CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW I ROLNIKÓW WDRAŻAJĄCYCH PROGRAMY ROLNOŚRODOWISKOWE W PÓŁNOCNEJ POLSCE BADANIA WŁASNE Antoni Mickiewicz, Bartosz Mickiewicz Agricultural University in Szczecin, Poland Obszar północnej Polski należy do cennych pod względem jakości zasobów środowiska przyrodniczego. Jednocześnie jest to obszar dawniej zdominowany przez duże gospodarstwa rolne. Obszary wiejskie przyrodniczo cenne północnej Polski to także tereny jedne z najbiedniejszych w kraju, które są zaliczane do obszarów problemowych (zacofanych, peryferyjnych lub znajdujących się w depresji gospodarczej), przez co dodatkowo stwarzają zagrożenie dla środowiska naturalnego. W tej sytuacji możliwość wykorzystania przez rolników programów rolno-środowiskowych staje się koniecznością. Przyczynią się oni do zabezpieczenia przed zniszczeniem terenów ekologicznie cennych, istotnych dla dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Polski oraz krajów sąsiadujących. W referacie dokonano analizy, jacy rolnicy decydują się na realizowanie programów rolnośrodowiskowych. Zauważono, że występuje zależność pomiędzy wiekiem, wykształceniem rolnika oraz metodą produkcji rolniczej oraz wielkością gospodarstwa a uczestnictwem w programach rolnośrodowiskowych. Generalnie należy stwierdzić, że programy były realizowane w gospodarstwach dużych, powyżej 50 ha, rolnicy posiadali wykształcenie wyższe i w przeważającej większości byli w wieku do 30 lat. Programy rolnośrodowiskowe, rolnictwo, gospodarstwa rolne, ekologia. Wprowadzenie Ze względu na wieloletnie zaniedbania stan środowiska przyrodniczego na terenach wiejskich w Polsce jest zły. Sytuację pogarsza niska świadomość ekologiczna rolników. Tym niemniej nawet najbardziej świadomi producenci rolni nie mogą podjąć działań na rzecz ochrony środowiska, gdy brak im odpowiednich instrumentów. Stąd też wprowadzenie programów rolno-środowiskowych do praktyki rozwoju obszarów wiejskich było w Polsce sprawą bardzo pilną przede wszystkim w regionach o znacznych walorach przyrodniczych. Należało bowiem założyć, iż programy rolno-środowiskowe będą jednym z najważniejszych instrumentów służących wzmacnianiu terenów wiejskich i ich zrównoważonemu rozwojowi (Metera, 2003). Programy rolnośrodowiskowe mają zapewnić stosowanie zasad ochrony środowiska w działalności rolniczej. W ich ramach gospodarstwom rolnym, które na podstawie wieloletnich umów stosują te zasady, udzielane jest wsparcie finansowe (Karaczun, 2003). 72
Pomoc finansowa za działania rolno-środowiskowe jest instrumentem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w ramach WPR. Pozwala skutecznie integrować ochronę środowiska z rozwojem gospodarki rolnej w taki sposób, aby minimalizować negatywne efekty rolnictwa i maksymalizować jego pozytywne oddziaływania. Tego typu działania mają charakter innowacyjny, chociaż wdrażane są od 10 lat. Głównym celem tego instrumentu jest zachęcenie rolników do kontynuacji, bądź stosowania praktyk rolniczych prowadzących do ekologizacji produkcji rolniczej, która powinna być czymś więcej niż podstawowa dobra praktyka rolnicza. System produkcji rolniczej przyjaznej dla środowiska oznacza: wprowadzanie ograniczeń w odniesieniu do zasad stosowania środków produkcji mając na celu maksymalne wykorzystywanie naturalnego potencjału produkcyjnego agrocenoz, ograniczenie negatywnych skutków dla środowiska wynikających z procesu produkcyjnego, dbałość o walory przyrodnicze, estetyczne i kulturowe w obrębie gospodarstwa. Właścicielom gospodarstw rolnych, którzy dobrowolnie zobowiązują się do udziału w programie rolnośrodowiskowym udzielana jest pomoc finansowa, która rekompensuje utracony dochód i poniesione dodatkowe koszty. Działalność rolnośrodowiskowa jest realizowana na podstawie wieloletnich umów zawieranych z państwową instytucją odpowiedzialną za zarządzanie funduszami Unii Europejskiej, tzw. agencją płatniczą. Rolnik musi uczestniczyć w programie przez co najmniej pięć lat, a w niektórych krajach Unii Europejskiej wydłużono ten okres nawet do 10 lat. Cel i metody badań Głównym celem badań było poznanie sylwetki rolnika, który decydował się na udział w realizacji programów rolnośrodowiskowych. Badaczy interesowało czy istnieje zależność pomiędzy wielkością gospodarstwa, wiekiem, wykształceniem rolników i metodą produkcji a uczestniczeniem w programach rolnośrodowiskowych. Do badań wybrano celowo gminy z województw zachodniopomorskiego oraz warmińsko-mazurskiego (uczestniczące w programie). Badaniami zostali objęci mieszkańcy obszarów wiejskich z terenów o dużych walorach środowiskowych (rolnicy bądź grupy rolników składające się minimum z 3 osób) 750 osób, instytucje wiejskie i gminne, samorządy, instytucje związane z ochroną środowiska. W badaniach zastosowano następujące metody i techniki badawcze: 1. Ankiety były podstawowym źródłem zbierania danych faktograficznych we wstępnych etapach badań, które następnie posłużą do pogłębienia badanego problemu. Przy konstruowaniu kwestionariusza, a następnie przy stosowaniu tego 73
narzędzia badań, podjęto odpowiednie środki w celu podniesienia wartości poznawczej zebranych tym sposobem materiałów. Środkami tymi były m.in. wyjaśnienie przeznaczenia zbieranych materiałów, przeszkolenie ankieterów i osobiste dotarcie do terenu badań w trakcie ankietyzacji. Badania pilotażowe przeprowadzono na niewielkiej grupie obiektów co pozwoliło na trafne sformułowanie pytań w ankietach właściwych. 2. Metody statystyczne Uzyskane wyniki opracowano statystycznie wykonując analizę wariancji (ANOVA), analizę rang Kruskala-Wallisa, korelację rang gamma oraz test Chi Cochrana i Bartletta) stosowano analizę wariancji (ANOVA). Aby zbadać istotność kwadrat. Do danych ciągłych numerycznych, których wariancje były homogeniczne (testy różnic między grupami, wykorzystano test post-hoc najmniejszych istotnych różnic (NIR) (Aczel, 2000; Luszniewicz, 2001). 3. Metoda analizy i krytyki źródeł posłużyły do zweryfikowania ustaleń zdobytych innymi drogami, m.in. na podstawie dokumentacji ARiMR, WUS, ODR-ów, urzędów gminnych, samorządów lokalnych, banków, itp. Wyniki badań Podstawowym wskaźnikiem charakteryzującym badane gospodarstwa była ich powierzchnia. W 2006 r. dominujące w rolnictwie gospodarstwa rolne sektora prywatnego posiadały w użytkowaniu ponad 15,3 mln ha użytków rolnych, tj. 96,1% ogólnej powierzchni użytków rolnych. W przekroju terytorialnym największy udział użytków rolnych sektora prywatnego w ogólnej powierzchni użytków rolnych wystąpił w województwach: świętokrzyskim 99,6%, łódzkim 99,3%, małopolskim i śląskim po 98,7%, podlaskim 98,6%, lubelskim 98,2% i mazowieckim 98,1%. Gospodarstwa rolne sektora publicznego użytkowały 0,6 mln ha użytków rolnych, tj. 3,9% ogólnej powierzchni użytków rolnych. W przekroju terytorialnym największy udział użytków rolnych w gospodarstwach rolnych sektora publicznego w ogólnej powierzchni użytków rolnych wystąpił w województwach: lubuskim 10,7%, zachodniopomorskim 9,7%, warmińskomazurskim 7,6%, opolskim 7,3% i dolnośląskim 6,7%. Łączna liczba gospodarstw rolnych w 2006 r. wyniosła 2598,6 tys. (bez gospodarstw państwowych, spółdzielczych i spółek, w których powierzchnia użytków rolnych była mniejsza od 1 ha). Gospodarstw indywidualnych było 2594,6 tys., z tego gospodarstw, w których powierzchnia użytków rolnych wyniosła powyżej 1 ha było 1806,4 tys., tj. 69,6% ogólnej liczby gospodarstw indywidualnych. W gospodarstwach indywidualnych posiadających powyżej 1 ha użytków rolnych 32,4% stanowiły gospodarstwa użytkujące 5 15 ha użytków rolnych, posiadając 36,4% powierzchni ogólnej gospodarstw indywidualnych użytkujących powyżej 1 ha użytków rolnych. Liczba gospodarstw indywidualnych użytkujących 100 ha i więcej użytków rolnych wynosiła zaledwie 5,4 tys., tj. 0,3% liczby gospodarstw użytkujących powyżej 1 ha użytków rolnych. W gospodarstwach tych znajdowało się jednak 8,3% powierzchni ogólnej gospodarstw rolnych użytkujących powyżej 1 74
ha użytków rolnych. Średnia powierzchnia ogólna gospodarstwa rolnego w 2006 r. wyniosła 7,06 ha, natomiast średnia powierzchnia ogólna gospodarstwa indywidualnego wyniosła 6,20 ha, w tym średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych wyniosła 5,57 ha (Rocznik..., 2007). Ogólnie rzecz ujmując, nie jest to sytuacja pozytywna. Jak twierdzą Poczta i Wysocki (2001), Struktura obszarowa gospodarstw rolnych jest jednym z najistotniejszych wyznaczników ich sytuacji ekonomicznej oraz pozycji socjalnej ludności, a także konkurencyjności rolnictwa w skali międzynarodowej. Wadliwa struktura obszarowa gospodarstw rolnych rozdrobnienie obszarowe gospodarstw wywołuje problemy związane z opłacalnością produkcji i dochodowością (Poczta, 2001). Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1, w badanej populacji dominowały gospodarstwa o areale powyżej 50 ha. W hierarchii wielkości kolejne miejsca zajęły gospodarstwa o powierzchni od 16 do 25 ha oraz od 11 do 15 ha. Zdecydowanie najmniejszą liczebnie grupą były gospodarstwa rolne o powierzchni do 5 ha (tab. 1). Tabela 1. Powierzchnia badanych gospodarstw Wyszczególnienie PN-ZACH PN-WSCH RAZEM n % resp. n % resp. n % resp. Do 5 ha 13 3,5 9 2,4 22 2,9 6 10 79 21,1 15 4,0 94 12,5 11 15 82 21,9 34 9,1 116 15,5 16 25 86 22,9 57 15,2 143 19,1 26 35 43 11,5 31 8,3 74 9,9 36 50 29 7,7 46 12,3 75 10,0 Powyżej 50 43 11,5 183 48,8 226 30,1 Razem 375 100,1 375 100,1 750 100 Źródło: Badania własne Analiza dopasowania częstości odpowiedzi, wykazała, że wystąpiły istotne różnice w poszczególnych obszarach wytypowanych do badań. W regionie północno-wschodnim zdecydowanie dominowały gospodarstwa większe obszarowo (powyżej 50 ha), które stanowiły blisko 49% ogólnej liczby. W przypadku regionu północno-zachodniego gospodarstwa największe zajmowały jedynie 11,5% (tab. 27). Przewagę regionu warmińsko-mazurskiego pod względem wielkości gospodarstw potwierdza Michna (2001). Według podziału tego autora, który dotyczy zróżnicowania regionalnego rolnictwa w Polsce, region ten należy do Megaregionu II. Dominują tu gospodarstwa wielkoobszarowe, które powstały po procesach prywatyzacyjnych państwowych gospodarstw (Michna, 2001). Na podkreślenie zasługuje fakt, że na obu badanych obszarach gospodarstwa o areale do 5 ha stanowiły zdecydowaną mniejszość, co pozytywnie świadczy o strukturze agrarnej tych obszarów. Analiza wariancji rang wykazała istotną zależność między wiekiem respondentów, a powierzchnią posiadanych przez nich 75
gospodarstw. Stwierdzono, że największe gospodarstwa posiadali respondenci z najmłodszej grupy wiekowej, najmniejsze zaś właściciele gospodarstw w wieku powyżej 50 lat oraz z przedziału wiekowego od 35 do 39 lat. Pozostałe grupy wiekowe posiadały gospodarstw a o zbliżonym areale (rys. 1). 8 7 powierzchnia gospodarstwa 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 wiek Średnia Średnia±Błąd std Średnia±Odch.std Rys. 1. Zależność między wiekiem respondentów a powierzchnią gospodarstw 1 do 24 lat, 2 25 29 lat, 3 30 34 lat, 4 35 39 lat, 5 40 44 lat, 6 45 49 lat, 7 50 55 59 lat, 8 55 59 lat, 9 pow. 59 lat Źródło: Badania własne Zastanawiający jest fakt, że największe gospodarstwa przypadły w udziale najmłodszym respondentom. Można domniemywać, że wynika to po części z przepisywania gospodarstw przez starsze pokolenie rolników na swoich następców oraz z faktu inwestowania w ziemię przez młodych jeszcze, ale już dobrze sytuowanych mieszkańców dużych miast (jest to szczególnie widoczne na obszarze Warmii i Mazur). 8 7 powierzchnia gospodarstwa 6 5 4 3 2 1 2 3 4 wykształcenie Średnia Średnia±Błąd std Średnia±Odch.std Rys. 2. Zależność między wykształceniem respondentów a powierzchnią gospodarstw 1 podstawowe, 2 zasadnicze, 3 średnie, 4 wyższe Źródło: Badania własne 76
Analiza wariancji rang wykazała również istotną zależność między wykształceniem respondentów, a powierzchnią posiadanych przez nich gospodarstw. Stwierdzono, że największe obszarowo gospodarstwa znajdowały się w posiadaniu respondentów z wykształceniem wyższym i zasadniczym (rys. 2). Jak wynika z przeprowadzonych badań średnia powierzchnia gospodarstw beneficjentów programów rolnośrodowiskowych wynosiła 68,1 ha, przy rozpiętości od 2,3 ha do ponad 1400 ha. Na uwagę zasługuje zwłaszcza relatywnie duży udział użytków zielonych (tab.2). Obok dużego znaczenia gospodarczego użytki zielone, odgrywają ważną rolę w ochronie gleb przed erozją, ochronie gleb torfowych, ochronie jezior i innych zbiorników wodnych. Łąki i pastwiska wpływają na poprawę jakości powietrza. Niezmiernie istotna jest również rola użytków zielonych w zwiększaniu różnorodności biologicznej środowiska (Grzegorczyk, 1994). Istotnym elementem charakteryzującym badane gospodarstwa rolne była stosowana w nich metoda produkcji. Jak wynika z danych zawartych na rysunku 12, w obu badanych regionach dominowało rolnictwo konwencjonalne (66%). Na podkreślenie zasługuje jednak w tym wypadku relatywnie wysoki udział gospodarstw ekologicznych (32,4%). Tabela 2. Struktura użytkowania gruntów (ha) Wyszczególnienie PN-ZACH PN-WSCH RAZEM X min max X min max X min max Obszar gospodarstwa 109,4 2,3 1428,1 26,2 3,3 192,4 68,1 2,3 1428,1 grunty orne 81,0 1,3 1202,5 15,2 0,7 112,2 47,6 0,7 1202,5 klas I-II 0,1 0,1 0,1 2,9 1,7 4,0 1,9 0,1 4,0 IIIa-b 25,2 0,2 280,3 3,4 0,2 15,3 16,0 0,2 280,3 IVa-b 46,7 0,9 826,9 8,5 0,8 86,9 27,6 0,8 826,9 V-VI 20,6 0,1 215,6 6,3 0,4 50,1 13,3 0,1 215,6 użytki zielone 26,8 0,2 302,0 7,8 0,4 65,1 17,0 0,2 302,0 lasy 4,2 0,0 39,2 2,5 0,0 15,4 3,3 0,0 39,2 inne 5,6 0,8 26,4 0,4 0,4 0,4 4,9 0,4 26,4 grunty nierolnicze 8,9 2,4 15,4 0 0,0 0,0 8,9 2,4 15,4 nieużytki 5,4 0,0 44,4 2,0 0,1 19,8 4,5 0,0 44,4 rowy 0,4 0,0 2,8 0 0,0 0,0 0,4 0,0 2,8 wody 12,8 0,0 235,0 0 0,0 0,0 12,8 0,0 235,0 zadrzewienia 2,7 0,0 25,0 0,8 0,8 0,8 2,7 0,0 25,0 Źródło: Badania własne Generalnie należy stwierdzić, że jakkolwiek rolnictwo ekologiczne w Polsce pozostaje w sferze marginalnej w porównaniu do ogólnej liczby gospodarstw rolnych, to jednak liczba tego typu gospodarstw stale rośnie. Jak wynika z danych Głównego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych 77
(Rolnictwo..., 2005) w 1990 roku w Polsce funkcjonowało 27 gospodarstw ekologicznych, w 2000 1419, zaś w 2004 roku już 3760. Jak już wspomniano wcześniej rok 2004 był w tej kwestii przełomowy, gdyż rolnictwo ekologiczne stało się jednym z pakietów programów rolnośrodowiskowych. Spośród 3760 gospodarstw poddanych w 2004 roku kontroli, certyfikat zgodności uzyskały 1683 gospodarstwa (o 24% więcej niż w 2003 r.), o łącznej powierzchni 46817,2 ha. W drugim roku przestawiania na produkcję metodami ekologicznymi znajdowało się 438 gospodarstw (o łącznej powierzchni 10 248,3 ha), natomiast w pierwszym roku przestawiania było 1639 gospodarstw (powierzchnia łączna 47866,7 ha). Najwięcej gospodarstw ekologicznych znajduje się w województwach: świętokrzyskim (302), małopolskim (231) i lubelskim (210). Gospodarstwa w ww. województwach stanowią ponad 44% ogółu gospodarstw posiadających certyfikat zgodności. Należy podkreślić, że największa powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach z certyfikatem wystąpiła w województwach: zachodniopomorskim (7015,3 ha), warmińsko-mazurskim (6510,1 ha) i podkarpackim (6121,2 ha). W pierwszym roku przestawiania na produkcję metodami ekologicznymi najwięcej gospodarstw jest w województwach: małopolskim (330) i świętokrzyskim (207). Mimo tak dużej dynamiki przyrostu gospodarstw ekologicznych, Polska w porównaniu do UE-15 znajduje się jednak zdecydowanie w tyle. Państwami, w których udział ten zdecydowanie przekracza średnia w UE wynoszącą 3%, są Włochy i Austria (po 8%), Finlandia (7%), Dania i Szwecja (po 6%) (Rzepecka, 2004). Same programy rolnośrodowiskowe to zbyt mało, aby poprawić ten stan rzeczy. Do podstawowych barier w zwiększaniu się liczby gospodarstw ekologicznych należą: skomplikowane metody produkcji, bariery mentalne, niekorzystna struktura demograficzna, słaba kondycja ekonomiczna gospodarstw oraz popyt na produkty ekologiczne (Gotkiewicz, 1999; Kołoszko-Chomentowa, 2002; Žakowska-Biemas, 2004; Łuczka-Bakuła, 1997). Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone badania dostarczyły wielu cennych informacji dotyczących właścicieli gospodarstw rolnych, będących beneficjentami programów rolnośrodowiskowych, ich działalności gospodarczej oraz funkcjonowania w wyżej wymienionych programach. Na ich podstawie można wyciągnąć następujące wnioski: średnia powierzchnia gospodarstw beneficjentów programów rolnośrodowiskowych wynosiła 68,1 ha, przy rozpiętości od 2,3 ha do ponad 1400 ha. W badanej populacji dominowały gospodarstwa o areale powyżej 50 ha. W hierarchii wielkości kolejne miejsca zajęły gospodarstwa o powierzchni od 16 do 25 ha oraz od 11 do 15 ha. Zdecydowanie najmniejszą liczebnie grupą były gospodarstwa rolne o powierzchni do 5 ha. Analiza dopasowania częstości odpowiedzi, wykazała istotne różnice w poszczególnych obszarach wytypowanych 78
do badań. W regionie północno-wschodnim zdecydowanie dominowały gospodarstwa większe obszarowo (powyżej 50 ha), zaś w regionie północnozachodnim gospodarstwa o średniej powierzchni. w obu badanych regionach dominowało rolnictwo konwencjonalne. Na podkreślenie zasługuje jednak, że w co trzecim gospodarstwie stosowano ekologiczne metody produkcji, przede wszystkim jednak gospodarstwa te były zlokalizowane w regionie północno-zachodnim. najczęściej gospodarstwa ekologiczne były prowadzone przez respondentów w przedziale wiekowym od 25 do 29 lat oraz powyżej 59 lat, posiadających wyższe wykształcenie. realizacja programów rolno-środowiskowych z przyrodniczego punktu widzenia daje same korzyści i wpływa na znaczną poprawę stanu środowiska przyrodniczego na obszarach wiejskich. Programy są jednym z najlepszych, ze stosowanych do tej pory, instrumentów ochrony środowiska w działalności rolniczej. Pozwalają na dostosowanie metod produkcji i jej intensywności do wymagań ochrony środowiska. wdrażanie programów rolno-środowiskowych jest istotne ze względów społecznych. Realizacja projektów pozwala na uzyskiwanie przez rolników dodatkowych, wymiernych korzyści finansowych. Jest to szczególnie istotne na obszarach problemowych, gdzie istotna jest każda możliwość uzyskania dodatkowego źródła dochodu. W pewnym stopniu ulega także zmianie społeczna funkcja rolników obok producentów żywności stają się oni opiekunami przyrody. wdrażanie i realizacja programów rolno-środowiskowych na obszarach wiejskich jest niezwykle istotna z ekonomicznego punktu widzenia. Powoduje ona zapewnienie właściwych warunków ochrony środowiska, zmniejsza straty ekologiczne, stwarza także możliwość dla nadania nowych funkcji terenom wiejskim. Literatura 1. Aczel, A. D. (2000). Statystyka w zarządzaniu. PWN Warszawa. 2. Gotkiewicz, W. (1999). Perspektywy rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce w kontekście świadomości ekologicznej mieszkańców wsi. Biul. Nauk. UWM Olsztyn. 3. Grzegorczyk, St., Benedycki, S., Grabowski, K. (1994). Ekologiczne znaczenie użytków zielonych. W: Doradztwo w ekorozwoju obszarów wiejskich, AR w Szczecinie, AR-T w Olsztynie, Sekretariat ds. Konwencjo Helsińskiej w Gdańsku (Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej) 4. Karaczun, Z. M. (2003). Programy rolnośrodowiskowe szansą dla Twojego gospodarstwa. PKE. Warszawa 5. Kołoszko-Chomentowa, Z. (2002). Kierunki rozwoju rolnictwa w gminach puszczańskich. Roczniki Naukowe SERiA, t. IV, z. 6. 6. Luszniewicz A., Słaby T. 2001. Statystyka z pakietem komputerowym Statisticatmpl. Wyd. C.H.Beck. Warszawa. 79
7. Łuczka-Bakuła, W. (1997). Regionalne zróżnicowanie systemów produkcji w rolnictwie na przykładzie rolnictwa ekologicznego W: Rozwój gospodarczy i zmiany strukturalne w ujęciu regionalnym. UwB, t. II. 8. Metera, D., Karaczun, Z. M., Szymański, B. (2003). Wdrażanie programów rolnośrodowiskowych w Polsce. Polski Klub Ekologiczny. Giże 9. Michna, W. (2001). Polityka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz jej regionalizacja, Studia i Monografie, Nr 104, Warszawa, IERiGŻ. 10. Poczta, W., Wysocki, F. (2001). Struktura obszarowa rolnictwa polskiego próba prognozy zmian do roku 2010. Postępy Nauk Rolniczych, 1. 11. Rocznik Statystyczny GUS. (2007). Warszawa 12. Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 2004 roku (2005). Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Warszawa 18 kwietnia 2005 r. 13. Rzepecka, M. (2004). Stan i tendencje rozwojowe rolnictwa ekologicznego w Polsce i innych państwach członkowskich Unii Europejskiej. W: Rolnictwo ekologiczne nowe warunki działania wynikające z członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Materiały Seminaryjne (org. Główny Inspektorat Jakości Handlowej, Artykułów Rolno-Spożywczych, Krajowa Rada Izb Rolniczych, Warszawa, 28 czerwca 2004 r. 14. Żakowska-Biemas, S. (2004). Oczekiwania polskich konsumentów wobec żywności ekologicznej. W: Rolnictwo ekologiczne nowe warunki działania wynikające z członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Materiały Seminaryjne (org. Główny Inspektorat Jakości Handlowej, Artykułów Rolno-Spożywczych, Krajowa Rada Izb Rolniczych, Warszawa, 28 czerwca 2004 r. ŪKIŲ IR ŪKININKŲ, DALYVAUJANČIŲ ŽEMĖS ŪKIO- APLINKOSAUGINĖSE PROGRAMOSE ŠIAURĖS LENKIJOJE, CHARAKTERISTIKŲ TYRIMAI Antoni Mickiewicz, Bartosz Mickiewicz Ščecino žemės ūkio universitetas, Lenkija Santrauka Šiaurinės Lenkijos plotai yra priskiriami vertingiesiems plotams, vertinant natūralių aplinkos šaltinių kokybės požiūriu. Tai kartu ir plotai, kuriuose dominuoja stambūs ūkiai. Vertinant ekologiniu požiūriu, Šiaurinės Lenkijos kaimo vietovės yra vienos prasčiausių visoje valstybėje. Jos laikomos probleminėmis (neišvystytos, periferinės arba esančios depresinės būsenos), tai dar labiau sukelia pavojų natūraliai aplinkai. Esant tokiai situacijai, žemės ūkioaplinkosauginių programų įgyvendinimo galimybės fermeriams yra būtinybė. Jos turėtų saugoti ekologiškai vertingus plotus nuo suardymo, nes šie plotai yra ypač svarbūs Lenkijos, kaimyninių valstybių aplinkos ir kultūriniam paveldui. Straipsnyje pateikiami tyrimai, susiję su klausimais, kokie ūkininkai nutaria dalyvauti žemės ūkio-aplinkosauginėse programose. Pastebėta priklausomybė tarp ūkininkų amžiaus ir išsilavinimo lygio, žemės ūkio produkcijos realizavimo metodų, ūkių dydžių ir žemės ūkioaplinkosauginių programų įgyvendinimo. Apibendrinant reikėtų pabrėžti, kad programos buvo įgyvendintos stambiuose ūkiuose, turinčiuose 50 ha, ir ūkininkų, turinčių aukštąjį išsilavinimą ir ne vyresnių, nei 30 metų amžiaus. Žemės ūkio-aplinkosauginės programos, žemės ūkis, ūkiai, ekologija. 80