FRAGMENTY PORADNIKA ZNAJDUJĄ SIĘ TU INFORMACJE PRZYDATNE W SYTUACJI NAGŁEJ, NIEOCZEKIWANEJ UTRATY KOGOŚ BLISKIEGO, KREWNEGO BĄDŹ PRZYJACIELA POLSKA WERSJA PORADNIKA POWSTAŁA DZIĘKI UPRZEJMOŚCI AUSTRALIJSKIEJ MINISTER ZDROWIA, PANI MICHELLE O BYRNE.
Żałoba jest procesem naturalnym. Mimo że bywa doświadczeniem bardzo bolesnym, z reguły nie wymaga terapii. Ewa Chalimoniuk Certyfikowany psychoterapeuta i trener Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Certyfikowany psychoterapeuta Europejskiego Stowarzyszenia Psychoterapii. Prowadzi terapię indywidualną, rodzinną i grupową, wykorzystując różne podejścia teoretyczne. Ma duże doświadczenie w pracy z osobami po stracie (w żałobie) oraz w pomaganiu osobom w kryzysie i z nieprzeżytą traumą. Śmierć jest nieodłączną częścią życia mimo to trudno się z nią godzić. Nagła, tragiczna śmierć najbliższych osób jest doświadczeniem traumatycznym. Szczególnie gdy nastąpiła na skutek samobójstwa, morderstwa czy tragicznego wypadku. Psychiczny szok może w znacznym stopniu utrudniać pragmatyczne działania, jakie muszą podjąć najbliżsi zmarłego, by dopełnić formalności prawnych i zorganizować pogrzeb. W takich chwilach wsparcie rodziny i przyjaciół jest bardzo ważne. Przydatne także będą konkretne wskazówki zawarte w tym poradniku. Krok po kroku wyjaśniono tu, o czym należy pamiętać i jakie konieczne czynności podjąć podczas załatwiania formalności urzędowych i przy organizacji pochówku. Publikacja niniejsza stanowi też ważne wsparcie psychologiczne. Przybliża opis stanów, jakie mogą towarzyszyć żałobie. Pomaga oswoić się z trudnymi emocjami, myślami i zachowaniami. Pokazuje, że nikt nie jest odosobniony w przeżywaniu śmierci bliskiej osoby, ale jednocześnie, że każdy ma prawo przezywać żałobę w specyficzny dla siebie sposób i tak długo, jak to jest potrzebne. Żałoba jest procesem naturalnym. Mimo że bywa doświadczeniem bardzo bolesnym, z reguły nie wymaga terapii. W przypadku nagłych i tragicznych śmierci (zwłaszcza samobójczych) ten proces jest szczególnie trudny. Gdy ból po stracie staje się nie do zniesienia, zagraża zdrowiu a nawet życiu, trzeba szukać pomocy medycznej i psychologicznej. Zdarza się, że żałoba zamienia się w depresję gdy obwinianie się nie ustępuje innym myślom i uczuciom, gdy spada znacząco poczucie własnej wartości i gdy zamiast chęci życia pojawiają się pragnienia i zamiary związane ze śmiercią. Pomoc profesjonalna potrzebna jest także, gdy osoba dotknięta nieszczęściem nie ma z kim dzielić swoich myśli i odczuć, a odczuwa taką potrzebę. Niektórym pomaga kontakt z osobami mającymi za sobą podobne doświadczenia. Służą do tego grupy wsparcia czy tematyczne strony (fora) internetowe. Przeżycie żałoby wymaga czasu i dopuszczenia wielu intensywnych odczuć. Często jest to szok, odrętwienie, zaprzeczenie, krzyk, płacz, szukanie winnego, obwinianie siebie i innych (w tym zmarłego), gniew na Boga, targowanie się z losem, żal, złość, rozpacz, smutek, pustka, ulga, godzenie się ze stratą i pożegnanie. Informacje o przebiegu żałoby pomagają przezwyciężyć lęk, że ten stan się nigdy nie skończy. 2
3 Każdy przeżywa ją inaczej, z różną intensywnością i ekspresją. Należy jednak podkreślić, że żałoba ma swój kres. Nawet najbardziej traumatyczne przeżycia można przejść i wrócić do sprawności psychofizycznej. Poradnik zawierający informacje, gdzie można znaleźć pomoc, jest bardzo potrzebny i pomocny. Dotychczas osoby dotknięte tragiczną śmiercią swoich bliskich często były narażone na dodatkowy stres związany z brakiem wiedzy i informacji, nieznajomością swoich praw czy też niepokojem ( czy to, co się ze mną dzieje, jest normalne?). Konieczność zdania się na innych nierzadko naraża je na niepotrzebne zranienia i upokorzenia.
wstępne reakcje na nagłą stratę Każdy przeżywa smutek inaczej, a reakcje na osobistą tragedię mogą być rozmaite. Ból przejawia się bardzo różnie w zależności od osobowości, doświadczeń życiowych, stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, obciążenia dodatkowym stresem, pochodzenia kulturowego, a co najważniejsze od charakteru relacji, które łączyły Cię ze zmarłym, oraz wsparcia, na jakie możesz liczyć ze strony bliskich. jakich reakcji możesz doświadczyć Niedowierzanie i osłupienie, graniczące z fizycznym paraliżem Dezorientacja Nienaturalne napięcie, niepokój Szereg objawów natury fizycznej, w tym przyspieszenie akcji serca, kłopoty z oddychaniem, mdłości, pocenie się, uczucie ucisku w głowie Płacz, wściekłość lub nienaturalny spokój czego Ci potrzeba Prostych, jasnych, prawdziwych informacji Wsparcia kogoś, kto dobrze Cię zna, kto pomoże Ci w kontaktach z policją lub mediami. Może to być krewny lub przyjaciel albo też pracownik socjalny. Możliwości spędzenia czasu przy ciele zmarłego, co zwykle odbywa się w domu pogrzebowym Miłości, zrozumienia i wsparcia Poinformowania innych osób kontrolowanie swoich reakcji, gdy informujesz innych o śmierci bliskiej osoby, może być trudne, warto więc: zrobić listę osób, które musisz powiadomić w pierwszej kolejności; poprosić zaufaną osobę, by zrobiła to za Ciebie, precyzując jednoznacznie, jakich informacji ma udzielać; przygotować sobie krótki tekst, informujący o tym, co się wydarzyło. 4
co trzeba załatwić rzeczy osobiste znajdziesz w zakładce porady prawne Myśl o pozbyciu się wszystkich rzeczy osobistych zmarłego może wydawać się słuszna ich widok może być dla Ciebie bolesny. Z drugiej strony, w późniejszym okresie może okazać się, że czerpiesz z nich pociechę, dlatego dobrym pomysłem jest zatrzymanie przedmiotów, które miały szczególne znaczenie dla Ciebie lub dla zmarłego. Nie musisz ulegać presji osób trzecich, które naciskają na uporządkowanie rzeczy po zmarłym. Możesz to zrobić w dowolnym czasie gdy uznasz, że nadeszła odpowiednia pora. Przydatne w tej czynności może okazać się wsparcie krewnych lub przyjaciół. gdy wracasz do pracy, szkoły czy na uczelnię, zaplanuj swój powrót Jeśli wracasz do szkoły lub do pracy, może warto porozmawiać z nauczycielem lub z szefem, by ustalić, jak dużo chcesz powiedzieć innym o swojej stracie i kto powinien porozmawiać z Twoimi kolegami lub współpracownikami. W rozmowie z przełożonym postaraj się opisać, jak się czujesz: zastanówcie się wspólnie, ile będziesz w stanie wziąć na siebie w początkowym okresie. Nie ma nic złego w tym, że poprosisz o wyrozumiałość oraz ograniczenie obciążenia pracą czy ilością zadań domowych do odrobienia. Trudności w pracy: trudności z koncentracją i kłopoty z pamięcią występują bardzo często w okresie żałoby i mogą mieć wpływ na Twoją zdolność do pracy lub nauki. Jeżeli wystąpią u Ciebie takie objawy, powinieneś porozmawiać na ten temat z przełożonym lub nauczycielem. Być może warto zasięgnąć porady lekarza. 5
Droga, jaką pokonujesz podczas żałoby Początkowo mogą owładnąć Tobą różne uczucia na przykład szok, dezorientacja, wściekłość lub poczucie winy. To, co się stało, może Ci się wydawać złym snem; być może będziesz w stanie żyć wyłącznie z dnia na dzień. W tym okresie będziesz prawdopodobnie zmuszony rozmawiać z policją, urzędnikami, pracownikami zakładu pogrzebowego. Prawdopodobnie będzie spoczywać na Tobie obowiązek poinformowania o śmierci bliskiej Ci osoby jej zakładu pracy czy uczelni, będziesz odpowiadać na pytania przyjaciół i sąsiadów. Przez jakiś czas po pogrzebie ból może wydawać się bardziej intensywny. Możesz czuć się opuszczony przez osobę, którą kochałeś, po pożegnaniu z jej ciałem doczesnym; może towarzyszyć Ci uczucie, że zmarły bardzo się od Ciebie oddalił. Możesz także zmagać się z uczuciem nierealności tej śmierci za każdym razem, gdy przyjdzie Ci zmierzyć się z okolicznościami, w których z reguły bywaliście razem. Możesz także odczuwać ból na myśl, że ukochana osoba już do Ciebie nie wróci. Niektórzy twierdzą, że po 3-4 miesiącach dochodzą do punktu, w którym uświadamiają sobie w pełni, że bliska osoba już nie wróci. Reakcją może być sprzeciw, walka, płacz, tęsknota. Każdy radzi sobie z tymi uczuciami inaczej, czas, jaki jest w tym celu niezbędny, również może być bardzo różny. Możesz obawiać się utraty wspomnień o ukochanej osobie lub stwierdzić, że nie potrafisz przywołać w pamięci widoku jej twarzy. Nie obawiaj się, wspomnienia nie znikną ukryją się tylko na pewien czas, by kiedyś wypłynąć znów na powierzchnię. Zostaną przy Tobie i staną się czymś bardzo Ci drogim. Możesz także czuć wyczerpanie fizyczne i emocjonalne. Mechanizmy obronne, które dotąd pozwalały Ci radzić sobie na co dzień, odmawiają posłuszeństwa akurat wtedy, gdy świat zewnętrzny oczekuje, że teraz już sobie poradzisz. To dobry moment, aby odwiedzić lekarza pierwszego kontaktu, poddać się badaniom ogólnym i porozmawiać na temat możliwości uzyskania dalszej pomocy. Musisz także pamiętać, że nie zawsze tak będzie. Twoja sytuacja będzie stopniowo ulegać poprawie. 6
Każdy z nas odczuwa ból inaczej Nie ma na świecie dwojga ludzi, którzy przechodziliby żałobę identycznie, z tą samą intensywnością i tak samo długo. Każdy z nas ma za sobą inne doświadczenia życiowe. Różnimy się pod względem osobowości, stylu, umiejętności radzenia sobie ze stresem i postaw życiowych, a to wszystko ma wpływ na naszą zdolność do akceptowania okoliczności życiowych, które stają się naszym udziałem. Istotny jest także charakter naszej relacji ze zmarłym, okoliczności jego śmierci, obecna sytuacja życiowa i czynniki, które wywierają na nas wpływ. 7
Daj sobie czas na żałobę Żałoba musi trwać, a czas jej trwania jest inny dla każdego. Nie pomożesz sobie, próbując zakończyć ją przedwcześnie lub uciekając przed nią. Czasami ból przychodzi nagłą, nieoczekiwaną falą. Przyczyną może być znana melodia, miejsce, fotografia albo nagłe wspomnienie; gdy smutek zaskakuje Cię znienacka, trudno sobie z nim poradzić. Wspominając zmarłego i jego życie, nie należy koncentrować się na tym, w jaki sposób odszedł. Na przykład, bliscy osoby, która popełniła samobójstwo, mogą być szczególnie narażeni na to, że i oni targną się na własne życie. Staraj się zachować cierpliwość, nie wybiegać myślą w przyszłość. Z czasem siła Twoich uczuć prawdopodobnie osłabnie. Jeżeli jednak odnosisz wrażenie, że Ty sam lub inna osoba utknęła w miejscu, zapamiętując się w bólu, być może warto szukać pomocy kolejno u lekarza rodzinnego, psychologa, psychiatry lub osoby duchownej. 8
czy pewne okresy są trudniejsze od innych? Rocznice, urodziny, Boże Narodzenie, wakacje, a także poprzedzające je tygodnie mogą okazać się szczególnie trudne. Dobrym pomysłem będzie ich zaplanowanie. Możesz zmienić dotychczasowe obyczaje, stworzyć nowe tradycje. Możesz odwiedzać nowe miejsca, zmieniać nawyki, spotykać się z innymi ludźmi, wybrać towarzystwo tych, z którymi czujesz się najlepiej. Możesz szukać nowych sposobów wspominania osoby, która zmarła. Zastanów się wspólnie z rodziną, jak najlepiej obchodzić te święta, uświadom im jednak, że możesz jeszcze zmienić zdanie. kiedy należy szukać dodatkowej pomocy? Gdy umiera bliska nam osoba, musimy zrozumieć, co oznacza dla nas ta strata, i określić, czy potrzebujemy dodatkowej pomocy oprócz wsparcia oferowanego przez rodzinę i przyjaciół. Niektórzy nie chcą prosić o pomoc z wielu powodów; później zaś żałują, że nie zrobili tego wcześniej. Korzystanie z pomocy może ułatwić nam przetrwanie najgorszego okresu. Nagła, traumatyczna utrata bliskiej osoby często powoduje drastyczne zmiany w naszym codziennym życiu, a co za tym idzie, niezwykle silne reakcje emocjonalne. 9
należy szukać pomocy specjalisty, jeżeli: stwierdzisz, że emocje lub doznania fizyczne Cię przerastają; przez cały czas czujesz otępienie i pustkę, nie doznajesz emocji, jakie dawniej Ci towarzyszyły; masz poczucie, że emocje zakłócają Twoją zdolność do utrzymywania relacji z innymi ludźmi, do pracy, nauki itd. stwierdzisz, że objawy fizyczne nie ustępują; nie możesz spać lub śnią Ci się koszmary; nie masz nikogo, z kim mógłbyś podzielić się swymi uczuciami i emocjami; nie jesteś w stanie utrzymywać kontaktów z przyjaciółmi, rodziną, kolegami z powodu urazu psychicznego; stwierdzisz, że jesteś bardziej niż dotąd narażony na wypadki; pijesz więcej alkoholu lub zażywasz więcej leków, niż wcześniej; doświadczasz nawracających myśli samobójczych. warto skontaktować się z: lekarzem rodzinnym, odpowiednio przeszkolonym psychologiem, pracownikiem socjalnym, telefoniczną linią zaufania. 10
Przetrwanie, zdrowienie i rozwój Z upływem kolejnych miesięcy będziesz czuć, jak charakter Twojej żałoby zmienia się; być może zaskoczy Cię spostrzeżenie, że życie powoli wraca do normalności. Nadal będziesz miewać lepsze i gorsze dni; z reguły poczucie, że dajemy sobie radę, przeplata się w tym okresie z uczuciem głębokiego smutku. Zdrowiejąc, stwierdzisz, że lepszych dni jest coraz więcej, a ból nie wydaje się już tak intensywny. W początkowym okresie będzie Ci zapewne trudno uwierzyć, że ból kiedykolwiek ustąpi, a życie stanie się łatwiejsze. Większość osób twierdzi, że siła odczuwania bólu i smutku z czasem maleje i są w stanie wspominać bliską osobę bez obezwładniającej rozpaczy. Zachowasz radosne wspomnienia, na nowo zaczniesz żyć. Będziesz robić plany na przyszłość, choć być może będą one inne, niż dotąd. Wiele osób odkrywa w sobie odwagę, z której istnienia nie zdawali sobie dotąd sprawy. Samo przetrwanie wymaga pomysłowości, determinacji i siły. Próbując dostrzec sens i cel przeżytej tragedii, poczujesz być może, że dojrzewasz i rozwijasz się jako człowiek. Odzyskane poczucie sensu życia może stać się owocem odkryć, jakich dokonasz na drodze swojej żałoby. Każdy dochodzi do tego w inny sposób: troszcząc się o innych, osiągając kolejne cele, rozwijając umiejętności, zwracając się ku naturze czy poszukując własnej filozofii życiowej. Ty sam się zmienisz i Twoje życie zmieni się także. Minie trochę czasu, nim zaakceptujesz swoje nowe ja i przyzwyczaisz się do niego. 11
Jak zadbać o siebie Po nagłej śmierci bliskiej osoby możesz mieć uczucie, że całą Twoją energię życiową pochłania oddychanie, codzienne wstawanie z łóżka i rutynowe czynności. Normalność otaczających Cię ludzi pogłębia tym bardziej uczucie, że Twoje życie stało się nienormalne. Możesz nawet czuć się, jak odległy obserwator własnego życia. Nie przejmuj się tym; to nic niezwykłego w okolicznościach, których przyszło Ci doświadczyć. W dodatku możesz znaleźć się pod presją dobrze Ci życzących osób, które będą próbowały ulżyć Ci w bólu: znajdź sobie kogoś innego, przeprowadź się, znajdź nową pracę, podróżuj zrobią wszystko, żeby oderwać Twoje myśli od przeżywanej żałoby. co możesz zrobić, żeby sobie pomóc Przede wszystkim ignoruj wszystkie porady, które w Twoim odczuciu nie są dla Ciebie dobre. Po drugie, jeśli to możliwe, nie podejmuj ważnych decyzji życiowych do chwili, gdy upłynie co najmniej rok od śmierci bliskiej Ci osoby. Większość z nas nie jest w stanie podejmować właściwych decyzji, gdy jesteśmy bezradni i bezbronni. Daj sobie czas. 12
Wspieranie osoby w żałobie W przypadku nagłej śmierci kogoś bliskiego Twojego przyjaciela, czasami trudno określić, w jaki sposób mógłbyś pomóc tej osobie lub co powiedzieć. To normalne. Poniższe informacje mogą okazać się przydatne w takiej sytuacji. daj wyraz empatii Z reguły nie możesz powiedzieć nic mądrzejszego, niż płynące prosto z serca zdanie: Bardzo mi przykro z powodu twojej straty. Staraj się nie używać zwrotów w rodzaju: przynajmniej zostały ci dzieci albo znajdziesz sobie kogoś innego. Choć masz dobre intencje, taki komentarz może okazać się bolesny. staraj się zrozumieć, co czuje taka osoba Zrozum, że Twój przyjaciel znajduje się pod wpływem bardzo silnych emocji, takich, jak szok, ból, wściekłość, niedowierzanie, tęsknota, strach, depresja i stres. ból to doświadczenie indywidualne Doświadczanie bólu jest rzeczą niezwykle osobistą i wpływa inaczej na każdego z nas. Choć być może i Ty doświadczyłeś takiego bólu, nie mów: wiem, jak się czujesz. Zamiast tego zapytaj, jak się czuje Twój przyjaciel. słuchaj Słuchanie jest zapewne najlepszym, co możesz zrobić. Nie jesteś w stanie wyeliminować bólu, możesz jednak być blisko i słuchać, nie oceniając. podtrzymuj kontakty Nie porzucaj przyjaciela. Być może przez jakiś czas nie będzie przyjmował Twoich propozycji próbuj nadal. Być może czujesz się niezręcznie, bo nie wiesz, co powiedzieć lub zrobić powiedz otwarcie: Nie jestem pewien, co powiedzieć... czy mogę coś dla Ciebie zrobić? wyślij wiadomość Jeśli nie wiesz, co powiedzieć, napisz po prostu Myślę o Tobie. Podziel się dobrymi wspomnieniami o zmarłym i wyraź, co znaczyła dla Ciebie ta osoba. 13
daj przyjacielowi czas Nie oczekuj, że Twój przyjaciel lub krewny poradzi sobie w ciągu kilku tygodni czy miesięcy żałoba może trwać latami. Staraj się pamiętać o urodzinach i rocznicach, obchodzonych wspólnie ze zmarłym; pamiętaj, że to prawdopodobnie szczególnie trudny czas. zaproponuj pomoc Zaproponuj, że przygotujesz posiłek, opłacisz rachunki, zrobisz zakupy albo pranie. pomóż przyjacielowi szukać pomocy Pomagaj mu znaleźć informacje lub psychologa, jeśli tego potrzebuje lub przeżywa bardzo trudny okres. czego nie robić Nie unikaj rozmowy na temat zmarłego. Może to wyglądać, jakbyś zaprzeczał jego istnieniu, co może być bardzo bolesne. Daruj sobie banały w rodzaju musisz być silny lub życie trwa dalej. Nie pytaj o szczegóły dotyczące śmierci Nie obwiniaj nikogo i nie próbuj tłumaczyć, dlaczego zmarły odszedł. 14
Broszura ta ma na celu wspieranie rodzin i przyjaciół osób, które zmarły w sposób nagły. Broszura w oryginale powstała dzięki funduszom udostępnionym w ramach Tasmańskiego Programu Ograniczania Ryzyk, Wydział Policji i Zarządzania Kryzysowego. Polska wersja broszury powstała dzięki pomocy wolontariuszy fundacji nagle sami. Dziękujemy pani Ewie Chalimoniuk za artykuł zamieszczony w tej broszurze i wiarę, że to co robimy ma sens. tłumaczenie: Paulina Maksymowicz opracowanie polskich tekstów prawniczych: Natalia Maszkiewicz, Anna Winczakiewicz redakcja: Marlena Sęczek PARTNER: www.naglesami.org.pl