Mariola Tracz Doktor, geograf, dydaktyk geografii, członek Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Zainteresowania naukowe autorki skupiają się wokół dydaktyki geografii (programy nauczania, edukacja geograficzna a rozwój kompetencji, kształcenie nauczycieli geografii i podstaw przedsiębiorczości, historia geografii i jej dydaktyki), geografii społeczno-gospodarczej (polityka edukacyjna państwa, system szkolny a gospodarka). Uczniowie i nauczyciele o przedmiocie podstawy przedsiębiorczości W ostatnich dwóch dekadach obserwujemy wyraźny dynamizm w modernizacji procesu kształcenia i wychowania w naszym kraju. Podejmowane działania mają na celu jak najlepsze przygotowanie młodych ludzi do radzenia sobie w nowej rzeczywistości, zmobilizowanie ich do samokształcenia oraz brania odpowiedzialności za przyszłość swoją i innych. Przyjęte po 1989 r. rozwiązania w systemie oświaty w Polsce istotnie zmieniły nie tylko system szkolnictwa, lecz także kanon wykształcenia ogólnego. Mocno zostało zaakcentowane m.in.: przygotowanie obywateli do życia w demokracji, gospodarka oparta o zasady liberalizmu, prawa rynku, pluralizm polityczny i kulturowy, członkostwo w UE, globalny i lokalny kontekst przemian społeczno-gospodarczych. Wyrazem zmian w podejściu do kształcenia było m.in. wprowadzenie w 2002 r. do szkół ponadgimnazjalnych nowego przedmiotu podstawy przedsiębiorczości, co stanowiło odpowiedź na zachodzące w kraju przemiany społeczno-gospodarcze. Celem tego przedsięwzięcia było pobudzanie przedsiębiorczości wśród społeczeństwa (Dorocki i inni, 2011, Rachwał, 2004, 2008, Rachwał i inni, 2009, Tracz 2005, 2006, Tracz, Rachwał 2007, Zioło 2005, 2012). faktów dotyczących ważności edukacyjnej treści nauczania z podstaw przedsiębiorczości. Badania ankietowe przeprowadzono pod koniec roku szkolnego 2012/2013 w losowo wybranych 23 szkołach, w tym 13 liceach ogólnokształcących i 10 technikach. Ogółem badaniem objęto 734 uczniów klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych, gdyż w wyniku wprowadzonych w 2009 r. zmian programowych uczniowie tej klasy realizują obligatoryjne kształcenie z podstaw przedsiębiorczości. Natomiast informacje od nauczycieli o zainteresowaniu uczniów przedmiotem podstawy przedsiębiorczości oraz jego randze w szkole uzyskano w drodze wywiadu. Ponadto dokonano porównania zebranych danych przez autorkę z wynikami badań nad zainteresowaniem uczniów przedmiotem podstawy przedsiębiorczości przeprowadzonych w latach 2004 2013 celem ustalenia zachodzących zmian w nastawieniu uczniów do przedmiotu. Zastosowanie metody porównawczej pozwoliło na ustalenie trendu w ocenie ważności przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w procesie kształcenia w odbiorze społecznym na tle prowadzonej polityki edukacyjnej państwa. Cel i metody badań Z punktu widzenia efektywności procesu kształcenia istotne jest podejmowanie refleksji nad jego funkcjonowaniem, m.in. poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu przyjęte rozwiązania systemowe są realizowane w praktyce i spełniają pokładane w nich nadzieje. Niniejsze opracowanie ma na celu zdiagnozowanie rangi przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w systemie szkolnym w świetle przyjętych rozwiązań systemowych oraz w ocenie uczniów i nauczycieli. Autorka przeprowadziła badania ankietowe wśród uczniów liceów ogólnokształcących i techników oraz wywiady z nauczycielami przedmiotu. Miały one na celu poznanie dwóch zagadnień: opinii uczniów i nauczycieli o przedmiocie podstawy przedsiębiorczości, tj. oceny rangi przedmiotu w szkole, przydatności i motywacyjnych aspektów poznawanych treści na lekcjach podstaw przedsiębiorczości; Rzetelne rozpoznanie przez nauczyciela nastawienia uczniów do poznawanych treści może przyczynić się nie tylko do podniesienia rangi przedmiotu, lecz także zachęcać do zmiany strategii nauczania podstaw przedsiębiorczości. Shutterstock/Monkey Business Images 1
Przedsiębiorczość w polskiej szkole na tle funkcjonujących rozwiązań w Unii Europejskiej Unia Europejska przypisuje kształceniu w zakresie przedsiębiorczości kluczowe znaczenie w rozwoju gospodarczym i podnoszeniu jej konkurencyjności w świecie. Dane opublikowane w 2012 r. przez EURYDICE wykazują, że kształcenie w zakresie przedsiębiorczości realizowane jest najczęściej w następujący sposób: w 2/3 badanych krajów treści przekazywane są w ramach różnych przedmiotów (społecznych, ekonomicznych lub matematycznych) na niższych poziomach kształcenia (w szkołach podstawowych lub średnich niższego poziomu), w 8 krajach jako wyodrębniony samodzielny przedmiot w szkołach średnich niższego stopnia (Nauczanie podstaw przedsiębiorczości w szkole..., 2012). Spośród tej ostatniej grupy państw Polska jest jedynym, w którym przedsiębiorczość jest przedmiotem obligatoryjnym w szkole średniej wyższego poziomu (szkole ponadgimnazjalnej). Przytoczone fakty pokazują, że kształcenie w zakresie przedsiębiorczości jest jednym z priorytetów polskiej polityki edukacyjnej. Świadczy o tym także wzrost rangi przedmiotu od 2009 r. Uczniowie klas pierwszych realizują kształcenie z podstaw przedsiębiorczości w wymiarze 2 godzin tygodniowo, a więc większym niż z przedmiotów przyrodniczych (biologia, fizyka, chemia, geografia) i społecznych (wiedza o społeczeństwie), nauczanych tylko przez 1 godzinę w tygodniu. W wypracowanej strategii na rzecz rozwoju przedsiębiorczości cele nauczania przedmiotu zdefiniowano w trzech obszarach: wiedzy (podstaw wiedzy ekonomicznej i funkcjonowania wybranych instytucji, rynku), umiejętności (społecznych, osobistych, intelektualnych), postaw (norm etycznych, otwartości na zmiany, kreatywności, odpowiedzialności); (Rachwał, 2004, 2008, Rachwał i inni, 2009). Ranga przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w systemie szkolnym w świetle dotychczasowych badań Badania przeprowadzone w 2004 r. wśród uczniów i rodziców w trzech krakowskich liceach ogólnokształcących potwierdziły wysoką akceptację społeczną dla wprowadzonego do szkół w 2002 r. przedmiotu (91% badanych); (Osuch, Osuch, 2005). Kolejne badania z 2011 r. w tych samych szkołach uwidoczniły znacznie mniejszą aprobatę dla tego przedmiotu. Szczególnie negatywne nastawienie do decyzji wprowadzenia podstaw przedsiębiorczości do szkół odnotowano wśród uczniów renomowanego liceum. Natomiast deklarowane zainteresowanie młodzieży poznawanymi treściami na lekcjach przedsiębiorczości nie uległo istotnym zmianom. Jednak znacznie mniej uczniów wyraziło prawdopodobieństwo wykorzystania poznanej wiedzy i umiejętności w dalszym życiu (Osuch 2011). Raport opracowany przez Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Warszawie dotyczący realizacji edukacji ekonomicznej w szkołach ponadgimnazjalnych wskazuje na niską rangę przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w szkole. Nauczyciele przypisują mu wyższą rangę w procesie kształcenia niż uczniowie oraz dyrektorzy szkół. Zarówno uczniowie, jak i nauczyciele mają świadomość, że dyrektorzy w większym stopniu zwracają uwagę na przedmioty wybierane przez uczniów na maturze (Raport zbiorowy..., 2005). Istniejące różnice w postrzeganiu przedmiotu przez uczniów i nauczycieli potwierdziły badania K. Kuklińskiej i P. Moranowskiego przeprowadzone w 232 szkołach ponadgimnazjalnych. Ustalono, że tylko 13,1% uczniów uznało, że przedmiot ten jest dla nich zdecydowanie interesujący, a 43,4% oceniło go jako raczej interesujący. Z kolei 31,2% nauczycieli wskazało na bardzo wysokie zainteresowanie uczniów przedmiotem, a 58,8% uważa je za wysokie. W ocenie połowy ankietowanych uczniów wiedza, którą zdobywają na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, może przydać się w dalszym życiu bądź karierze zawodowej. Co trzeci uczeń zadeklarował, że na pewno przyda mu się ona w życiu (Kuklińska, Moranowski, 2009). Natomiast K. Ziółkowska-Weiss (2014) wskazuje na zmienność zainteresowania uczniów przedmiotem podstawy przedsiębiorczości. Uczniowie klas trzecich deklarowali znacznie wyższe zainteresowanie tymi zagadnieniami niż ich koledzy z klas pierwszych. Reasumując, można stwierdzić, że ranga podstaw przedsiębiorczości jako przedmiotu szkolnego nie należy do wysokich. Coraz częściej kwestionuje się jego funkcjonowanie jako samodzielnego przedmiotu. Nauczyciele zazwyczaj uważają, że uczniowie są zainteresowani poznawanymi treściami, choć opinie uczniów w tej kwestii znacznie różnią się od spostrzeżeń pedagogów. 2
Opnie uczniów i nauczycieli o przedmiocie podstawy przedsiębiorczości W świetle przeprowadzonych przez autorkę badań wynika, że blisko połowa uczniów liceów ogólnokształcących (48,8%) i ponad połowa uczniów techników (63,3%) deklaruje zainteresowanie podstawami przedsiębiorczości (ryc. 1). W obu typach szkół blisko 1/4 badanych wykazała brak zainteresowania przedmiotem (LO 22,7%, T 25,4%). Uwidoczniła się także grupa uczniów, która ma obojętny stosunek do przedmiotu (LO 13,4%, T 11,9%). Wśród uczniów liceów ogólnokształcących deklarowane zainteresowanie przedmiotem zmniejsza się, potwierdzają to także wcześniejsze badania. Nauczyciele dostrzegają również mniejszy entuzjazm licealistów w stosunku do poruszanej tematyki na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, niż miało to miejsce w pierwszych latach po wprowadzeniu przedmiotu do szkół. Przyczyn tego stanu upatrują m.in. w zbyt wczesnym profilowaniu klas (25,6%), niskiej randze przypisywanej przedmiotowi (31,0%), braku matury z przedmiotu (23,5%) oraz małym zainteresowaniem uczniów szkołą (12,3%). Uczniowie postrzegają podstawy przedsiębiorczości w grupie przedmiotów przydatnych w życiu codziennym (LO 21,4%, T 29,6%). Z kolei niewiele uczniów umieściło podstawy przedsiębiorczości w grupie przedmiotów ważnych (LO 2,6%, T 3,7%). Natomiast opinie nauczycieli o randze edukacyjnej przedmiotu różniły się od opinii uczniów. Nauczyciele wskazywali na interesujące treści poruszane na lekcjach, co w ich ocenie powinno wpływać na większe zainteresowanie uczniów przedmiotem i podniesienie jego pozycji. Podobnie jak uczniowie byli zgodni, co do dużej [%] 40 30 20 10 0 tak raczej tak ani interesujący, ani nieinteresujący liceum ogólnokształcące technikum raczej nie Ryc. 1. Deklarowane zainteresowanie uczniów klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych przedmiotem podstawy przedsiębiorczości [%]. przydatności treści z podstaw przedsiębiorczości w życiu codziennym oraz karierze zawodowej. Uczniowie zaliczyli podstawy przedsiębiorczości do grupy przedmiotów łatwych takiego zdania była połowa uczniów z techników (51,1%) i większość licealistów 68,5% (tab. 1). Opinię tę potwierdzili również nauczyciele, twierdząc, że nie sprawia on uczniom większych kłopotów. Jednak średnia ocen uzyskiwana z tego przedmiotu przez ankietowanych nie należała do wysokich (ponad 3/4 uczniów osiągnęło z przedmiotu na koniec roku szkolnego oceny w przedziale 2,9 3,5). Zapytano uczniów także o ich stosunek do poznawanych treści nauczania które wiadomości uważają za ciekawe, a które są, według nich, mało interesujące. Również pytano nauczycieli o treści wzbudzające zainteresowanie młodzieży. Zebrane opinie uczniów różnią się od oceny nauczycieli, co do motywującej roli poszczególnych treści nauczania (tab. 2). nie Źródło: opracowanie własne. Tabela 1. Opinie uczniów o trudności przedmiotu podstawy przedsiębiorczości [%] Przedmiot Typ szkoły liceum ogólnokształcące technikum bardzo łatwy 32,1 18,0 raczej łatwy 36,4 33,1 ani trudny, ani łatwy 21,1 29,5 raczej trudny 9,8 15,3 bardzo trudny 0,6 4,1 Źródło: opracowano na podstawie badań ankietowych. 3
Tabela 2. Zainteresowanie treściami nauczania z podstaw przedsiębiorczości w ocenie uczniów i nauczycieli Uczniowie poszukiwanie pracy pisanie CV zarządzanie pieniędzmi, giełda rozliczenia PIT-ów podatki i ubezpieczenia reklama zakładanie i prowadzenie własnej firmy rola państwa w funkcjonowaniu gospodarki komunikacja interpersonalna współpraca międzynarodowa Nauczyciele funkcjonowanie przedsiębiorstwa rola państwa w funkcjonowaniu gospodarki zarządzanie pieniędzmi, giełda rozliczenia PIT-ów sytuacja na rynku pracy pisanie CV podatki i ubezpieczenia komunikacja interpersonalna reklama współpraca międzynarodowa Źródło: opracowano na podstawie badań ankietowych. Należy zauważyć, że zagadnienia interesujące uczniów nie odbiegają istotnie od wyników uzyskanych we wcześniejszych badaniach. Można zatem uznać, że dobór treści kształcenia pokrywa się w większości z oczekiwaniami młodych ludzi. Należy jednak mieć świadomość, że nastawienie uczniów do przekazywanych treści może się zmieniać pod wpływem różnych czynników. Podsumowanie Badania nad zainteresowaniem uczniów przedmiotem podstawy przedsiębiorczości w szkole ponadgimnazjalnej prowadzą do następujących stwierdzeń: zmniejsza się społeczna akceptacja dla funkcjonowania podstaw przedsiębiorczości jako samodzielnego przedmiotu nauczania w szkole; wzrasta liczba uczniów deklarujących brak zainteresowania przedmiotem podstawy przedsiębiorczości, szczególnie widoczne jest to w liceach ogólnokształcących; w ocenie uczniów techników tematyka podejmowana na lekcjach podstaw przedsiębiorczości jest ważnym elementem w przygotowaniu do życia zawodowego; uczniowie przypisują treściom nauczania z podstaw przedsiębiorczości ważną rolę w życiu codziennym, szczególnie dotyczy to następujących zagadnień: rynku pracy, prowadzenia własnej działalności gospodarczej, funkcjonowania wybranych instytucji finansowych. Na rozwój zainteresowań uczniów przedmiotem podstawy przedsiębiorczości wpływa wiele czynników. Są to treści nauczania, działania dydaktyczne podejmowane przez nauczyciela (metody kształcenia i środki dydaktyczne) oraz indywidualne aspiracje i dalsze plany edukacyjne młodzieży. Nie bez znaczenia pozostaje środowisko uczenia się, a więc dyrektorzy, nauczyciele, rodzice, rówieśnicy i media. Czynniki związane ze środowiskiem są mało rozpoznane w odniesieniu do budzenia zainteresowań uczniów przedmiotem podstawy przedsiębiorczości. Powstaje także pytanie, na ile przyjęte rozwiązania kształcenia w zakresie przedsiębiorczości w szkole ogólnokształcącej spełniają dzisiaj swoją funkcję. Nie jest to przedmiot maturalny, nie są nim zainteresowane uczelnie ekonomiczne przy rekrutacji studentów. Fakty te nie pozostają bez wpływu na opinie uczniów i rodziców o przedmiocie oraz jego realnej randze w procesie kształcenia. W tym kontekście należy także zadać pytanie, na ile istniejący od 2002 r. osobny przedmiot w szkole ponadgimnazjalnej sprzyja realizacji zamierzonych działań mających na celu pobudzanie obywatelskiej przedsiębiorczości oraz odpowiada ogólnym celom kształcenia i zainteresowaniom uczniów. Obecnie młodzież funkcjonuje w systemie rynkowym od urodzenia, a poprzez naukę w szkole oraz media docierają do uczniów różne informacje z życia społeczno-gospodarczego, które powinni rozumieć, interpretować i oceniać. W tej sytuacji może bardziej zasadne byłoby wprowadzenie edukacji o przedsiębiorczości na niższym poziomie nauczania. Należałoby się również zastanowić, czy ma to być nadal osobny przedmiot, czy nauczanie z zakresu przedsiębiorczości nie powinno być rozłożone na różne przedmioty. 4
Na rolę przedmiotów szkolnych w procesie kształcenia przedsiębiorczości zwrócił uwagę Z. Zioło (2011). Wprowadzenie wątków tematycznych z przedsiębiorczości do poszczególnych przedmiotów sprzyja kompleksowemu rozpatrywaniu zjawiska, procesu. Nie jest to łatwe zadanie, bowiem z dotychczasowej praktyki wynikło, że realizacja tematycznych ścieżek edukacyjnych w polskim systemie oświaty zakończyła się niepowodzeniem. Rozwiązanie powyższych kwestii wymaga podjęcia szerokiej debaty i badań empirycznych. Nie wiele wiemy o ukrytym programie realizowanym poprzez treści podstawy programowej z przedsiębiorczości. System wartości i ich kształtowanie w procesie nauczania oraz wychowania ma istotne znaczenie dla rozwoju relacji społecznych, przestrzegania zasad etycznych i moralnych przez obywateli w sferze gospodarczej oraz politycznej. Pojawiają się sygnały o pewnych niekorzystnych zjawiskach w tym zakresie. Edukacja powinna je diagnozować i podejmować działania służące ich eliminacji. Pełna wersja artykułu, pod tytułem Przedmiot podstawy przedsiębiorczości w opinii uczniów i nauczycieli studium porównawcze, ukaże się drukiem w numerze 11 czasopisma Przedsiębiorczość Edukacja, pod red. Z. Zioło i T. Rachwała (http://p-e.up.krakow.pl/). Literatura Dorocki S., Kilar W., Rachwał T., 2009, Założenia i cele projektu Krok w przedsiębiorczość dla nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 7, s. 308 310. Kuklińska K., Moranowski P., 2009, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości oczami nauczycieli i uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Raport z badań, www. file/c:users/nicon/dowlands/raport%20badan.pdf Nauczanie podstaw przedsiębiorczości w szkole: programy, strategie. Raport Komisji Europejskiej, EURYDICE, Komisja Europejska, kwiecień 2012, www. eurydice.org.pl Osuch E., Osuch W., 2005, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości w opinii uczniów i rodziców, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, s. 195 202. Osuch W., 2012, Podstawy przedsiębiorczości w opinii uczniów krakowskich szkół szansa i oczekiwania, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 8, s. 37 46. Rachwał T., Kilar W., Kudełko J., Tracz M., Wach K., 2008, Projekt podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 4, s. 312 324. Rachwał T., 2009, Ocena projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości (przedstawiona przez MEN w 2008 r. w ramach reformy systemu oświaty), Przedsiębiorczość Edukacja, nr 5, s. 349 372. Raport zbiorowy z badań środowisk szkolnych w zakresie realizacji edukacji ekonomicznych w polskich szkołach ponadgimnazjalnych, praca zbiorowa, CODN, Warszawa 2005. Szypula J., 2010, Wiedza dziś sukces jutro. Przedsiębiorczość w strategii rozwoju edukacji w Polsce, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 8, s. 64 70. Tracz M., 2005, O niektórych kryteriach doboru treści nauczania do podstawy programowej i programu nauczania z podstaw przedsiębiorczości, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, s. 207 211. Tracz M., 2006, Rola i znaczenie podstaw przedsiębiorczości w kształceniu ogólnym, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 2, s. 222 225. Tracz M., Rachwał T., 2007, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości założenia realizacji a przygotowanie nauczycieli, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 3, s. 286 296. Zioło Z., 2005, Światowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 1, s. 9 16. Zioło Z., 2012, Miejsce przedsiębiorczości w edukacji, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 8, s. 10 23. Ziółkowska-Weiss K., 2014, Problematyka podstaw przedsiębiorczości w opinii uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Przydatność w życiu czy konieczność, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 10, s. 366 376. 5