Zarządzanie i Edukacja

Zarządzanie i Edukacja Zarządzanie gospodarką Zarządzanie oświatą Edukacja społeczna NUMER Nr 105 MARZEC-KWIECIEŃ/2016 ISSN 1428-474X DWUMIESIÊCZNIK SZKO Y WY SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO

Adres redakcji Dwumiesięcznik Zarządzanie i Edukacja ul. Elektronowa 2, 03-219 Warszawa tel./fax 22 676-94-85 e-mail: wydawnictwo@janski.edu.pl Redaktor naczelny dr Mariusz Szajda, Szkoła Wyższa im. Bogdana Janskiego Rada naukowa dwumiesięcznika Zarządzanie i Edukacja dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW; doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab. Wołodymyr Jewtuch, Ukraińska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Jończy, UE we Wrocławiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; dr Marcin Kazimierczak, Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; prof. dr. hab. Anatolij M. Kołot Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. Włodzimierz Kurek, UJ; dr inż. Elżbieta Kopciuszewska SWBJ w Warszawie; prof. dr hab. Bożena Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk, UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka, National Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ, dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove; dr n. med. Sławomir Stawicki, Wojciech Sroczyński, prof. UPH Redaktor tematyczny dr Małgorzata Stawicka Redaktor statystyczny dr inż. Paweł Kopciuszewski Redaktor językowy dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP) Sekretarz redakcji Anna Janus (tel. 606 487 769) anna.janus@janski.edu.pl Korekta Anna Janus Wszystkie artykuły są recenzowane Recenzenci prof. dr hab. Jewgienij M. Babosow (Narodowa Akademia Nauk Biaorusi); PhDr. Zuzana Budayová, PhD. (Katolícka Univerzita v Ružomberku); PhDr. Janka Bursová PhD. (Katolícka univerzita v Ružomberku); dr.h.c. doc. PhDr. Pavel Czarnecki (ISM Slovakia v Prešove); dr in. Jerzy Donarski (SWBJ w Warszawie); dr hab. ukasz Popawski (UR w Krakowie); prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz (AWF w Warszawie); dr Sawomir Stawicki (Akademia Medyczna w Warszawie); prof. dr hab. Micha Troszyski (PAN); ks. prof. dr hab. Stanisaw Urbaski (UKSW w Warszawie); dr hab. Grzegorz Wejman, prof. US Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w publikowanych tekstach skrótów i zmian ISSN 1428-474X wersja referencyjna czasopisma: papierowa numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl Skład, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam

SPIS TREŒCI Zarządzanie gospodarką Tomasz Kochański Klasyfikacja i charakterystyka elementów infrastruktury.. 5 Tomasz Kochański Funkcje infrastruktury w gospodarce narodowej i obronnej państwa... 27 Magdalena Karolak-Michalska Analiza statusu prawno-politycznego mniejszości narodowych na przykładzie mniejszości rosyjskiej w państwach europy wschodniej... 49 Paweł Kot Poczucie umiejscowienia kontroli a aspiracje życiowe studentów przygotowujących się do tranzycji na rynek pracy 83 Zarządzanie oświatą Zuzana Budayová Education and value (evaluation) social workers practice in the Slovak Republic.... 99 Edukacja społeczna Mariola Mirowska Wartość pracy socjalnej w kontekście rozwiązywania problemów jednostki... 117 Mariusz Szajda Wartość muzyki jako metody terapeutycznej.... 137 Noty o autorach... 155

Tomasz R O Kochański, Z Z PA KLASYFIKACJA R Z AĄ D WZ A Y I CHARAKTERYSTYKA N I E I G O AS P RO ELEMENTÓW... TD A YR K ĄU Ł Y5 Tomasz KOCHAŃSKI KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW INFRASTRUKTURY CLASSIFICATION AND CHARACTERISTICS OF INFRASTRUCTURE ELEMENTS STRESZCZENIE Infrastruktura jako niezbędny element zapewniający sprawne funkcjonowanie Państwa powoduje, że jest ona klasyfikowana w zależności od potrzeb i funkcji jakie spełnia w jego systemie społeczno-gospodarczo-obronnym. Dynamicznie rozwijająca się sytuacja na świecie i jego regionach w aspekcie ekonomicznym, społecznym oraz wojen i wszelkich konfliktów rewiduje obecne poglądy na klasyfikację i elementy infrastruktury. Zdaniem autora rozważne postrzeganie klasyfikacji infrastruktury w aspekcie społeczno-ekonomicznym i militarnym Państwa jest podstawą determinantów określających potrzeby w zakresie jego bezpieczeństwa. Pozwoli zarazem na określanie i wydatkowanie środków finansowych na budowę (rozbudowę) i zapewnienie sprawnego funkcjonowania infrastruktury Państwa. SUMMARY Infrastructure as an essential element in ensuring the efficient operating of the state causes it is classified depending on the fulfilled needs and functions in its socio-economic- defence system. Dynamically developing situation in the world and its regions in terms of economic, social, wars and conflicts verifies the current views on the classification and elements of infrastructure. According to the author, rational perceiving of the infrastructure classification in terms of socio-economic and national military

6 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień is the basis for determinants defining needs for its security. This will allow both the definition and disbursement of funds for the construction (extension) and ensure the efficient operation of the national infrastructure. Słowa klucze: obiekty infrastruktury, urządzenia infrastruktury, infrastruktura społeczna, infrastruktura obronna, klasyfikacja infrastruktury Keywords: infrastructure objects, infrastructure equipments, social infrastructure, defence infrastructure, infrastructure classification ZNACZENIE POJĘCIA KLASYFIKACJI Charakterystyczne jest to, że zakres znaczeniowy infrastruktury przez lata uległ i ulega nadal wielu zmianom, przy czym dominuje tendencja do jego rozszerzania. Stąd też dzisiaj mamy do czynienia z dużą różnorodnością opinii na temat klasyfikacji tego pojęcia. W literaturze przedmiotu istnieje wiele klasyfikacji, przeprowadzonej w oparciu o różnorodne kryteria. Jednym z kryterium klasyfikacji infrastruktury jest podział na infrastrukturę obrony cywilnej i infrastrukturę wojskową 1. Infrastrukturę obrony cywilnej stanowią urządzenia i instytucje warunkujące skuteczne działania obrony cywilnej. Obejmuje ona techniczne systemy alarmowania i ostrzegania, budownictwo ochronne, przygotowanie obiektów w rejonach ześrodkowania, stanowiska kierowania, odkażania i dezaktywacji, zapasowe szpitale i punkty pomocy medycznej, zapasowe zbiorniki wody pitnej, zbiorniki wody gaśniczej, zapasowe źródła energii. Drogi ewakuacji, składy żywności itp. Infrastruktura wojskowa to urządzenia i instytucje warunkujące działanie wojsk w okresie wojny i pokoju. Tworzą ją obiekty zapewniające zakwaterowanie wojsk, ich szkolenie i utrzymanie 1 Leksykon wiedzy wojskowej, Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa, 1979, s. 147-148.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 7 stałej gotowości bojowej, m.in. baza koszarowa, poligony, place ćwiczeń, strzelnice, system obsługi garnizonowej, obiekty służby zdrowia, system telekomunikacyjny i transportowo-komunikacyjny, baza produkcyjna i techniczno-remontowa, składnice i magazyny, urządzenia inżynieryjno-obronne, urządzenia radiotechniczne, lotniska, bazy morskie itp., a także a może przede wszystkim określone instytucje (służby) i jednostki wojskowe (oddziały i pododdziały) przeznaczone do ochrony i obrony oraz obsługi wymienionych obiektów, jak również te urządzenia i obiekty gospodarki narodowej, które mogą wykorzystane na potrzeby sił zbrojnych. Jedną z najczęściej stosowanych klasyfikacji jest klasyfikacja infrastruktury wg miejsca konsumpcji usług infrastrukturalnych 2, która dotyczy podziału na: infrastrukturę produkcyjną, która obejmuje kompleks techniczno-ekonomiczny budowli i obiektów zapewniających na określonym obszarze niezbędne materialno-techniczne warunki do rozmieszczenia i pomyślnego funkcjonowania przedsiębiorstw, konsumpcyjną, zwaną również infrastrukturą socjalno-bytową, na którą składa się kompleks budowli, przedsiębiorstw i instytucji kultury i obsługi potrzeb bytowych, zapewniających materialne i kulturalno-bytowe warunki dla rozmieszczenia i życia ludności. Innym kryterium klasyfikacji jest zasięg przestrzennego oddziaływania infrastruktury. Pozwala ono wyodrębnić infrastrukturę o charakterze 3 : krajowym bądź regionalnym, lokalnym (miejskim lub wiejskim), ograniczonym do jednego zakładu produkcyjnego. Infrastruktura o zasięgu ogólnokrajowym lub regionalnym, a z reguły również lokalnym ma najczęściej charakter (i taką nosi nazwę) infrastruktury ogólnego przeznaczenia, służącej szerokie- 2 A. Barteczek, Inwestycje infrastrukturalne jako instrument polityki przestrzennej, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 1982, s. 78. 3 M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988, s. 31-32.

8 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień mu kręgowi użytkowników. Infrastruktura o zasięgu ograniczonym służy tylko jednemu użytkownikowi. Określa się ją jako infrastrukturę specjalnego przeznaczenia lub infrastrukturę własną tego użytkownika. Przykładem może być infrastruktura szkolnictwa wyższego, której przeznaczenie określone jest dla konkretnego, dokładnie zidentyfikowanego użytkownika i która autonomicznie funkcjonuje i rozwija się 4. Bardziej rozbudowaną klasyfikację infrastruktury proponuje K. Fiedorowicz, który wyróżnia infrastrukturę 5 : międzynarodową, krajową, makroregionalną, regionalną i subregionalną, jednostek osadniczych i ich części. Klasyfikacja ta zmierza do określenia elementów infrastruktury, które powinny się znaleźć na wyposażeniu jednostek przestrzennych określonego szczebla i z tego powodu posiada istotne znaczenie dla polityki przestrzennej, gdyż przyjęte w tym względzie rozwiązania rzutują na rozwój sieci osadniczej, stopień koncentracji działalności społeczno-gospodarczej w przestrzeni i zapotrzebowanie na przewozy, a jednocześnie pozwalają przeciwdziałać powstawaniu lub powiększaniu się przestrzennych dysproporcji pod względem wyposażenia infrastrukturalnego. Z. Dziembowski i A. Ginsbert-Gebert zaproponowali podział infrastruktury wg zasięgu jej obsługi na infrastrukturę o zasięgu 6 : ogólnokrajowym i regionalnym, lokalnym (miejskim lub osiedlowym), ograniczonym do jednego użytkownika. 4 Patrz szerzej o infrastrukturze szkolnictwa wyższego [w:] J. Goryński, Problemy infrastruktury szkolnictwa wyższego w Polsce, Polska Akademia Nauk, Warszawa 1977. 5 K. Fiedorowicz, Transport w infrastrukturze ekonomiczno-technicznej kraju, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, zeszyt nr 95, Warszawa 1974. [w:] A. Barteczek, Inwestycje infrastrukturalne jako instrument polityki przestrzennej, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 1982, s. 81. 6 Z. Dziembowski, A. Ginsbert-Gebert, Urządzenia komunalne jako element kosztów budowy miasta, PWE, Warszawa 1973, [w:] A. Barteczek, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, PWN, Warszawa 1977, s. 14.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 9 Według Karsta infrastrukturę można dzielić na międzynarodową, krajową, regionalną i lokalną tylko w odniesieniu do poszczególnych gałęzi urządzeń 7. Według tego autora kryterium zaliczania urządzeń do infrastruktury międzynarodowej, krajowej, regionalnej i lokalnej mieści się w terytorialnym zasięgu obsługi, a nie w wartości lub w wielkości urządzenia. Przestrzenne ograniczenia działalności infrastruktury są uzależnione od czynników natury technicznej, ekonomicznej, organizacyjnej i społecznej. Terytorialny zasięg obsługi urządzeń infrastrukturalnych wynika w pierwszym rzędzie z rodzaju urządzeń i charakteru świadczeń. Wynika także z istniejących i zgłaszanych na określonym terenie przez ludność lub jednostki gospodarcze zapotrzebowań na świadczenia infrastrukturalne. Przestrzenne ograniczenia działalności infrastruktury wynikają również z wydolności urządzeń wytwarzających świadczenia, co może mieć wpływ na przestrzenny zasięg obsługi. Częstym rodzajem klasyfikacji infrastruktury jest klasyfikacja wg dostępności i sposobu świadczenia usług. Z tego punktu widzenia infrastrukturę można podzielić na 8 : obiekty infrastruktury, świadczące odbiorcom dające się zmierzyć ilościowo usługi na zasadzie odpłatności, urządzenia i instytucje ogólnie dostępne, które świadczą wszystkim konsumentom usługi nie podlegające pomiarom i dpłatności. Część urządzeń i obiektów infrastruktury świadczy odbiorcom indywidualnym i zbiorowym dające się wymierzyć ilościowo usługi na zasadzie odpłatności. W tym przypadku z urządzeń infrastruktury korzystają tylko ci użytkownicy, którzy gotowi są zapłacić za świadczone usługi. Mamy tutaj do czynienia, zgodnie z terminologią anglosaskiej literatury ekonomicznej z tzw. zasadą wykluczenia 9. 7 Z. Karst, Techniczno-ekonomiczna, infrastruktura gospodarki narodowej, PWN, Warszawa 1986, s. 15. 8 M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988, s. 33. 9 M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988, s. 33.

10 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień Druga część obiektów i urządzeń infrastruktury to tzw. ogólnie dostępne urządzenia i instytucje infrastruktury, z których korzystanie nie jest związane z odpłatnością. Korzyści płynące z funkcjonowania tych urządzeń przenikają do bliżej nieokreślonego kręgu odbiorców. Zjawisko to określane jest w literaturze szwajcarskiej jako przenikanie korzyści 10. Z. Karst biorąc pod uwagę dostępność świadczeń dzieli urządzenia infrastruktury na 11 : urządzenia znaczenia ogólnego, wytwarzające świadczenia ogólnodostępne, jak woda, energia elektryczna, gaz, drogi, kolej, urządzenia wewnętrznego znaczenia, którymi są urządzenia obsługujące tylko jeden zakład pracy, szkołę, szpital itp. Według autora powyższej klasyfikacji odróżnianie urządzeń infrastrukturalnych ogólnego i wewnętrznego znaczenia odgrywa istotną rolę przy rozważaniach dyspozycyjności tymi urządzeniami, gdyż sumowanie tych urządzeń może wywołać pozorne mniemanie o możliwościach zaspokojenia potrzeb Klasyfikacja infrastruktury wg przestrzennego charakteru urządzeń wiąże się w integralny sposób z podziałem urządzeń na obiekty o charakterze liniowym i punktowym 12. Znaczenie tego podziału dla polityki przestrzennej wynika przede wszystkim zodmiennych funkcji tych obiektów w przestrzeni. O ile bowiem urządzenia liniowe (sieciowe) służą do przezwyciężenia dystansu przestrzennego, gdyż umożliwiają przemieszczenie się ludzi, dóbr materialnych, energii i informacji, to obiekty punktowe wręcz przeciwnie, tylko wywołują potrzeby transportowe. Według innego autora klasyfikacja wg przestrzennego charakteru urządzeń pozwala wyodrębnić obiekty o charakterze 13 : liniowym (sieci przesyłowe), 10 M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988, s. 33. 11 Z. Karst, Techniczno-ekonomiczna, infrastruktura gospodarki narodowej, PWN, Warszawa 1986, s. 15. 12 A. Barteczek, Inwestycje infrastrukturalne jako instrument polityki przestrzennej, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 1982, s. 78-80. 13 M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988, s. 33.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 11 punktowym (urządzenia produkcyjne, wytwórcze), wielkoobszarowe (tereny parków i innych rodzajów zieleni miejskiej). Autora niniejszej pracy interesuje szerzej zagadnienie klasyfikacji infrastruktury wg charakteru świadczeń. Ogólnie rzecz biorąc odróżnić można: infrastrukturę w sferze działalności niematerialnej infrastrukturę materialną. W sferze działalności niematerialnej infrastruktura obejmuje różne zjawiska charakteryzujące określoną zbiorowość ludzką 14 Są nimi: poziom wykształcenia społeczeństwa, różnorodne uzdolnienia jej członków, ich inteligencja, poczucie dyscypliny, gospodarność i oszczędność, zwyczaje, tradycje, poczucie odpowiedzialności, jak również prawno-organizacyjne warunki działania jednostek gospodarczych. Zjawiska te, charakteryzujące określoną zbiorowość ludzką, niektórzy ekonomiści traktują jako kategorię infrastruktury w przenośni, w sferze zaś działalności materialnej wydzielają: infrastrukturę społeczną, infrastrukturę gospodarczą (techniczną, techniczno-ekonomiczną). Podstawą zakwalifikowania urządzeń i instytucji do infrastruktury społecznej lub gospodarczej jest kryterium funkcji spełnianej przez urządzenia i instytucje, a nie charakter urządzeń 15. Podział infrastruktury na urządzenia i instytucje związane z wytwarzaniem i powiększaniem wartości dóbr materialnych wraz ze świadczeniem materialnych usług na rzecz ludności i jednostek gospodarki oraz na urządzenia i instytucje zaspokajające poza materialnymi potrzeby ludzkie nie jest tak oczywisty. Wśród urządzeń zaliczanych do infrastruktury znajduje się wiele takich, które zaspokajają świadczenia infrastrukturalne zarówno sfery materialnej, jak i niematerialnej ludności oraz świadczą usługi na rzecz jednostek gospodarki. Stanowią one elementy zarówno in- 14 Z. Karst, Techniczno-ekonomiczna infrastruktura gospodarki narodowej, PWN, Warszawa Wrocław 1986, s. 12. 15 Z. Karst, Techniczno-ekonomiczna infrastruktura gospodarki narodowej, PWN, Warszawa Wrocław 1986, s. 13.

12 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień frastruktury gospodarczej, jak i społecznej. Przykładem takiej wielofunkcyjności mogą być urządzenia zieleni miejskiej, które mogą być zaliczane do urządzeń infrastruktury społecznej, o ile stanowią element wypoczynku i rekreacji. Jeśli natomiast urządzenia zieleni miejskiej są ściśle związane z ochroną i melioracją warunków środowiskowych zaliczone mogą być do infrastruktury gospodarczej. Kierując się więc dominującym charakterem spełnianej funkcji urządzeń lub instytucji można dokonać podziału na przedstawione wyżej kategorie. Pojęcie infrastruktury społecznej jest na ogół w polskiej literaturze niekwestionowane i zwykło się nim łączyć urządzenia, obiekty i instytucje świadczące usługi w celu zaspokajania potrzeb w zakresie kształcenia, nauki i wychowania, ochrony zdrowia i opieki społecznej, rekreacji, sportu i turystki, kultury i sztuki, ochrony środowiska, administracji publicznej, wymiaru sprawiedliwości, bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, w tym porządku publicznego 16. Pewne różnice w definiowaniu infrastruktury społecznej dotyczą sformułowania podstawowego celu jego działania. J. Kroszel uważa infrastrukturę społeczną za niezbędną dla tworzenia i funkcjonowania sfery produkcyjnej w sposób bezpośredni (oddziaływanie w kierunku pełniejszego zaspokojenia potrzeb ludności) i pośredni (wpływanie na aktywność pracownika poprzez m.in. jego kształcenie). Zalicza do infrastruktury społecznej urządzenia i instytucje świadczące usługi w zakresie kształcenia i wychowania, nauki, ochrony zdrowia, rekreacji, kultury i pomocy społecznej 17. M. Sadowy infrastrukturą społeczną określa obiekty świadczące usługi bezpośrednio na rzecz ludności i poprzez stwarzanie określonych korzystnych warunków wpływające na ogólną poprawę efektywności gospodarowania 18. Zalicza do infrastruktury 16 Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974, s. 293; Leksykon, PWN, Warszawa 1972, s. 444. 17 J. Kroszel, Infrastruktura społeczna w systemie gospodarki narodowej i regionalnej, Wyd. Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu, Opole 1973, s. 27. 18 M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988, s. 29.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 13 społecznej instytucje nauki, oświaty i wychowania, ochrony zdrowia, kultury, rekreacji i wypoczynku. B. Miszewski uważa, iż istotnym celem działania infrastruktury społecznej jest przede wszystkim zaspokojenie potrzeb ludzkich w sposób zorganizowany twierdząc jednocześnie, że infrastruktura społeczna jest ważnym elementem warunków życia ludności; jest to zewnętrzny wyraz postępu społecznego 19. Według K. Podolskiego infrastruktura społeczna jest zespołem urządzeń publicznych zaspokajających potrzeby socjalne, oświatowe i kulturalne ludności, służących postępowi społecznemu 20. Infrastruktura społeczna dla K. Rogozińskiego jest celowo rozmieszczoną siecią urządzeń i instytucji, której zadaniem jest kształtowanie odpowiednich (materialnych) warunków życia i współżycia społecznego, jak również podnoszenie jakości tego życia i współżycia w środowisku społecznym 21. L. i M. Gęsiccy w swoim Słowniku terminów ekonomiczno- -prawnych traktują, że infrastruktura społeczna obejmuje placówki handlowe, jak również instytucje i urządzenia w dziedzinie prawa, bezpieczeństwa, kształcenia i oświaty itp. (szkoły, placówki naukowe, kina, teatry, świetlice, kluby sportowe, szpitale, żłobki, internaty, hotele, zakłady opieki społecznej, policję, straż pożarną, sądownictwo, administrację terenową, państwową, samorządową i inne) 22. O ile nie ma różnicy zdań, co do wyodrębnienia infrastruktury społecznej jako jednego z podzbiorów infrastruktury świadczącego usługi niematerialne, o tyle w sferze usług materialnych zdania są już podzielone. 19 B. Miszewski, Postęp społeczny a infrastruktura społeczna, PWE, Warszawa 1973, s. 30-45. 20 K. Podoski, Infrastruktura społeczna w Polsce. Stan i perspektywy, PWE, Warszawa 1978, s. 23. 21 K. Rogoziński, Usługi rynkowe, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1993, s. 13. 22 L.M. Gęsiccy, Słownik terminów ekonomiczno-prawnych, Agencja Wydawnicza Interfart, Łodź 1996, s. 122.

14 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień Niektórzy autorzy zgodni są w kwestii wydzielenia infrastruktury technicznej 23, inni skłonni są przyjąć pojęcie infrastruktury ekonomicznej bądź techniczno-ekonomicznej 24, a coraz częściej zaczyna być stosowany termin infrastruktury gospodarczej 25. Biorąc pod uwagę, iż: w rozwoju i funkcjonowaniu infrastruktury występują zarówno aspekty ekonomiczne jak i techniczne 26, wszystkie urządzenia infrastruktury służą określonym celom ekonomicznym i nie stanowi to ich szczególnej cechy 27, stosowanie terminu infrastruktura ekonomiczna nie wydaje się słuszne, jako że wyraz ekonomiczny, a więc wykorzystany w sposób racjonalny, jak najmniejszym nakładem sił i kosztów, oszczędny, powinien odnosić się do wszystkich dziedzin naszego życia, a nie tylko do transportu czy energetyki 28, 23 J. Wierzbicki, Finanse gospodarki terenowej, PWE, Warszawa 1989; J. Goryński, Rola bilansowania terenów i oceny infrastruktury w gospodarce przestrzennej, praca zbiorowa, Warszawa 1965; A. Ginsbert-Gebert, Infrastruktura i jej rola w rozwoju miast, Warszawa 1976; B. Ledworowski, W sprawie istoty działania techniczno-infrastrukturalnej, Przegląd Informacyjny IGK, 3/1972; K. Podoski, Infrastruktura społeczna w Polsce. Stan i perspektywy, PWE, Warszawa 1978. 24 Z. Karst, Techniczno-ekonomiczna infrastruktura gospodarki narodowej, PWN, Warszawa 1986; T. Lijewski, Geografia gospodarcza Polski, praca zbiorowa, PWE, Warszawa1994; J. Kroszel, Infrastruktura społeczna w systemie gospodarki narodowej i regionalnej, Wyd. Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu, Opole 1973; A. Kubiak, A. Zajda, Infrastruktura ekonomiczna i społeczna, Przegląd Bibliograficzny Piśmiennictwa Ekonomicznego, Warszawa 1968; Mała Encyklopedia Ekonomiczna, Warszawa 1974, Encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 1974. 25 J. Górski, Rozwój gospodarczy społeczeństwa ludzkiego, Warszawa 1969; Z. Dziembowski, Ekonomika przedsiębiorstwa komunalnego, PWE, Warszawa 1983; P. Sulmicki, Planowanie i zarządzanie gospodarcze, Warszawa 1971; A. Barteczek, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, tom LIX, PWN, Warszawa 1977; M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988; M. Nasiłkowski, Ekonomika polityczna, PWE, Warszawa 1974, E. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982. 26 A. Barteczek, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, PWN, Warszawa 1977, s. 13. 27 K. Podoski, Infrastruktura społeczna w Polsce. Stan i perspektywy, PWE, Warszawa 1978, s. 22. 28 M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988, s. 30.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 15 stosowanie terminu infrastruktura techniczna może być uzasadnione w przypadku, kiedy rozpatrywalibyśmy infrastrukturę w szerokim znaczeniu tego słowa i dzielilibyśmy na dwa podzbiory, biorąc pod uwagę czynnik produkcji, który w obrębie każdego z nich posiada znaczenie. O ile bowiem w dziedzinie transportu, energetyki i gospodarki wodnej podstawowe znaczenie mają środki trwałe, czyli strona techniczna świadczenia usług, o tyle w dziedzinie oświaty, kultury ochrony zdrowia itd. najważniejszy jest czynnik ludzki 29, termin infrastruktura techniczno-ekonomiczna stosowany jest najczęściej w praktyce gospodarczej (wydawanych ustawach, rozporządzeniach, pismach urzędowych, publikacjach naukowych) 30, przeciwstawienie pojęciu infrastruktury społecznej pojęcia infrastruktury technicznej, ekonomicznej lub techniczno-ekonomicznej jest o tyle niefortunne, że w procesie funkcjonowania obu podstawowych działów infrastruktury występują zarówno elementy techniczne, jak i ekonomiczne 31, można uznać, że pojęcie infrastruktury gospodarczej i pojęcie infrastruktury techniczno-ekonomicznej w sposób najbardziej czytelny informują o pełnionych funkcjach w gospodarce narodowej i wydaje się, że można te pojęcia traktować synonimowo. Ze względu jednak na fakt, że w infrastrukturze społecznej także funkcjonują elementy ekonomiczne i techniczne pojęcie infrastruktury gospodarczej jako przeciwstawne dla infrastruktury społecznej będzie wg autora niniejszej pracy najbardziej trafnym. Przechodząc do bardziej szczegółowej analizy pojęcia infrastruktury gospodarczej należy podkreślić, iż współcześnie bywa ono używane w wąskim i szerokim znaczeniu. Do infrastruktury gospodarczej w węższym tego słowa znaczeniu, czyli sensu stricto zalicza się na ogół urządzenia transportu i łączności, zaopatrzenia energetycznego (energia elektryczna, 29 M. Sadowy, Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988, s. 29-30. 30 Na przykład Ustawa z dn. 20 lipca 1983r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego Dz. U. 1983, nr 311 poz. 185. 31 A. Barteczek, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, PWN, Warszawa 1977, s. 13.

16 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień gaz), gospodarkę wodną z urządzeniami zaopatrzenia w wodę oraz urządzenia służące kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego w sposób trwały i bezpośredni związane z obsługiwanym terenem, a zatem we szczególności urządzenia typu sieciowego. Natomiast pojęcie infrastruktury gospodarczej, używane w szerokim znaczeniu, czyli sensu largo, obejmuje swym zakresem odpowiednie gałęzie lub rodzaje działalności, a więc usługi świadczone przez poszczególne gałęzie infrastruktury i czynniki produkcji, którymi się w tym celu posługują. Obok urządzeń związanych (np. urządzenia sieciowe) w sposób trwały i bezpośredni z obsługiwanym terenem będą zaliczone również inne obiekty majątku trwałego, jak np. tabor transportowy oraz punktowe urządzenia produkcyjne np. elektrownie. Najczęściej i najbardziej ogólnie stwierdza się, że infrastruktura gospodarcza stwarza podstawy dla funkcjonowania gospodarki narodowej i życia ludności 32. Można też się spotkać z opiniami, że infrastruktura gospodarcza zapewnia tylko należyte funkcjonowanie gospodarki narodowej lub, że zapewnia funkcjonowanie jej produkcyjnych działów. J. Kroszel idzie dalej w swoich opiniach twierdząc, że infrastruktura ta jest przede wszystkim czynnikiem przyspieszenia rozwoju gospodarczego 33. Tak sformułowane definicje niestety nie pozwalają wyróżnić w sposób jednoznaczny urządzenia i instytucje wchodzące w skład infrastruktury ze względu na zbyt ogólne stwierdzenia bądź niemożność ustalenia, które urządzenia infrastruktury służą zaspokojeniu potrzeb ludności, a które zaspokajają potrzeby innych układów. Wielu badaczy analizujących podkreśla pełnienie przez urządzenia infrastruktury gospodarczej funkcji transportowych. L. Kupiec wyraża pogląd, że zasadniczym zadaniem infrastruktury jest umożliwienie pokonywania odległości 34. 32 Z. Dziembowski, Ekonomika przedsiębiorstwa komunalnego, PWE, Warszawa 1971, s. 43. 33 J. Kroszel, Rozmieszczenie infrastruktury społecznej. Wybrane problemy, Polska Akademia Nauk, Katowice 1982, s. 87. 34 L. Kupiec, Pojęcie infrastruktury w gospodarowaniu przestrzennym, Miasto, 9/1971. [w:] A. Barteczek, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, PWN, Warszawa 1977, s. 16.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 17 S.M. Zawadzki stwierdza natomiast, że cała infrastruktura warunkuje procesy produkcji i spożycia oraz pośredniczy między nimi, przy czy część tych funkcji polega na pokonywaniu przestrzeni 35. Zgodnie z założeniem, że funkcją wspólną wszystkich obiektów infrastrukturalnych jest przemieszczanie definiuje infrastrukturę A. Piskozub, dla którego infrastruktura to stworzone przez człowieka, trwale zlokalizowane, liniowe i punktowe obiekty użytku publicznego, stanowiące podbudowę życia społeczno-gospodarczego, z uwagi na ich funkcje przemieszczania osób i ładunków (transport), wiadomości (łączność), energii elektrycznej (energetyka) i wody (gospodarka wodna) 36. Z powyższego wynika, że wszystkie urządzenia spełniające funkcję transportową zaliczane są do infrastruktury gospodarczej. Jeśli spełnianie funkcji transportowej uznamy za cechę charakterystyczną cechą infrastruktury gospodarczej, to w skład tej infrastruktury w pierwszym rzędzie należałoby zaliczyć wszystkie urządzenia sieciowe, które łącząc określone punkty w przestrzeni, umożliwiają pomiędzy nimi przewóz ludzi i rzeczy lub przesyłanie energii i informacji. Ogólnie można stwierdzić, że urządzenia sieciowe, które służą do przesyłania ściśle określonych dóbr, są swego rodzaju substytutami dróg lądowych lub wodnych, które są mało bądź w ogóle nieprzydatne do transportu pewnych wyrobów 37. Powyżej przytoczony zakres pojęcia infrastruktury gospodarczej powinien być rozszerzony o środki transportowe, także pełniące funkcje transportowe oraz o urządzenia punktowe o charakterze produkcyjnym, dla których niezbędna jest budowa odrębnych sieci przystosowanych do przesyłania ich produktów i które z tego powodu są ściśle zespolone z urządzeniami sieciowymi, stanowiąc z nimi funkcjonalną całość. 35 S.M. Zawadzki, Polska, przestrzeń, społeczeństwo, PWE, Warszawa 1973. [w:] A. Barteczek, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, PWN, Warszawa 1977, s. 16. 36 A. Piskozub, Gospodarowanie w transporcie, Podstawy teoretyczne, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 1982, s. 41. 37 A. Barteczek, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, PWN, Warszawa 1977, s. 16.

18 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień Należy zaznaczyć, że urządzenia punktowe zaliczone do infrastruktury gospodarczej, a służące do wytwarzania bądź przetwarzania pewnych dóbr lub ich uszlachetniania, pełnią funkcję produkcyjną. W świetle powyższych rozważań A. Barteczek proponuje do infrastruktury gospodarczej zaliczyć wszystkie urządzenia, których funkcje polegają na wykonaniu lub umożliwianiu dokonywania przemieszczania ludzi, dóbr materialnych, energii i informacji, a także te urządzenia o charakterze produkcyjnym, których produkty ze względów techniczno-ekonomicznych i konsumpcyjnych są przesyłane ściśle określonymi rodzajami sieci bezpośrednio od producenta do szerokich rzesz odbiorców i które tym samym stwarzają materialne warunki funkcjonowania i rozwoju dla wszystkich układów działających na określonym terenie 38. W przypadku przyjęcia takiej definicji do infrastruktury gospodarczej należałoby zaliczyć 39 : system transportu, na który składają się sieci transportowe wraz z taborem, system łączności obejmujący urządzenia łączności przewodowej i bezprzewodowej, system energetyczny, na który składają się sieci energetyczne wraz z urządzeniami zasilania, przy czym we jego ramach wyróżnia się podsystemy: elektroenergetyczny, gazowniczy i ciepłowniczy, system zaopatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków, który obejmuje zbiorniki wodne, ujęcia wody wraz ze stacjami jej uzdatniania, sieci wodociągowe i kanalizacyjne oraz oczyszczalnie ścieków. Zaliczenie do infrastruktury gospodarczej urządzeń stałych świadczących usługi w zakresie transportu, łączności, energetyki oraz gospodarki wodno-ściekowej, a więc uznanie wyżej wymienionych urządzeń za podstawowe, niezbędne do prawidłowego 38 A. Barteczek, Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, PWN, Warszawa 1977, s. 16. 39 Por. M. Sadowy, Infrastruktura gospodarcza i jej rola jako czynnika rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1973, s. 55.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 19 funkcjonowania gospodarki jest zgodne z postawionymi infrastrukturze zadaniami. W literaturze przedmiotu można spotkać wiele opisów służących definiowaniu terminu infrastruktury techniczno-ekonomicznej (infrastruktury gospodarczej): zbiór urządzeń i instytucji użytku publicznego, wynikający z działalności człowieka, trwale zlokalizowany i zorganizowany w systemy, których świadczenia mają istotne znaczenie dla funkcjonowania gospodarki i organizacji życia ludzi w mieście i na wsi oraz które służą za pomocą urządzeń technicznych funkcjom wytwarzania, przesyłania, przetwarzania, rozdzielania i rozprowadzania, a więc przemieszczania z jednego na drugie miejsce: wody, ścieków, energii, obrazu, osób i ładunku 40, podstawowe urządzenia i instytucje wraz z niezbędnym wyposażeniem rzeczowym i osobowym, służące do zapewnienia materialnych i społecznych warunków jakiejkolwiek działalności w znaczeniu prakseologicznym, zinstytucjonalizowanej w ramach całej gospodarki narodowej lub jej poszczególnych działów, gałęzi i jednostek podstawowych 41, zbiór urządzeń (obiektów) i instytucji użyteczności publicznej, wynikający z działalności człowieka, trwale zlokalizowany i zorganizowany, których świadczenia są niezbędne przede wszystkim do zapewnienia należytego funkcjonowania gospodarki narodowej i integracji poszczególnych układów w przestrzeni społeczno-gospodarczej poprzez świadczenie materialnych usług na rzecz ludności i jednostek organizacyjnych gospodarki 42, system tworzący warunki realizowania celów rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju, w tym bezpieczeństwa narodowego, 40 Z. Karst, Techniczno-ekonomiczna infrastruktura gospodarki narodowe, PWN, Warszawa 1989, s. 12. 41 W. Grzywacz, Infrastruktura transportu, PWE, Warszawa 1972, s. 27. 42 L. Giermakowski, Infrastruktura techniczno-ekonomiczna gospodarki narodowej w potencjale gospodarczo-obronnym kraju, Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Warszawa 1994, s. 59.

20 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień obejmujący transport, łączność, energetykę i gospodarkę wodną 43, podbudowa, niejako konstrukcja nośna rozwoju społeczno- -gospodarczego, tzn. ogół urządzeń, które umożliwiają prawidłową realizację funkcji zasadniczej działalności produkcyjnej, przede wszystkim przemysłu i rolnictwa. Do urządzeń takich należy zaliczyć wyposażenie obszaru kraju w liniowe elementy uzbrojenia, takie jak: drogi kołowe i kolejowe, drogi wodne (zarówno śródlądowe jak i morskie), porty, lotniska oraz linie przeznaczone do rozprowadzania energii, wody, ciepła itd., łącznie zabezpieczające sprawne funkcjonowanie całości organizmu kraju 44. Znając zakres pojęcia infrastruktury, określonej na podstawie funkcji spełnianych przez jej urządzenia można podjąć próbę podania cech, którymi charakteryzują się urządzenia infrastruktury gospodarczej. Z reguły infrastrukturze gospodarczej (techniczno- -ekonomicznej) przypisuje się następujące cechy 45 : powiązanie między stopniem rozwoju infrastruktury gospodarczej a ogólnym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego, zaspokajanie przez urządzenia infrastruktury gospodarczej, w skali społecznej, codziennych i podstawowych materialnych potrzeb ludności i gospodarki narodowej, co staje się zarazem źródłem korzyści zewnętrznych lub przenikania korzyści, wyraźny charakter usługowy działalności infrastruktury gospodarczej, nawet tam gdzie mamy do czynienia z produkcją dóbr materialnych; zapotrzebowanie na jej usługi cechuje się nierównomiernością, 43 J. Kurowski, Kierunki przeobrażeń w infrastrukturze techniczno-ekonomicznej gospodarki narodowej, [w:] Gospodarka obronna Polski w okresie transformacji (1989-1992), praca zespołowa pod redakcją T. Kamińskiego, Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Warszawa 1993, s. 112. 44 B. Malisz, Problematyka przestrzennego zagospodarowania kraju, PWE, Warszawa 1979, s. 79-90. 45 Por. Z. Dziembowski, Pojęcie i funkcje gospodarki komunalnej, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1974; A. Ginsbert-Gebert, Infrastruktura i jej rola w rozwoju miast, Miasto, 9/1971; W. Grzywacz, Infrastruktura w transporcie, Zeszyty Naukowe Politechniki Szczecińskiej, nr 3, Szczecin 1969.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 21 najczęściej monopolistyczny charakter urządzeń na obsługiwanym przez nie obszarze, co skłania państwo lub władze lokalne do kontroli nad nimi, z reguły długi cykl inwestycyjny urządzeń infrastruktury, a także długi okres trwania obiektu, co wpływa na powolność zmian infrastruktury, dużą niepodzielność obiektów zarówno pod względem przestrzennym jak i funkcjonalnym, najczęściej niemobilność obiektów zarówno pod względem przestrzennym jak i funkcjonalnym, często wysoką kapitałochłonność urządzeń infrastruktury, z czym wiąże się fakt dominacji w kosztach ich eksploatacji kosztów o charakterze stałym, często komplementarność urządzeń i substytucyjność, długowieczność i przenikanie korzyści. Wyżej wymienione cechy charakterystyczne są wspólne dla wszystkich, bądź też dla zdecydowanej większości urządzeń i instytucji zaliczanych do infrastruktury i w związku z tym wnioskować można, że: niewątpliwie zachodzi związek pomiędzy stopniem rozwoju infrastruktury gospodarczej, jak i całej infrastruktury, a ogólnym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Urządzenia i instytucje infrastruktury powiązane są ściśle z postępem technicznym i organizacyjnym na danym terenie, ze względu na cechę występowania korzyści zewnętrznych lub też przenikanie korzyści ponoszona jest zdecydowana większość inwestycji infrastrukturalnych. Urządzenia i instytucje infrastruktury warunkują bowiem podjęcie produkcji w różnych gałęziach gospodarki narodowej oraz zasiedlenie budynków mieszkalnych. Stanowią one zatem czynnik przyciągający inne inwestycje zarówno produkcyjne, jak i budownictwo mieszkaniowe. Aby jednak wzmiankowane efekty mogły wystąpić, konieczne jest wyprzedzenie innych nakładów inwestycyjnych przez nakłady na infrastrukturę. Tylko bowiem wtedy możliwe jest stworzenie warunków do niezakłóconego funkcjonowania jednostek gospodarki narodowej oraz zapewniony odpowiedni poziom życia ludności,

22 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień większość świadczeń infrastruktury przeznaczona jest dla bliżej nieokreślonego kręgu odbiorców, co oznacza, że są one dostępne dla całej ludności oraz przedsiębiorstw i instytucji znajdujących się na danym terenie. Jedynie zakłady rozprowadzające swe produkty za pomocą urządzeń sieciowych zawężają krąg odbiorców do osób zamieszkujących w mieszkaniach wyposażonych w odpowiednie instalacje i jednostek podłączonych do sieci, w wielu przypadkach usługi infrastrukturalne są deficytowe bądź nie w pełni odpłatne, co wynika również częstokroć z niewymierności tych usług i tak zwanego przenikania korzyści do bliżej nieokreślonego kręgu odbiorców. Ponadto społeczny charakter potrzeb zaspokajanych przez urządzenia i instytucji infrastruktury, występujący w większość z nich monopolistyczny charakter świadczeń tych usług, a także wysokie koszty wytwarzania istnieje zarządzanie infrastrukturą przez organy władz publicznych, reprezentowanych przez państwo bądź terenowe organy władzy, w tym m. in. władzy samorządowej, cecha długowieczności i trwałości obiektów infrastruktury pozwala na osiąganie korzyści z bazy infrastruktury w długich okresach, umożliwia bowiem pewne zmniejszenie wysokości nakładów inwestycyjnych w stosunku do początkowej fazy tworzenia infrastruktury. Jednocześnie jednak usztywnia strukturę przestrzenną danego terenu, ponieważ na długi okres warunkuje kształtowanie układu terenów zabudowy w miastach, niepodzielność techniczna i ekonomiczna powoduje, że w systemach infrastruktury mogą okresowo występować tzw. wąskie gardła. Mówiąc o niepodzielności ekonomicznej obiektów infrastruktury mamy na myśli konieczność ponoszenia dużych jednorazowych nakładów inwestycyjnych, natomiast konieczność budowy urządzeń przekraczających z reguły zapotrzebowanie na produkty lub usługi infrastrukturalne, o określonych sztywnych parametrach technicznych nazywa się niepodzielnością techniczną, czyli tzw. bryłowatością 46, 46 Definicję pojęcia bryłowatość spotykamy m.in. u J. Beksiaka, Wzrost gospodarczy i niepodzielność inwestycji, PWN, Warszawa 1965.

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 23 cecha immobilności posiada istotne znaczenie z punktu widzenia ponoszonych nakładów. O ile inne produkty, będące surowcami, maszynami wytwarzanymi w sferze produkcji mogą być przedmiotem importu, o tyle infrastruktura musi być stworzona na danym terenie, gdyż zaspokajając codzienne, niezbędne potrzeby nie może być zasadniczo przedmiotem importu, wysoka kapitałochłonność urządzeń infrastruktury wynika z niepodzielności ekonomicznej i technicznej obiektów infrastruktury oraz długiego okresu budowy, co z kolei prowadzi do znacznego wzrostu cen, a w konsekwencji ogólnej wartości obiektów oddawanych do użytku. Wzrost cen, znacznie większy w odniesieniu do infrastruktury niż przeciętnie w gospodarce narodowej, spowodowany jest dużym udziałem robót budowlano-montażowych w strukturze nakładów inwestycyjnych. Również okres dochodzenia do pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnej jest w przypadku urządzeń infrastruktury znacznie dłuższy niż w innych jednostkach gospodarki. Prowadzi to w konsekwencji do wysokiego udziału kosztów stałych w ogólnej strukturze kosztów i dużego, zwłaszcza w początkowym okresie eksploatacji kosztu jednostkowego, związki o charakterze substytucyjnym oznaczają możliwość wyboru przez odbiorcę między różnymi sposobami zaspokojenia tej samej potrzeby. Związki tego typu występują na przykład w transporcie i dotyczą wyboru środka transportu, za pomocą którego ma zostać dokonane przemieszczenie, bądź w energetyce, gdzie można dokonać wyboru, na przykład sposobu ogrzewania, związki komplementarności oznaczają wzajemne uzupełnienie się funkcjonowania i rozwoju poszczególnych gałęzi infrastruktury, na przykład rozwój wodociągów uzasadniania rozwój kanalizacji.

24 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień BIBLIOGRAFIA 1. Barteczek A.., Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w świetle badań nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, PWN, Warszawa 1977. 2. Barteczek A., Inwestycje infrastrukturalne jako instrument polityki przestrzennej, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 1982. 3. Beksiak J., Wzrost gospodarczy i niepodzielność inwestycji, PWN, Warszawa 1965. 4. Dziembowski Z., Ekonomika przedsiębiorstwa komunalnego, PWE, Warszawa 1983. 5. Dziembowski Z., Ekonomika przedsiębiorstwa komunalnego, PWE, Warszawa 1971. 6. Dziembowski Z., Ginsbert-Gebert A., Urządzenia komunalne jako element kosztów budowy miasta, PWE, Warszawa 1973. 7. Dziembowski Z., Pojęcie i funkcje gospodarki komunalnej, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1974. 8. Encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 1974. 9. Fiedorowicz K., Transport w infrastrukturze ekonomiczno-technicznej kraju, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, zeszyt nr 95, Warszawa 1974. 10. Gęsiccy L.M., Słownik terminów ekonomiczno-prawnych, Agencja Wydawnicza Interfart, Łódż 1996. 11. Giermakowski L., Infrastruktura techniczno-ekonomiczna gospodarki narodowej w potencjale gospodarczo-obronnym kraju, Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Warszawa 1994. 12. Ginsbert-Gebert A., Infrastruktura i jej rola w rozwoju miast, Warszawa 1976. 13. Ginsbert-Gebert A., Infrastruktura i jej rola w rozwoju miast, Miasto, 9/1971. 14. Goryński J., Problemy infrastruktury szkolnictwa wyższego w Polsce, Polska Akademia Nauk, Warszawa 1977. 15. Goryński J., Rola bilansowania terenów i oceny infrastruktury w gospodarce przestrzennej, praca zbiorowa, Warszawa 1965;

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 25 16. Górski J., Rozwój gospodarczy społeczeństwa ludzkiego, Warszawa 1969; 17. Grzywacz W., Infrastruktura transportu, PWE, Warszawa 1972. 18. Grzywacz W., Infrastruktura w transporcie, Zeszyty Naukowe Politechniki Szczecińskiej, 3/1969. 19. Karst Z., Techniczno-ekonomiczna infrastruktura gospodarki narodowej, PWN, Warszawa Wrocław 1986. 20. Karst Z., Techniczno-ekonomiczna infrastruktura gospodarki narodowe, PWN, Warszawa 1989. 21. Kroszel J., Infrastruktura społeczna w systemie gospodarki narodowej i regionalnej, Wyd. Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu, Opole 1973; 22. Kroszel J., Rozmieszczenie infrastruktury społecznej. Wybrane problemy, Polska Akademia Nauk, Katowice 1982. 23. Kubiak A., Zajda A., Infrastruktura ekonomiczna i społeczna, Przegląd Bibliograficzny Piśmiennictwa Ekonomicznego, Warszawa 1968. 24. Kupiec L., Pojęcie infrastruktury w gospodarowaniu przestrzennym, Miasto, 9/1971. 25. Kurowski J., Kierunki przeobrażeń w infrastrukturze techniczno-ekonomicznej gospodarki narodowej, [w:] Gospodarka obronna Polski w okresie transformacji (1989-1992), praca zespołowa pod redakcją T. Kamińskiego, Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Warszawa 1993. 26. Ledworowski B., W sprawie istoty działania techniczno-infrastrukturalnej, Przegląd Informacyjny IGK, 3/1972. 27. Leksykon, PWN, Warszawa 1972. 28. Lijewski T., Geografia gospodarcza Polski, praca zbiorowa, PWE, Warszawa1994; 29. Malisz A., Problematyka przestrzennego zagospodarowania kraju, PWE, Warszawa 1979. 30. Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974. 31. Miszewski A., Postęp społeczny a infrastruktura społeczna, PWE, Warszawa 1973. 32. Nasiłkowski M., Ekonomika polityczna, PWE, Warszawa 1974, 33. Osmańczyk E., Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982.

26 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień 34. Piskozub A., Gospodarowanie w transporcie, Podstawy teoretyczne, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 1982. 35. Podoski K., Infrastruktura społeczna w Polsce. Stan i perspektywy, PWE, Warszawa 1978. 36. Rogoziński K., Usługi rynkowe, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1993. 37. Sadowy M., Infrastruktura gospodarcza i jej rola jako czynnika rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1973. 38. Sadowy M., Infrastruktura komunalna jako czynnik rozwoju miast polskich, Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie, Warszawa 1988. 39. Sulmicki P., Planowanie i zarządzanie gospodarcze, Warszawa 1971. 40. Ustawa z dn. 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego Dz. U. 1983, nr 311 poz. 185. 41. Wierzbicki J., Finanse gospodarki terenowej, PWE, Warszawa 1989. 42. Zawadzki S.M., Polska, przestrzeń, społeczeństwo, PWE, Warszawa 1973.

Tomasz R O Kochański, Z P FUNKCJE R A INFRASTRUKTURY W Y I W AGOSPODARCE... R T Y K U Ł 27 Y Tomasz KOCHAŃSKI FUNKCJE INFRASTRUKTURY W GOSPODARCE NARODOWEJ I OBRONNEJ PAŃSTWA FUNCTIONS OF INFRASTRUCTURE IN THE NATIONAL ECONOMY AND DEFENCE OF STATE ECONOMY STRESZCZENIE Analizując infrastrukturę z punktu widzenia obronności Państwa w systemie gospodarki narodowej należy stwierdzić, że chociaż na ogół infrastruktura i obronność stanowią odrębne dziedziny, to jednak w praktyce wykazują one powiązania o wzajemnym oddziaływaniu. Siłę tych powiązań determinują przede wszystkim potrzeby wynikające z zapewnienia sprawnego funkcjonowania tych działów gospodarki narodowej, które zasilają system obronny kraju lub mogą zasilać w przypadku ewentualnego konfliktu zbrojnego czy działania destrukcyjnych sił przyrody. Olbrzymie znaczenie tych związków o charakterze wzajemnych oddziaływań i sprzężeń zwrotnych sprawia, ze infrastruktura traktowana jest jako podbudowa systemu obronnego państwa. Należy mieć na uwadze w tym względzie funkcje, jakie spełnia infrastruktura w zapewnieniu sprawności funkcjonowania gospodarki narodowej i obronnej Państwa. Zdaniem autora wiedza z zakresu celów, zadań i funkcji infrastruktury w gospodarce narodowej i obronnej winna być podstawą podejmowania decyzji w zakresie szeroko pojmowanego bezpieczeństwa Państwa.

28 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 105/2016 marzec kwiecień SUMMARY Analysing the infrastructure from the point of view of national defence in the system of the national economy should be stated that although in general infrastructure and defence are distinct areas, however, in practice, they have a relationship with mutual interaction. The strength of these relationships determines primarily needs arising from ensuring the proper operating of those sectors of the national economy, which supply the defence system of the country or can supply in case of a military conflict or destructive acts of nature. The enormous importance of these relationships, with mutual interactions and feedbacks, makes the infrastructure is considered as framework for the national defence system. It should be taken into consideration the functions fulfilled by the infrastructure to ensure the efficiency of the national economy and defence of state economy. According to the author, knowledge of the objectives, tasks and functions of the infrastructure in the national and defense economy should be the basis for making decisions in scope of the national security. Słowa klucze: gospodarka narodowa, funkcje infrastruktury, system infrastruktury, zarządzanie infrastrukturą Keywords: national economy, infrastructure capabilities, infrastructure system, infrastructure management WSTĘP Przyjmuje się wręcz bezdyskusyjnie, że zasadniczą funkcją infrastruktury jest jej wpływ na rozwój gospodarczy. Akcentowane to jest w licznych definicjach (także przytaczanych w tej pracy), a ponadto jest w wielu innych dodatkowo podnoszone, iż niedo-