy proponowana respondentowi kwota może zostać przez niego przyjęta jako właściwa lub też odrzucona. Dyskusja nad wyższością jednego z wymienionych dwóch podejść nie została zakończona, ale najczęściej stosuje się ich kombinację. W badaniu głównym zwykle stosuje się pytania z wyborem dwudzielnym, przedstawiając respondentowi do oceny konkretną ofertę, której wysokość wynika z wcześniej przeprowadzonego badania próbnego (nazywanego pilotowym) z pytaniami otwartymi. Oferta to propozycja skierowana do respondenta w formie konkretnej kwoty odnoszącej się do danego dobra lub usługi. Wyrażona w gotówce kwota ma odzwierciedlać preferencje respondenta, jego opinię dotyczącą wartości danego dobra. W sposób warunkowy, wynikający z hipotetyczności transakcji, ustala się wyrażoną wartościowo chęć posiadania rozważanego dobra będącego źródłem potencjalnych korzyści. Praktycy zalecają iteracyjne składanie ofert, najczęściej z zastosowaniem wydrukowanych kart płatności, które umożliwiają wizualizację ocenianych kwot. Powtarzana kilkakrotnie procedura składania ofert, w której poziom oferty ulega metodycznym zmianom w górę lub w dół, w zależności od kolejnych ocen respondentów, przypomina w ogólnym zarysie licytację. Iteracyjne składanie ofert odbywa się według schematu wyboru dwudzielnego, natomiast ostateczna wycena dokonywana jest przez respondenta zazwyczaj w formie odpowiedzi na kończące procedurę pytanie otwarte. Ostateczna oferta (wycena) to ten poziom oferty, który został zaakceptowany przez respondenta w ramach procedury ujawniania oceny wartości badanego dobra. Ustalona w ankiecie wartość odpowiadać ma rzeczywistej gotowości respondenta do zapłaty (WTP). Analiza rozkładu częstości występowania deklarowanych kwot jest stosowana w procedurach wyznaczania reprezentatywnej wartości WTP w metodzie wyceny warunkowej. Niezależnie od formy pytań stawianych respondentowi uzyskuje się zbiór punktowych obserwacji odpowiadających poziomom wycen, będących odpowiedzią na postawione w kwestionariuszu pytania. Dla zbioru danych można wyznaczyć tradycyjne miary statystyczne, takie jak średnia, mediana czy rozkład częstości. Rozkład częstości pozwala określić, jaka część badanej populacji wyraża daną gotowość do zapłaty. W analizie uzyskanych wyników wykorzystuje się również rozkład skumulowanego prawdopodobień-
Miscellanea 287 stwa. Badana krzywa pozwala analizować zebrane dane statystyczne z punktu widzenia prawdopodobieństwa występowania pewnej cechy. Wydaje się, że w badaniach dotyczących unikatowych dóbr i usług największe zagrożenie dla jakości i wiarygodności wyników kryje się w braku doświadczenia konsumenta- respondenta. Swoje oceny dotyczące gotowości do zapłaty konsument określa codziennie, mając w pamięci wcześniejsze ceny rynkowe lub ceny rynkowe dóbr substytucyjnych lub komplementarnych. Brak konsumenckiego doświadczenia w odniesieniu do zabytków może owocować ocenami przypadkowymi i nieodpowiadającymi rzeczywistym preferencjom. Z kolei dostosowywanie zawartej w kwestionariuszu informacji wprowadzającej do poziomu wiedzy ogólnie dostępnej kryje w sobie ryzyko, że dobro, które ma zostać objęte badaniem, nie będzie tożsame z dobrem rozpoznawanym i rozważanym następnie przez respondentów. Metoda wyceny CVM spotkała się z bardzo dobrym przyjęciem wśród ekonomistów zajmujących się ochroną środowiska. Znalazła zastosowanie do wyceny całkowitej wartości ekonomicznej, a przede wszystkim wartości pozaużytkowej, która jest tak trudno uchwytna w przypadku zasobów środowiska przyrodniczego. Znane są badania dotyczące wartości reintrodukowanych lub chronionych gatunków zwierząt, wartości związanej z utrzymaniem lub ochroną unikalnych ekosystemów, wartości przypisywanej poprawie pewnych charakterystyk stanu środowiska przyrodniczego, a nawet wartości wizualnych walorów krajobrazowych. Stosunkowo powoli przybywa opracowań ukierunkowanych na wycenę dóbr kultury [Valuing Cultural 2002; Ready, Navrud 2006, s. 429 434]. Być może przyczyną tego jest wewnętrzny opór przed nadawaniem wartości ekonomicznej dziedzictwu kulturowemu uważanemu za tak ważne, że aż bezcenne. Oczywiście deklarowana gotowość do zapłaty to nie to samo, co realny fundusz zgromadzony w wyniku ściągnięcia opłat i gotowy do finansowania konkretnego przedsięwzięcia. Jednak porównanie przewidywanych wydatków z sumą oczekiwanych korzyści społecznych, wyrażonych poprzez sumaryczną gotowość do zapłaty, to bardzo wyraźna informacja o preferencjach społeczeństwa. Pozwala ona oszacować, jak może kształtować się suma społecznych korzyści netto, która z kolei powinna być polityczną wskazówką wyboru w odniesieniu do wydatków publicznych i kierunków rozwoju. 2. Opis badania W badaniu zastosowano, w miarę możliwości, wskazówki z rekomendacji zawartych w raporcie amerykańskiej komisji oceny zasobów naturalnych powołanej przez NOAA (Narodowa Administracja Oceanu i Atmosfery National Oceanic and Atmospheric Administration). Zgodnie z zaleceniami zawartymi w literaturze przedmiotu [Boyle 2003, s. 111 169; Fink 1995; Litwin 1995; Ready, Navrud 2006] podjęto również starania, aby wartość ocenianego dobra kultury została rzetelnie oszacowana i niezawyżona. W celu prawidłowego zastosowania metody wyceny warunkowej przeprowadzono dwa badania. Dane zebrane w badaniu pilotowym posłużyły do wstępnego przetestowania założeń oraz korekty kwestionariusza wykorzystanego następnie w badaniu głównym. W badaniu głównym skorzystano z usług profesjonalnej firmy stosującej się do obowiązujących zasad i standardów badań rynku. Badanie pilotowe przeprowadzono za pomocą internetu. W przygotowywaniu kwestionariusza badania pilotowego uwzględniono rezultaty wywiadów z kilkoma grupami opiniodawców. Zbadano reakcje na różne wersje pytań oraz uwzględniono uwagi krytyczne. Analiza wyników badania pilotowego i zamieszczonych w nim komenta-
288 Miscellanea rzy pozwoliła zminimalizować wątpliwości dotyczące pytań. Po przeprowadzeniu badania pilotowego, a w trakcie konstruowania kwestionariusza badania głównego, przeprowadzono ponownie spotkanie z małą grupą kontrolną. Umożliwiło to jeszcze przed badaniem głównym bezpośrednie przetestowanie konstrukcji ankiety i uzyskiwanych odpowiedzi. Pytania o gotowość do zapłaty miały w badaniu pilotowym postać otwartą. Na karcie płatności badania głównego utworzono dzięki temu przedziały kwotowe zgodne z najczęściej deklarowanymi stawkami. Zastosowanie pytania o gotowość do zapłaty ogranicza przeszacowanie wartości dobra, które z reguły występuje w razie zastosowania pytania o gotowość do przyjęcia rekompensaty (willingness to accept WTA). Zgodnie z wynikami badania pilotowego zaproponowano mechanizm płatności polegający na uiszczaniu opłaty na rzecz specjalnie powołanej fundacji non-profit. W badaniu głównym założono, zgodnie ze wskazówkami zawartymi w raporcie NOAA, że opłata miałaby być uiszczana raz na rok przez najbliższe trzy lata. Zminimalizowało to prawdopodobieństwo przeszacowania WTP, jakie zaistniałoby przy zastosowaniu opłaty jednorazowej. W obu badaniach przed zadaniem pytań respondentowi przedstawiano informacje wprowadzające. Opis wycenianego dobra, jakim były oryginalne i zachowane piwnice Pałacu Saskiego, został wzbogacony o odpowiednio dobrane trzy zdjęcia i dwie mapki. W ankiecie przedstawiono odkryty obiekt archeologiczny oraz możliwość utworzenia w zachowanych piwnicach muzeum z zabytkowymi obiektami. Według wytycznych zawartych w raporcie NOAA respondentowi należy przedstawić koszt realizacji rozważanego projektu. W obu naszych ankietach (w badaniu pilotowym oraz głównym) nie zamieszczono informacji o koszcie odbudowy, ponieważ można było z dużym prawdopodobieństwem domyślać się, że firmy biorące udział w przetargach nie oszacowały wszystkich kosztów, jakie będą musiały zostać realnie poniesione. Głównym kryterium wyboru zwycięzcy przetargu był bowiem najniższy koszt realizacji inwestycji, przy spełnieniu określonych wymagań. Podanie do wiadomości respondentów deklarowanego w przetargach kosztu odbudowy Pałacu Saskiego (rzędu 200 mln zł) oszacowanego jeszcze przed podjęciem decyzji o zachowaniu piwnic, mogłoby mieć nielosowy i zakłócający wpływ na deklarowane przez respondentów kwoty. Raport NOAA zalecał, aby ankieter zapisywał dodatkowe informacje, jakich udziela respondentowi. W naszym badaniu, na podstawie wywiadów z grupami kontrolnymi oraz wyników badania pilotowego, ustalono z ankieterami wzory odpowiedzi na prawdopodobne pytania respondentów. Pozwoliło to w jednorodny sposób przedstawić ankietowanym definicję oryginalności ocenianego zabytku lub wyjaśnić wątpliwości dotyczące sposobu dokonywania płatności. Pod koniec wywiadu ankieter wypełniał specjalny aneks kwestionariusza. Opisywał w nim stopień zrozumienia pytań przez respondenta, oceniał, czy odpowiedzi były przemyślane, określał stosunek badanego do wywiadu oraz zaznaczał, czy w trakcie rozmowy była obecna inna osoba i czy miało to wpływ na odpowiedzi. Istotną sprawą jest identyfikacja tak zwanych odpowiedzi protestujących. Respondenci mogą nie zgadzać się z ideą zawartą w badaniu (odbudową konkretnego zabytku), z hipotetycznym scenariuszem renowacji lub z niektórymi pytaniami. Udzielają wtedy odpowiedzi odmownych lub deklarują zerową gotowości do zapłaty. Przyczyny takich zachowań powinny być wyjaśnione. Prawidłowe wyodrębnienie odpowiedzi protestujących pozwala na uzyskanie dokładniejszej wyceny. Z kolei zbyt restrykcyjne wyłączanie odpowiedzi protestujących musi prowadzić do przeszacowania gotowości do zapłaty pozostałej populacji.
Miscellanea 289 W badaniu wyodrębniono grupę respondentów protestujących. W tym celu zbadano odpowiedzi na wybrane pytania i uzasadnienia kluczowych odpowiedzi. Ustalono w ten sposób dwa schematy odpowiedzi respondenta, które zostały uznane za typ odpowiedzi protestującej 1. Analizując wyniki badania, zwrócono uwagę na fakt, że oszacowana wartość obiektu jest różna w zależności od tego, czy i w jakim stopniu eliminuje się z badania odpowiedzi protestujące. Pytając o gotowość do zapłaty wykorzystano format karty płatności. Respondent był proszony o zaznaczenie najwyższej kwoty, którą na pewno jest gotów zapłacić. W związku z tym WTP badanego respondenta mieści się w przedziale między kwotą, którą zaznaczył a kwotą następnego przedziału poniżej. Przedziały zostały dobrane na podstawie wyników badania pilotowego i nie są sobie równe, dlatego w analizie wykorzystano środki przedziałów. Zgodnie z teorią użyteczności założono, że dodatkowe jednostki dochodu mają malejący wpływ na wzrost poziomu użyteczności. Dlatego przyjęto logarytmiczny rozkład deklarowanej wartości gotowości do zapłacenia za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego oraz ujawnionej, najwyższej akceptowanej ceny biletu wstępu do utworzonego w piwnicach muzeum 2. 3. Uzyskane wyniki Główne badanie zostało poprzedzone badaniem pilotowym zrealizowanym za pomocą internetu od 12 do 26 kwietnia 2008 r. Ankieta była wypełniana przez respondentów on-line. W celu zapewnienia losowego doboru próby zaprogramowano pojawianie się ankiety w taki sposób, żeby link do kwestionariusza pokazywał się korzystającym z kilku znanych portali internetowych. Ankieta składała się z 18 pytań poprzedzonych opisem obiektu badania, jego lokalizacji oraz historii. Został przedstawiony opis aktualnej sytuacji związanej z odbudową Pałacu Saskiego. Respondent był informowany o możliwości zachowania zabytkowych piwnic i utworzenia tam muzeum oraz placówki gastronomicznej. Po czterech pytaniach wprowadzających następowały trzy pytania dotyczące gotowości do zapłaty. Dalej ankietowany odpowiadał na pięć pytań na temat zabytków oraz różnych związanych z nimi preferencji. Ankietę kończyło siedem pytań dotyczących danych socjoekonomicznych respondenta. Wypełnianie kwestionariusza ukończyło 87 osób w wieku powyżej 18 roku życia. Ponad 500 ankiet nie zostało ukończonych, a licznik pokazał ponad tysiąc wejść internautów. Na podstawie badania pilotowego i obecnych w nim komentarzy określono możliwe do wystąpienia problemy ze zrozumieniem pytań. Ustalono również preferencje 1 Dwa schematy filtrów zastosowane przy wyodrębnianiu grupy respondentów protestujących są dokładnie opisane w cytowanej pracy [Wiewiórski 2009]. Przede wszystkim decydowały odpowiedzi udzielone na dwa pytania: negatywna odpowiedź na pierwsze pytanie: czy zgadza się Pani/Pan z ideą ochrony zabytków jako świadectwa dziedzictwa narodowego? oraz odmowa zapłaty w pytaniu o gotowość do zapłaty za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego w celu udostępnienia ich zwiedzającym. Jeżeli te odpowiedzi negatywne łączyły się w wybranymi, ośmioma uzasadnieniami (dwa przykładowe: należy skorzystać z dotacji UE lub nie wiem, co to za zabytki ), to ankietowanego zaliczano do grupy protestujących. Ponadto brano pod uwagę komentarz ankietera: niechętny stosunek do badania. Grupa protestujących była mniejsza, kiedy jako dodatkowe kryterium zastosowano odmowę zapłaty w razie możliwości zwiedzania w przyszłości piwnic i zgromadzonych w nich obiektów zabytkowych. 2 Zastosowano logarytm według wzoru Y = log 10 (X + 1), gdzie Y jest nową zmienną, a wartość X oznacza WTP respondenta.
290 Miscellanea respondentów dotyczące mechanizmu płatności oraz określono odpowiednie przedziały na karcie stawek deklarowanych opłat w zakresie od 5 zł do 1000 zł. W badaniu wzięła udział próba respondentów, która nie była w pełni reprezentatywna dla miasta Warszawy. Pomimo to cele badania pilotowego zostały spełnione. Zidentyfikowano problemy ze zrozumieniem pytań, które mogły wystąpić w badaniu głównym. Ustalono preferencje respondentów związane z mechanizmem płatności oraz określono odpowiednie przedziały na karcie płatności. Wyłoniono cechy, które według respondentów są najważniejsze w przypadku obiektów zabytkowych. Przeprowadzono wstępną analizę stanu wiedzy badanych na temat zabytków zachowanych w stanie oryginalnym w Warszawie, dzięki czemu potwierdzono zasadność tego pytania w badaniu głównym. Do wyliczenia średniego WTP respondentów, w związku z otwartym formatem pytania kwotowego, można było posłużyć się bezpośrednio deklarowanymi kwotami. Określając średnią wartość WTP za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego, odrzucono kwestionariusze niewiarygodne z punktu widzenia deklarowanego wcześniej miesięcznego dochodu. Wartość średniej WTP za ochronę zabytków w Warszawie nie obejmuje czterech najwyższych deklaracji złożonych przez osoby o niskich dochodach. Respondenci udzielili odpowiedzi dotyczące ich gotowości do zapłacenia za ochronę oryginalnych zabytków Warszawy oraz za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego oraz ujawnili, ile minimalnie są gotowi zapłacić za zwiedzanie muzeum piwnic Pałacu Saskiego. Średnia WTP za ochronę zabytków w Warszawie (84,94 zł) okazała się wyższa od średniej WTP za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego (77,51 zł). Jednak mała różnica obu średnich wskazuje, że problem wyodrębniania (embedding problem) 3, w tym przypadku rozdzielnego i indywidualnego rozpatrywania obiektów zabytkowych, nie został wyeliminowany. Badanie główne zostało przeprowadzone od 8 sierpnia do 2 września 2008 r. W celu uniknięcia systematycznego błędu wynikającego z czasu przeprowadzenia ankiety ankietowanie odbywało się o różnych porach dnia i w różnych dniach tygodnia. W realizacji badania wzięło udział 4 zawodowych ankieterów pracujących w Millward Brown SMG/ KRC. Badanych rekrutowano na ulicach w centralnej części Warszawy. W badaniu wykorzystano kwestionariusz ankietowy zawierający 20 pytań utworzonych na podstawie wyników badania pilotowego i skierowanych do losowo napotkanych mieszkańców Warszawy. Specjalny aneks dla ankietera, zawierający 5 pytań, miał na celu dostarczenie informacji o subiektywnej ocenie wywiadu oraz stosunku ankietowanego do tematu badania. Pozwoliło to na lepszą ocenę jakości przeprowadzanych wywiadów W pierwszej, informacyjnej części wywiadu pokazywano badanym zdjęcia związane z Pałacem Saskim i jego odsłoniętymi piwnicami. Odczytywano skróconą historię Pałacu wraz z informacjami dotyczącymi bieżących prac nad jego rekonstrukcją, ze szczególnym uwzględnieniem oryginalnych piwnic. Następnie ankieterzy przechodzili do zadawania pytań respondentom. W badaniu wzięło udział 310 mieszkańców Warszawy w wieku powyżej 18 roku życia. Średnia wieku respondentów to w przybliżeniu 40 lat. Najmłodszy uczestnik miał 18 lat, a najstarszy liczył sobie 81 lat. Najczęściej na pytania ankiety odpowiadali 25-latkowie. Połowa respondentów nie przekroczyła 36 roku życia. Na pytania ankiety odpowiedziało prawie tyle samo kobiet (48,5%) co mężczyzn (51,5%). Gospodarstwa domowe respondentów składały się najczęściej z 2 osób, a w 46,9% były mniejsze niż 3-osobowe. Co pią- 3 Więcej informacji na temat fachowego słownictwa i nielosowych błędów oraz problemów towarzyszących wycenie warunkowej dóbr pozarynkowych w krajach Europy Środkowej zawiera praca Ekonomiczna wycena [1996.]
Miscellanea 291 ty respondent mieszkał sam. W przeważającej części gospodarstw domowych (65,26%) w ogóle nie było dzieci w wieku poniżej 18 lat. Jedno dziecko przypadało na co piąte, a dwoje na co dziesiąte gospodarstwo domowe. W badaniu zauważalny jest wysoki udział respondentów z wyższym wykształceniem (34,65%). Niespełna 15% stanowiły osoby z wykształceniem niepełnym wyższym, a byli to najczęściej studenci ostatnich lat lub osoby po uzyskaniu absolutorium. Kolejną liczną grupę stanowiły osoby z wykształceniem średnim (38,3% respondentów), z czego najwięcej osób otrzymało wykształcenie ogólnokształcące (16,8%) i zawodowe (14,2%). Co dziesiąty uczestnik badania (9,5%) ukończył zasadniczą szkołę zawodową, a najmniej było osób z wykształceniem podstawowym (3,3%). Do ostatniej kategorii najczęściej należały osoby z najstarszej grupy wiekowej, urodzone w czasie II wojny światowej lub tuż przed jej wybuchem. Według ogólnie przyjętej klasyfikacji wykształcenia w Polsce, wykształcenie średnie zawodowe jest traktowane jako wyższe wykształcenie od średniego ogólnego. W naszym badaniu wykształcenie potraktowano jako wskaźnik przynależności do pewnej grupy społecznej i ponieważ wykształcenie średnie ogólne jest najczęściej wybierane przez osoby dążące do uzyskania wykształcenia pomaturalnego lub wyższego, w naszej analizie wyżej wymienione poziomy wykształcenia uporządkowano odwrotnie. Deklarowane wykształcenie badanych podzielono na cztery grupy, co umożliwiło przeprowadzenie analizy statystycznej, w której wykształcenie odgrywa rolę wskaźnika przynależności badanego do odpowiedniej grupy społecznej. Wśród respondentów dominowała kategoria dochodów w granicach 1501 2000 zł miesięcznie (17,1%). Nieco rzadziej pojawiała się następna kategoria dochodu 2001 2500 zł (15,7%) i to ona wyznaczała medianę. Najrzadziej spotykano osoby, które dysponowały miesięcznie kwotą poniżej 500 zł. Były to głównie osoby młode, będące na utrzymaniu rodziców. Zdecydowana większość respondentów (91,6%) nie była związana ani zawodowo, ani hobbystycznie z żadną z form wspierania ochrony zabytków. Nikt z badanych nie pracował w instytucji lub firmie związanej bezpośrednio z ochroną zabytków, a 17 osób (5,5%) prywatnie zajmowało się gromadzeniem antyków i przedmiotów artystycznych. Kilka osób (2,6%) działało na rzecz upowszechniania wiedzy o dziedzictwie narodowym. Na podstawie odpowiedzi respondentów na pytanie o powiązanie zawodowe lub hobbystyczne z ochroną zabytków utworzono zmienną informującą o tym, że deklarowana gotowość do zapłaty może być zawyżona. 267 badanych nie było w jakikolwiek sposób powiązanych z ochroną zabytków, a jedynie u 26 osób można było oczekiwać, że podadzą zawyżone WTP. Średni okres zamieszkania w Warszawie osób badanych to 28,5 roku, co oznaczało, że wiele osób mieszka w stolicy od urodzenia. Najczęściej badani deklarowali, że mieszkają w Warszawie od 25 lat, a połowa respondentów mieszka w tym mieście krócej niż 27 lat. Napotkano osoby, które bardzo niedawno sprowadziły się do stolicy (w ostatnim roku). W badaniu brały także udział osoby starsze, żyjące w stolicy od urodzenia, maksymalnie aż 79 lat. Sześciu respondentów odmówiło odpowiedzi na to pytanie. W analizie oszacowań skorzystano z obserwacji, że spośród badanych 195 osób spędziło w Warszawie ponad połowę swojego życia. Prawie wszyscy respondenci (98,4%), zgadzali się z ideą ochrony zabytków jako świadectwa dziedzictwa narodowego. Oznacza to, że respondenci przywiązują dużą wagę do idei ochrony zabytków i łączą ją z poczuciem narodowej tożsamości i kultywowaniem narodowej tradycji. Jednak ponad połowa ankietowanych (50,1%) nie potrafiła wymienić ani jednego zabytku zachowanego w stanie oryginalnym w Warszawie. Najwięcej osób potrafiło przypomnieć sobie tylko jeden obiekt, a z każdym kolejnym wymienianym za-
292 Miscellanea bytkiem liczba odpowiedzi malała. Żadna z osób nie wymieniła więcej niż 5 zabytków. Co istotne, często wymieniane obiekty w rzeczywistości nie zostały oficjalnie uznane za zabytki, albo nie przetrwały do naszych czasów w oryginalnej postaci. Każdy z ankietowanych był proszony o wskazanie trzech cech, które jego zdaniem są najważniejsze w przypadku zabytków. Ankietowani najczęściej (ponad 200 razy) wskazywali na fakt przekazywania ich następnym pokoleniom oraz na potrzebę zachowania ich w oryginalnym stanie. Wskazuje to na znaczący udział w deklarowanym WTP wartości pozaużytkowej, a konkretnie wartości związanej z dziedziczeniem przez następne pokolenia bogactw narodowej kultury materialnej. Na dalszych pozycjach pod względem ważności (powyżej 150 wskazań) uplasowały się: rola edukacyjna zabytków oraz możliwość ich zwiedzania, które są związane z wartością użytkową wynikającą z bezpośredniego lub pośredniego użytkowania. Rzadziej wskazywano znaczenie estetycznego wyglądu i możliwość używania obiektu do celów komercyjnych lub reprezentacyjnych niezwiązanych z turystyką. Wśród innych cech, spontanicznie dodawanych przez uczestników badania, warto wymienić postulowanie udostępnienie zabytków do celów turystycznych. Blisko dwie trzecie osób ankietowanych (61,3%) stwierdziło, że wiedziało wcześniej o odkryciu piwnic Pałacu Saskiego. Część z nich przyznawała, że dowiedziała się o tym z mediów, od znajomych lub zainteresowała się widokiem rozkopanego Placu Piłsudskiego. Dla większości respondentów wyceniane dobro nie było czymś nowym, przedstawianym po raz pierwszy. Należy więc przypuszczać, że deklarowane kwoty gotowości do zapłaty mogą być wynikiem wcześniejszej i osobistej refleksji respondentów. Na podstawie zebranych danych socjoekonomicznych można uznać badaną próbę za reprezentatywną dla mieszkańców Warszawy. Jednak w odniesieniu do kilku cech (wiek, dochody, wykształcenie oraz wielkość gospodarstw domowych respondentów) odchylenia od profilu socjoekonomiczego mieszkańców stolicy przekraczały nieznacznie zakładane zwykle i dopuszczalne 3%. Analizę statystyczną przeprowadzono za pomocą programu SPSS 15.0. Analizowano całą próbę w celu sprawdzenia korelacji i poprawności uzyskanych wyników. Zbadano korelację zmiennych niezależnych z deklarowaną przez respondentów kwotą za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego (tab. 1). Analiza pokazała, że zmienne w większości przypadków w wyższym stopniu korelują z logarytmem zadeklarowanej kwoty niż z samą kwotą. Oznacza to poprawność założenia o mniejszej użyteczności kolejnych jednostek danego dobra lub dochodu. Uzyskanie odpowiedzi ankietowanych dotyczących ich WTP było podstawowym celem badania zmierzającego do określenia wartości historycznego obiektu, jakim są piwnice Pałacu Saskiego. Przeprowadzone badanie pozwoliło określić średnią gotowość mieszkańców Warszawy do zapłaty za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego oraz średnią wartość akceptowanej, najwyższej ceny za bilet w razie udostępnienia piwnic i obejrzenia zgromadzonych tam zabytkowych obiektów związanych z Pałacem Saskim. Wyniki badania przedstawione są w tabelach 2 i 3 w trzech wariantach: dla całej populacji oraz dla populacji pomniejszonej o respondentów protestujących. Należy przypomnieć, że zastosowane filtry na dwa sposoby definiowały respondentów protestujących: według ich ankietowych odpowiedzi i według wypowiedzi na temat badania. Filtr drugi eliminował większą grupę respondentów identyfikowanych jako protestujący. Następnie przeprowadzono ekstrapolację średniego WTP (kwota płacona raz w roku przez trzy lata) na całą populację dorosłych i finansowo niezależnych mieszkańców Warszawy. Na potrzeby niniejszego badania zastosowano jedną z najprostszych metod ekstrapolacji wyników. Średnią gotowość do zapłaty przemnożono przez 3 oraz przez
Miscellanea 293 Tabela 1 Współczynniki korelacji r Pearsona policzone dla całej próby Deklarowana gotowość do zapłaty za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego Logarytm deklarowanej gotowości do zapłaty za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego Płeć 0,012 0,094 Liczba osób w gospodarstwie domowym 0,025 0,038 Liczba dzieci w wieku poniżej 18 lat w gospodarstwie domowym 0,017 0,033 Wykształcenie (wg przyjętej klasyfikacji) 0,284 *** 0,320 *** Własny miesięczny dochód netto 0,225 *** 0,226 *** Okres zamieszkiwania w Warszawie (lata) 0,038 0,068 Czy jest starym mieszkańcem Warszawy? 0,023 0,030 Wiek respondenta w latach 0,070 0,077 Umiejętność wymienienia zabytków w Warszawie 0,136 * 0,171 ** Liczba prawidłowo wymienionych zabytków w Warszawie 0,163 ** 0,214 *** Czy słyszał o odkryciu piwnic Pałacu Saskiego? 0,196 *** 0,213 *** Deklaracje zerowej ceny biletu 0,225 *** 0,335 *** Czy wybrałaby/wybrałby się, gdyby wstęp był bezpłatny? 0,118 * 0,223 *** Zachowanie w oryginalnym stanie 0,100 0,096 Estetyczny wygląd 0,062 0,054 Zachowanie dla następnych pokoleń 0,102 0,096 Możliwość zwiedzania 0,021 0,036 Rola edukacyjna 0,082 0,106 Możliwość używania do celów komercyjnych/ reprezentacyjnych Zawodowe lub hobbystyczne powiązanie z ochroną zabytków 0,010 0,063 0,192 ** 0,164 ** Najwyższa cena biletu 0,313 *** 0,257 *** Logarytm najwyższej cena biletu 0,252 *** 0,164 ** Wyniki istotne (wytłuszczone) oznaczone są następującymi znakami: * Istotne na poziomie istotności 0,05. ** Istotny na poziomie istotności 0,01. *** Istotny na poziomie istotności 0,001. liczbę aktywnych zawodowo i osób w wieku poprodukcyjnym. Przedział wieku produkcyjnego przyjęty w Polsce dla kobiet wynosi 18 59 lat, a dla mężczyzn 18 64 lata. Dane liczbowe zostały udostępnione przez Urząd m.st. Warszawy: 1 115 800 osób w wieku produkcyjnym, 340 900 osób w wieku poprodukcyjnym (stan na 31.03.2008). Zagregowane wyniki tej ekstrapolacji podane są w tabeli 4.
294 Miscellanea Tabela 2 Średnie WTP za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego oszacowane dla mieszkańca Warszawy Gotowość do zapłacenia raz w roku, przez najbliższe 3 lata, za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego Liczebność próby Średnia Odchylenie standardowe średniej Cała próba (N = 306) 36,67 3,525 Bez respondentów protestujących filtr 1 (N = 289) 38,78 3,694 Bez respondentów protestujących filtr 2 (N = 240) 46,71 4,273 Tabela 3 Średnia najwyższa akceptowana cena za bilet wstępu do muzeum piwnic Pałacu Saskiego Najwyższa deklarowana cena biletu Liczebność próby Średnia Odchylenie standardowe średniej Cała próba (N = 306) 12,43 0,502 Bez respondentów protestujących filtr 1 (N = 289) 12,76 0,502 Bez respondentów protestujących filtr 2 (N = 240) 12,5 0,507 Statystyczna analiza wykazała zgodny z przewidywaniami i logiczny związek odpowiedzi respondentów na merytoryczne pytania ankiety z deklarowanymi następnie kwotami. Można zatem sądzić, że uzasadnione jest formułowanie wniosków o charakterze ekonomicznym i decyzyjnym na podstawie otrzymanych w tym badaniu i ekstrapolowanych na większą populację oszacowań gotowości do zapłaty mieszkańców stolicy. Tabela 4 Wyniki ekstrapolacji deklarowanej w badaniu ankietowym gotowości do zapłaty za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego na całą populację mieszkańców Warszawy powyżej 18 roku życia Dla całej próby (N = 306) Bez respondentów protestujących filtr 1 (N = 289) Bez respondentów protestujących filtr 2 (N = 240) 160 251 567,00 zł 144 846 527,50 zł 175 656 606,50 zł 169 472 478,00 zł 153 325 002,20 zł 185 619 953,80 zł 204 127 371,00 zł 185 451 102,30 zł 222 803 639,70 zł Uwaga: Oszacowania podane wytłuszczonym drukiem zostały uzyskane w oparciu o wartości średnie podane w tabeli 2. Oszacowania w postaci przedziałowej uwzględniają odchylenia standardowe od wartości średnich. Całkowity koszt odbudowy Pałacu Saskiego został określony na podstawie przetargu w 2006 r. na około 201 mln zł, a następnie podwyższony o 30 70 mln zł z tytułu szacunkowego kosztu rekonstrukcji, a więc do wysokości 230 270 mln zł.
Miscellanea 295 Otrzymane w wyniku ekstrapolacji średniego WTP na dorosłą populację mieszkańców Warszawy kwoty określiły wartość pozaużytkową piwnic w przedziale od 160,2 do 204,1 mln zł, przy czym najniższa kwota odnosi się do sytuacji, gdy nie odrzucamy odpowiedzi uznanych za protestujące, a najwyższa do najbardziej restrykcyjnego wariantu eliminującego tego typu odpowiedzi. Oszacowania, nawet w przypadku najniższej kwoty, w znaczący sposób przewyższają dodatkowy koszt z tytułu rekonstrukcji zabytkowych piwnic w projekcie odbudowy pałacu. Oznacza to, że dla mieszkańców Warszawy wartość pozaużytkowa wspomnianych piwnic jest wyższa od kosztu ich rekonstrukcji. Przeważająca większość mieszkańców Warszawy (89%) zdaje sobie sprawę z niedostatku publicznych środków na ochronę zabytków i deklarowała w ankiecie gotowość finansowego wsparcia rekonstrukcji piwnic Pałacu Saskiego. Co więcej, przeważająca część ankietowanych (86%) zadeklarowała chęć zwiedzenia zrekonstruowanych piwnic Pałacu Saskiego, po uiszczeniu pewnej kwoty za bilet. Średnia deklarowana cena biletu wyniosła 12 zł, co świadczy o przypisywaniu zachowanym piwnicom pewnej wartości użytkowej ujawniającej się dzięki możliwości ich bezpośredniego zwiedzania. Ponadto okazało się, że znacząca część badanej populacji była zainteresowana wizytami w zabytkowych piwnicach. Uzyskane w ten sposób potencjalne dochody mogą być rozważane jako podstawa finansowa utworzenia i istnienia Muzeum Piwnic Pałacu Saskiego w przyszłości. Podsumowanie W badaniu głównym przeprowadzono wywiady bezpośrednie z reprezentatywną grupą 310 mieszkańców Warszawy. Oszacowano średnią gotowość do zapłacenia za zachowanie piwnic Pałacu Saskiego. Dla całej próby wynosi ona 36,67 zł na osobę, raz w roku przez trzy lata. Na podstawie zastosowanych dwóch schematów selekcji odrzucono odpowiedzi protestujące. Średnie WTP wynosi wówczas więcej od 38,78 zł do 46,71 zł. Średnia najwyższa cena za bilet wstępu do muzeum piwnic Pałacu Saskiego dla całej próby wyniosła 12,43 zł na osobę (po wyłączeniu z próby respondentów protestujących nie uległa ona znaczącej zmianie i wyniosła 12,76 zł). Otrzymane wyniki ekstrapolowano na całą populację Warszawy powyżej 18 roku życia, to jest aktywną zawodowo populację mieszkańców oraz osoby w wieku poprodukcyjnym. Określona w ten sposób wartość pozaużytkowa piwnic Pałacu Saskiego wynosi od 160,3 do 204,1 mln zł. W znaczący sposób suma ta przewyższa szacowany koszt uwzględnienia piwnic w projekcie odbudowy pałacu. Uzasadnia to naszym zdaniem objęcie ochroną prawną tego fragmentu zabytku i podjęcie działań na rzecz jego zachowania i udostępnienia zwiedzającym. W badaniu pokazano, że mieszkańcy Warszawy zgadzają się z ideą ochrony zabytków traktowanych jako dziedzictwo narodowe (98% badanych). Ponadto wykazano, że warszawiacy są skłonni finansować ochronę zabytków z prywatnych pieniędzy (89% badanych). Określenie wartości pozaużytkowej w jednostkach pieniężnych może stać się cennym argumentem w publicznej dyskusji nad racjonalnością ochrony zabytków. W przypadku piwnic Pałacu Saskiego nowa sytuacja prawna wymusza na inwestorze, a są nim władze stołecznego miasta, odbudowę pałacu przewidującą zachowanie i ekspozycję piwnic. Na podstawie wyników badania można sformułować argument natury społecznej i ekonomicznej usprawiedliwiający poniesienie kosztów odbudowy Pałacu Saskiego wraz z piwnicami.
296 Miscellanea W Polsce środki finansowe przeznaczane na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego są stosunkowo małe, a struktury instytucji pozarządowych pozyskujących pieniądze na ten cel są nadal słabo rozwinięte. Tworzy to utrzymującą się od lat sytuację niedofinansowania ochrony zabytków. Wyniki badania świadczą o możliwości pozyskiwania od społeczeństwa znacznych dodatkowych środków na zachowanie lub renowację zabytków. Renowacja lub odbudowa zabytków na podstawie zachowanej dokumentacji łączy się z reguły z wysokimi kosztami. Uzasadnienie ich w kategoriach ekonomicznych jest bardzo trudnym zadaniem. Określenie wartości pozaużytkowych w jednostkach pieniężnych stwarza możliwość wzmocnienia argumentacji i może w określonych warunkach zadecydować o podjęciu decyzji o realizacji inwestycji związanych z zabytkami. Tekst wpłynął 5 marca 2010 r. Bibliografia Bateman I.J. i in., Economic Valuation with Stated Preferences Techniques. A Manual, Edward Elgar, Cheltenham 2002. Boyle K.J., Contingent Valuation in Practice, w: A Primer on Nonmarket Valuation, red. P.A. Champ, K.J. Boyle, T.C. Brown, Kluwer, Dordrecht 2003. Ekonomiczna wycena środowiska przyrodniczego, red. G. Anderson, J. Śleszyński, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1996. Fink A., How to Sample in Surveys, Sage Publications, London 1995. Garrod G., Willis K.G., Economic Valuation of the Environment. Methods and Case Studies, Edward Elgar, Cheltenham 1999. Litwin S.M., How to Measure Survey Reliability and Validity, Sage, London 1995. Orłowska B., Zastosowanie metody wyceny warunkowej do dóbr kultury, praca magisterska, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2005. Pearce D.W., Turner R.K., Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf, Hemel Hempstead 1990. Ready R., Navrud S., International Benefit Transfer: Methods and Validity Tests, Science Direct 2006, t. 60. Shechter M., Wycena środowiska, w: Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, red. H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996. Wiewiórski R., Metody wyceny ekonomicznej zastosowane do dóbr kultury na przykładzie piwnic Pałacu Saskiego, praca magisterska, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2009. Valuing Cultural Heritage. Applying Environmental Valuation Techniques to Historic Buildings, red. S. Navrud, R. Ready, Monuments and Artifacts, Edward Elgar, Cheltenham 2002.