synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 1 Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap II Synteza
synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 2
synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 3 SPIS TREŚCI Wprowadzenie........................................................ 4 Cele i założenia projektu MROW....................................... 5 Typologia obszarów wiejskich.......................................... 9 Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich......... 11 Dynamika rozwoju społeczno-gospodarczego......................... 15 Profile dynamiki rozwoju zróżnicowanie udziału składowych w rozwoju społeczno-gospodarczym.................................. 19 Stopień dezagraryzacji gospodarki lokalnej.................................... 22 Problematyka demograficzna................................................. 24 Zrównoważenie rynku pracy................................................... 26 Warunki mieszkaniowe....................................................... 28 Co decyduje o rozwoju?.............................................. 30 Dyskusja............................................................ 31 Podsumowanie wniosków z badań.................................... 33 Aneks............................................................... 35
synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 4 Wprowadzenie Monitoring rozwoju obszarów wiejskich (MROW) to wspólny projekt Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej oraz Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, zainicjowany w 2012 r. Jego celem jest systematyczne badanie zmian przestrzennego zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego terenów wiejskich w Polsce. Projekt dotyczy najważniejszych ekonomicznych i pozaekonomicznych aspektów rozwoju wsi, w tym takich zagadnień, jak dezagraryzacja lokalnej gospodarki, charakterystyka sektora rolniczego i pozarolniczego, dostępność przestrzenna gmin, lokalne finanse publiczne, rynek pracy, zmiany demograficzne, edukacja, aktywność społeczna, zamożność społeczności lokalnej oraz warunki bytowe mieszkańców. Badania są prowadzone we wszystkich, tj. 2173 gminach wiejskich i miejsko-wiejskich. Wykorzystywane są dane uzyskiwane z kilkudziesięciu instytucji publicznych, w tym m.in. z GUS, ZUS, KRUS, CKE, UKE, ARiMR, ministerstw, urzędów marszałkowskich, oraz dane pierwotne pochodzące z badań ankietowych, których respondentami były urzędy gmin. MROW jest programem wieloletnim, podzielonym na etapy. Dwa lata temu został opublikowany i przedstawiony na konferencji raport z zakończenia I etapu badań (MROW 2014). Obecnie zakończony został II etap (MROW 2016), w którym były one prowadzone według przyjętej uprzednio metodologii i takiego samego zestawu danych. W pierwszym etapie wykorzystano dane za lata 2009 2011 (w zależności od ich dostępności) ustalając tzw. rok bazowy na 2010, a w drugim za lata 2011 2013 przyjmując 2012 rok jako moment odniesienia. I etap badań przyniósł informacje o osiągniętym poziomie rozwoju obszarów wiejskich i jego strukturze (swego rodzaju fotografię sytuacji społeczno-gospodarczej na poziomie lokalnym), a etap II dodatkowo wiedzę o zmianach procesów rozwojowych oraz czynnikach wpływających na ich dynamikę (tempo i kierunek przemian). * * * Specyfika Monitoringu rozwoju obszarów wiejskich wynika z czterech najważniejszych założeń metodologicznych, na podstawie których są prowadzone badania. 1. Są one realizowane we wszystkich gminach wiejskich i miejsko-wiejskich. 2. Przyjęto, że będą one wieloletnim programem badawczym, powtarzanym cyklicznie. 3. Metodyka badań wyróżnia 11 elementów składowych, które decydują o rozwoju obszarów wiejskich. Składowe te mają przypisaną wagę. 4. Wieloczynnikowa analiza zebranych danych, z wielu instytucji i źródeł, umożliwia (jak się oczekuje) uzyskanie odpowiedzi na pytanie: od czego zależy rozwój gmin? Od początku transformacji ustrojowej trwa w wielu środowiskach, w tym w instytucjach naukowych, dyskusja o skuteczności i efektywności polityki prowadzonej wobec obszarów wiejskich. Dominującym tematem, zwłaszcza w pierwszych latach transformacji i po wejściu do Unii Europejskiej, były problemy produkcyjne i ekonomiczne rolnictwa oraz pozostałych segmentów gospodarki żywnościowej. Wynikało to co było wówczas oczywiste z presji potrzeb gospodarczych i społecznych, zainteresowania opinii publicznej oraz środowisk i partii politycznych. Wieś musiała wydobyć się z głębokiego kryzysu bezrobocia, spadku dochodów i braku perspektyw. 4 www.efrwp.pl
synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 5 Gdy oceniamy dziś, powszechnie znane, osiągnięcia w rolnictwie i sektorze żywnościowym, nie możemy pominąć faktu, że nie wszystkie regiony i nie wszyscy mieszkańcy wsi skorzystali z tego w równym stopniu. Wsie wschodniej Polski należą nadal do najbiedniejszych regionów w UE. To jest, nie jedyny zresztą powód, że debata, w której wykorzystywane będą wiarygodne dane i informacje, powinna być kontynuowana. Uzyskane wyniki MROW już przed dwoma laty wskazały na potrzebę takiej dyskusji. Oddawany do rąk Czytelników najnowszy raport z badań pokazuje, jak różne typy gmin wykorzystywały swoje szanse na rozwój. Cele i założenia projektu MROW Na potrzeby projektu przyjęto definicję, która objaśnia koncepcję badań. Według niej, rozwój społeczno-gospodarczy to proces przekształcania wsi w środowisko przyjazne mieszkańcom, a więc takie, jakie pozwala im na zaspokajanie potrzeb i aspiracji, zwłaszcza w zakresie warunków pracy i uzyskiwania godziwych dochodów, dostępu do usług publicznych i szeroko rozumianych dóbr kultury, poczucia uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, sprawstwa w zakresie dokonujących się przemian itp. Natomiast poziom rozwoju to osiągnięty stopień zaawansowania procesu przekształcania środowiska społecznego i gospodarczego w określonym powyżej kierunku, jest więc pewną informacją o stanie rzeczy w danym momencie. Rozwój to proces, a więc ciąg przekształceń z jednego stanu w drugi. Przedstawione rozumienie pojęcia rozwoju społeczno-gospodarczego, jak również jego przekład na język empirii, traktowane są jako rozwiązanie przyjęte na użytek prowadzonych badań, celem autorów nie było tworzenie powszechnie obowiązujących definicji. Zgodnie z podstawowym założeniem, polem obserwacji są najmniejsze jednostki administracyjne gminy. Jest to szczególnie ważne. Gminy, czasami nawet te, które sąsiadują, różnią się pod wieloma względami. Uwzględnienie tych różnic ujawnia wiele zjawisk, których nie można zauważyć przy uśrednieniu, gdy obserwuje się obszary większe, tj. powiat i województwo. Uzasadnione jest zatem zbieranie informacji i danych w agregacji gminnej, aby z tak uzyskanego obrazu (prezentowanego po obliczeniach statystycznych w formie map tematycznych, tabel i wykresów) wyciągać wnioski ogólne o zróżnicowaniu przestrzeni wiejskiej. Metoda ta umożliwia przedstawienie całości danych dotyczących zarówno pojedynczych gmin, jak też ich segmentacji do poziomu regionów (województw). Badania mają odpowiedzieć na pytanie: dlaczego zmiany następują szybciej w jednych gminach, a wolniej w innych, jakie są lokalne i regionalne bariery rozwoju społeczno-gospodarczego na wsi, co im sprzyja, jakie ścieżki (profile) rozwoju są dostępne dla poszczególnych typów układów lokalnych i wreszcie w jakim stopniu są one wykorzystywane. A także, jakie są powody, że zmiany nie następują równomiernie w całym kraju. Równocześnie, uzyskane odpowiedzi są przydatne do oceny instrumentów i ewolucji polityki rolnej (WPR) i polityki spójności UE (EPS), których skutki dla obszarów wiejskich są niezaprzeczalnie korzystne. Nigdy dotychczas polska wieś nie otrzymała tak dużego wsparcia finansowego. Jest to doceniane i znajduje wyraz w wysokim stopniu akceptacji tej polityki przez rolników i mieszkańców obszarów wiejskich. Ale ocena nie może się ograniczać do podsumowania wysokości wydanych funduszy. Najważniejszym kryterium są bowiem efekty tego finansowania i skuteczność instrumentów tej polityki. MROW www.efrwp.pl 5
synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 6 może tu dostarczyć wielu cennych informacji, ze względu na specyfikę stosowanych metod badawczych, szeroki zakres zbieranych danych i interpretację uzyskanych wyników. Powtórzmy zatem obiektem badań są gminy. Nie chodzi jednak o badanie poszczególnych jednostek, lecz o mechanizmy rozwoju, poznanie powodów zróżnicowania przestrzennego i zidentyfikowanie typów gmin podobnych. Dla oceny skuteczności polityki regionalnej i różnych polityk publicznych istotne są bowiem stosowane w praktyce instrumenty rozwoju, działania wspierające spójność terytorialną (polityka spójności UE), które muszą być adresowane do zbiorów gmin mających podobne uwarunkowania rozwoju. Należy również podkreślić znaczenie metodologii zastosowanej w projekcie MROW, w tym szerokiego zakresu uzyskiwanych danych, wielokryterialnej analizy zjawisk społeczno-gospodarczych oraz powtarzalności badań i możliwości porównywania ich wyników. Można stwierdzić, że dzięki tym cechom projekt MROW staje się swego rodzaju narzędziem diagnostycznym przydatnym w polityce rozwoju obszarów wiejskich, dostarczającym rzetelnych informacji o skutkach wcześniejszych działań i przesłanek do podejmowania następnych decyzji. Narzędzie jest ważne także dla działalności gmin, m.in. umożliwia uzyskiwanie informacji przydatnych do oceny swoich przewag konkurencyjnych, porównanie swojej pozycji z innymi jednostkami, oraz w procesie zarządzania strategicznego. To innowacyjne badanie rozwoju terytorialnego, realizowane poprzez wielokryterialną analizę dynamiki istotnych z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich kwestii (określonych tu jako składowe rozwoju), a nie tylko pojedynczych wskaźników mówiących jedynie o zmianie w zakresie danego parametru. Badania MROW są prowadzone według procedury, która wyróżnia 11 elementów składowych rozwoju gmin. Mają one charakter syntetyczny w tym sensie, że wymagają dalszej operacjonalizacji, tzn. przekładu na wskaźniki empiryczne i określenie relacji między nimi. Charakteryzują one te zjawiska, które mają największe znaczenie dla obszarów wiejskich, a więc dostępność przestrzenną gmin, sytuację gospodarczą i społeczną oraz wskaźniki dotyczące jakości życia. Ponieważ znaczenie każdej z jedenastu składowych w rozwoju gmin nie jest równe, nadano im określone wagi, aby zachować między nimi odpowiednie proporcje (rys. 1.). W potocznej świadomości wieś i rolnictwo to niemal to samo. Tak jednak nie jest. Wieś to środowisko społeczne i gospodarcze, w którym rolnictwo odgrywa jedną z ważniejszych ról, ale jego znaczenie pod pewnymi względami zachowuje swoją wagę lub nawet zyskuje, a pod innymi traci. Zachowuje wówczas, gdy myślimy o bieżącej równowadze rynku pracy, kwestiach bezpieczeństwa żywnościowego, kształtowania krajobrazu i konserwacji środowiska naturalnego, a traci z powodu zmniejszającego się udziału w gospodarce narodowej (wytwarzaniu PKB), udziału w dostarczaniu źródeł utrzymania i zapewnianiu zatrudnienia itp. Warto więc podkreślić, że doceniamy rolę rolnictwa jako ważnej funkcji gospodarczej rozwiniętej na obszarach wiejskich, jednak nie jest to tam funkcja jedyna. Co więcej, rola rolnictwa jako źródła utrzymania ludności wiejskiej zmniejsza się; podobnie, coraz mniejsza część wiejskiej siły roboczej znajduje zatrudnienie w produkcji rolnej. Problemy strukturalne rolnictwa (m.in. rozdrobnienie gospodarstw, niska wydajność pracy) powinny być rozwiązywane poza nim poprzez zmniejszanie zatrudnienia rolniczego. Jest to jedno z podstawowych wyzwań, jakie stoją przed polską wsią. Ponieważ lokalnie liczba miejsc pracy poza rolnictwem jest zbyt mała, więc zmniejszenie zatrudnienia w nim staje się bardzo trudne, a w konsekwencji zmiany strukturalne gospodarstw następują powoli. Przypomnijmy też, większość kraju to obszary dominacji 6 www.efrwp.pl
synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 7 Dostępność przestrzenna 10 Stopień dezagraryzacji gospodarki lokalnej 12 Sektor rolniczy 8 Sektor pozarolniczy 8 Lokalne finanse publiczne Problematyka demograficzna Stopień zrównoważenia rynku pracy 10 11 11 R E L A T Y W N E W A G I Poziom rozwoju społeczno- -gospodarczego Problematyka edukacyjna 7 Aktywność społeczna 7 Zamożność i spójność społeczności lokalnej 10 Elementy warunków mieszkaniowych 6 Objaśnienia kolorów: przestrzenność kwestie gospodarcze kwestie społeczne element jakości życia Rysunek 1. Składowe poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w projekcie MROW Źródło: opracowanie własne zespołu realizującego projekt. w rolnictwie gospodarstw rodzinnych, podatnych na przetrzymywanie przerostów zatrudnienia (bezrobocia ukrytego). Wysokie zatrudnienie w produkcji rolnej powoduje, że dochód w przeliczeniu na jednego zatrudnionego jest relatywnie niski. Dlatego w projekcie MROW największą wagę przyznano zagadnieniom opisującym sytuację gospodarczą, w tym stopień dezagraryzacji gospodarki lokalnej. Przez dezagraryzację rozumie się tu postępujący wzrost roli funkcji pozarolniczych w dostarczaniu mieszkańcom źródeł utrzymania, a więc odchodzenie od dominacji funkcji rolniczej w strukturze gospodarczej obszarów wiejskich. Potrzeba dezagraryzacji gospodarki wiejskiej leży u podstaw koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju wsi, trwałego rozwoju oraz rozwoju zrównoważonego. Jest to więc składowa rozwoju gospodarczego niezwykle ważna, ale mająca również powiązania z rozwojem społecznym. Powiązania te dokonują się poprzez rozwój usług publicznych i wzrost zatrudnienia w nich, rozwój infrastruktury społecznej i technicznej, wzrost możliwości zatrudnienia www.efrwp.pl 7
synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 8 zgodnego z aspiracjami mieszkańców, a nie tylko w rolnictwie i szeroko rozumianej sferze obsługi rolnictwa. Dlatego też dezagraryzację traktujemy jako stymulantę rozwoju stwarza ona warunki do zmian strukturalnych wewnątrz funkcji rolniczej, zwłaszcza jeśli pod uwagę weźmiemy kwestie związane z przerostami zatrudnienia rolniczego w sektorze gospodarstw rodzinnych (bezrobocie ukryte). Tego rodzaju podejście do roli rolnictwa na wsi nie deprecjonuje go, ale zwraca uwagę na problemy strukturalne, które należy rozwiązywać nie tylko w samym rolnictwie, ale również, a może głównie, przy udziale jego otoczenia. Dlatego przedmiotem naszych badań jest wieś jako środowisko społeczno-gospodarcze, a nie rolnictwo jako dominująca funkcja gospodarcza na wsi. Spośród innych składowych na szczególną uwagę zasługuje problematyka demograficzna, w tym ocena skutków migracji wewnętrznych (krajowych) dla środowiska wiejskiego. Zwróćmy uwagę, że migrują przede wszystkim ludzie młodzi, dobrze wykształceni, zaradni i przedsiębiorczy. W rezultacie w rejonach, z których pochodzą migranci, pojawiają się specyficzne zmiany struktur demograficznych: starzenie się ludności, niedostatek osób dobrze wykształconych, w tym zwłaszcza młodych, wykształconych kobiet. Niski poziom kapitału ludzkiego i społecznego w rejonach odpływu migracyjnego powoduje trudności w rozwoju funkcji pozarolniczych i brak zainteresowania innowacjami technologicznymi i społecznymi. Składowa lokalne finanse publiczne charakteryzuje nie tylko sytuację budżetu gminy, lecz interpretowana jest znacznie szerzej. Z jednej strony ujawnia ona, jakie dochody budżetowe gospodarka lokalna jest w stanie generować, z drugiej jakie są realne możliwości poprawy warunków działania w zakresie zadań własnych gminy, a więc rozwoju infrastruktury, poprawy dostępności usług publicznych itp. Ale też, co ma duże znaczenie wskaźnikowe, wielkość dochodów budżetu gminy jest pośrednią informacją o wcześniejszym poziomie rozwoju gospodarczego, a zwłaszcza o wielkości majątku skumulowanego z wcześniejszych okresów w postaci wyposażenia gminy (np. w infrastrukturę). Składowa nazwana zrównoważenie lokalnego rynku pracy ma również charakter złożony. Obejmuje zjawiska związane zarówno z kwestiami zatrudnienia ludności rolniczej, pozarolniczej, jak i z kształtowaniem się struktur zasobów pracy odpowiedzialnych za dalszy rozwój gminy. W badaniu brano więc pod uwagę nie tylko natężenie bezrobocia rejestrowanego, ale również wskaźniki związane z bezrobociem ukrytym w rolnictwie, starzeniem się zasobów pracy, atrakcyjnością lokalnego rynku pracy dla migrantów. Wszystkie pozostałe składowe (przedstawiane na rys. 1.) mają istotne znaczenie dla pomiaru poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, ale ich wpływ jest relatywnie różny. Badanie MROW jest wieloletnim projektem, którego koncepcja zakłada wykorzystanie w kolejnych edycjach wyników poprzednich badań analizy dokonujących się zmian i ewentualnie identyfikację pojawiających się nowych wątków (zjawisk). Stąd w niniejszej Syntezie konieczny jest powrót do wyników MROW 2014, bo są one podstawą do porównań i oceny zmian, które już wykazało kolejne badanie (MROW 2016). Jest także potrzebnym potwierdzeniem trafności zastosowanej metodologii i ewentualnych jej korekt. Autorzy badań zdają sobie także sprawę, że krótki, dwuletni okres między kolejnymi etapami badań nie pozwala na w pełni jednoznaczną ocenę odnotowanych zmian, a w niektórych przypadkach ogranicza się do zarysowania występujących tendencji. Jednak w tak powstałej znacznej dokumentacji empirycznej znajdują się potwierdzenia kwestii, które są powszechnie znane, ale do tej pory niewystarczająco udokumentowane w badaniach i literaturze naukowej. 8 www.efrwp.pl
9/15/2016 6:24 AM Page 9 Typologia obszarów wiejskich dominacja rolnictwa tradycyjnego (typ 1) dominacja rolnictwa wielkoobszarowego (typ 2) przewaga funkcji rolniczej, pośrednie (typ 3) wielodochodowe, rozdrobnione rolnictwo (typ 4) wielofunkcyjne, równowaga sektorów (typ 5) zurbanizowane, redukcja funkcji rolniczej (typ 6) silnie zurbanizowane (typ 7) MR OW 20 14 W wyniku zastosowania procedur statystycznych, wykorzystujących opisany powyżej schemat analizy (z rys. 1.), zdefiniowano typy gmin podobnych pod względem struktury rozwoju, a więc charakteryzujących się podobną kombinacją ocen dla jedenastu składowych. Przyjęta metoda umożliwiła wydzielenie siedmiu typów gmin, które w MROW określa się terminem typologia obszarów wiejskich. Podział ten może służyć do formułowania wniosków i rekomendacji z punktu widzenia prowadzonej polityki i praktyki gospodarczej, przede wszystkim jednak ma znaczenie analityczne. synteza.qxd Rysunek 2. Rozkład przestrzenny typów obszarów wiejskich, według struktury składowych rozwoju Źródło: opracowanie własne MROW 2014. Na rysunku 2. przedstawiono rozkład przestrzenny gmin według typów struktury rozwoju. Mapa bardzo czytelnie pokazuje, że: www.efrwp.pl 9
synteza.qxd 9/15/2016 6:26 AM Page 10 typy 1 i 3 są charakterystyczne dla Polski wschodniej i centralnej (terenów dawnego zaboru rosyjskiego), skupiają obszary tradycyjnego rolnictwa rodzinnego, przy czym różnią się one między innymi położeniem względem miast średniej wielkości; typ 2 występuje głównie w Polsce północno-zachodniej (na terenach Ziem Odzyskanych), są to obszary o wysokim udziale w użytkowaniu gruntów zrestrukturyzowanych gospodarstw państwowych; typ 4 to obszar Małopolski i Podkarpacia, czyli południowo-wschodnia część kraju (dawna Galicja) z gminami o rozdrobnionej strukturze agrarnej, ale o bardzo dużych miejscowościach wiejskich; typ 5 dominuje na terenach Wielkopolski (dawny zabór pruski) są to gminy relatywnie wielofunkcyjne z dobrze rozwiniętym sektorem rolniczym; typy 6i7to przede wszystkim obszary podmiejskie, tj. najbliższy, pierwszy pierścień (przestrzennego rozlewania się miast) lub gminy bardziej oddalone, ale pozostające w strefie oddziaływania miast. W nazwach pięciu pierwszych typów odwołano się do struktury agrarnej nie dlatego, żeby rolnictwo znajdowało się w centrum zainteresowania autorów badań projekt bowiem dotyczy wsi, a nie tylko funkcji rolniczej. Okazuje się jednak, że rolnictwo, historycznie najważniejsza działalność gospodarcza zlokalizowana na wsi, oddziałuje bardzo silnie na możliwości rozwoju innych funkcji. Zróżnicowana przestrzennie struktura agrarna jest na tyle inercyjna, że umożliwia lub utrudnia rozwój funkcji pozarolniczych, a co więcej może przekładać się na ogólną dynamikę rozwoju gmin. Warto jednak zauważyć na przykładzie Wielkopolski, że rozwój wielofunkcyjny nie tylko nie ogranicza rozwoju działalności rolniczej, ale raczej może ją pobudzać. * * * Według przyjętych założeń, każda z tych gmin stanowi środowisko społeczne mieszkańców, które może być dla nich przyjazne lub nie. Oczywiście co innego znaczy w praktyce przyjazne środowisko społeczne np. gminy małopolskiej, a co innego np. wielkopolskiej, ale wyznaczniki zadowolenia mieszkańców ze swojego środowiska są takie same, sprowadzają się do tego, czy można znaleźć dobrze płatną pracę, czy łatwo dostać się z miejsca zamieszkania do szkoły, przychodni, sklepu, czy w wiosce jest przystanek komunikacji publicznej, czy władze lokalne chcą współpracować z mieszkańcami przy podejmowaniu decyzji ważnych dla danej społeczności czy raczej nie. Przedstawiamy również typologię obszarów wiejskich według struktury gmin w poszczególnych województwach. Na rysunku 3. uszeregowane zostały regiony w kolejności ułatwiającej dostrzeżenie, że typ 2 i5są charakterystyczne dla województw Ziem Odzyskanych, typ 1 i 3 dla województw ziem dawnej Rzeczypospolitej, natomiast typy 6i7występują wniewielkiej liczbie, ale zasadniczo we wszystkich województwach (wyjątkiem jest woj. śląskie, w którym w większości obszary wiejskie tworzą gminy typu 6). Istotne staje się przy tym pytanie, czy typologiczne zróżnicowanie gmin wykazane w badaniu MROW 2014 jest cechą trwałą, czy też różnice będą się pogłębiać lub zacierać. 10 www.efrwp.pl
synteza.qxd 9/15/2016 6:26 AM Page 11 100 80 60 40 7 6 5 4 3 2 1 20 0 Podlaskie Lubelskie Świętokrzyskie Łódzkie Mazowieckie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Wielkopolskie Dolnośląskie Lubuskie Kujawsko-Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Pomorskie Zachodniopomorskie Kolory odpowiadają kolejnym typom gmin jak na rysunku 2: typ 1 oznacza gminy z dominacją rolnictwa tradycyjnego, typ 2 gminy z dominacją rolnictwa wielkoobszarowego, typ 3 gminy z przewagą funkcji rolniczej, pośrednie, typ 4 gminy wielodochodowego, rozdrobnionego rolnictwa, typ 5 gminy wielofunkcyjne, wykazujące równowagę sektorów gospodarczych, typ 6 gminy zurbanizowane, wykazujące redukcję funkcji rolniczych, typ 7 gminy silnie zurbanizowane. Rysunek 3. Udział procentowy gmin według typów struktury rozwoju w poszczególnych regionach administracyjnych Źródło: opracowanie własne MROW 2014. Poziom rozwoju społeczno- -gospodarczego obszarów wiejskich Wynikiem prowadzonych badań jest również określenie poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego dla obszarów wiejskich w agregacji gminami za pomocą wskaźnika syntetycznego. Ukazuje on w ujęciu przestrzennym zróżnicowanie obszarów wiejskich, wyróżniające pięć zbiorów gmin o bardzo wysokim, wysokim, przeciętnym, niskim i bardzo niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Wykorzystano w tym celu te same miary składowe, których użyto do stworzenia typologii obszarów wiejskich. Wyniki badań dla MROW 2014 (rys. 4.) dowiodły polaryzacji rozwoju według dwóch porządków. Mianowicie: 1) zróżnicowania regionów w relacji wschód zachód (granica przebiega między Mazowszem a Wielkopolską) oraz 2) centrum peryferie w układzie regionalnym (wojewódzkim). www.efrwp.pl 11
synteza.qxd 9/15/2016 6:26 AM Page 12 MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska 20 14 klasa przedziały równoliczne Rysunek 4. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego według MROW 2014 Źródło: opracowanie własne. Przeprowadzona w badaniu MROW 2016 analogiczna procedura określenia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego potwierdza trendy przestrzenne opisane dwa lata wcześniej (rys. 5.). Wskazuje tym samym, że nadal kluczowe znaczenie mają dwa czynniki różnicujące układ przestrzenny obszarów wiejskich. 1. Jest to czynnik historyczny, związany z dawnymi granicami rozbiorowymi i z okresu międzywojennego. Ukształtowana struktura gospodarcza w gminach Polski centralnej i wschodniej wykazuje silną inercyjność i nadal utrzymuje się stosunkowo monofunkcyjny jej charakter. 2. Czynnik związany z lokalizacją względem ośrodków regionalnych. Można to zaobserwować na terenie całego kraju. Jednak szczególnie rozległy jest rejon oddziaływania miast na sąsiednie obszary wiejskie m.in. w przypadku Warszawy, Poznania, Wrocławia, Gdańska. Rysuje się on na osi centrum peryferie, a wyraża w podziale obszarów wiejskich na: strefy centralne (podmiejskie, których zasięg jest zależny od wielkości ośrodka, jego roli, jaką odgrywa w strukturze osadniczej i pozycji w krajowym układzie administracyjno-gospodarczym), 12 www.efrwp.pl
9/15/2016 6:26 AM Page 13 MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska przedziały równoliczne 20 16 klasa synteza.qxd Rysunek 5. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego według MROW 2016 Źródło: opracowanie własne. strefy peryferyjne położone z dala od dużych miast, często wzdłuż granic województw, strefy pośrednie stanowiące continuum między strefą centralną i peryferyjną. Na układ ten wpływają dodatkowo takie czynniki, jak sieć komunikacyjna, istnienie kompleksów leśnych, sieć wodna, atrakcyjność turystyczna, przejścia graniczne itp. Trzeba tu także zwrócić uwagę, że w badanym okresie większość gmin pozostawała nadal w tej samej klasie określającej poziom rozwoju (tab. 1.). Średnio po 10% jednostek zmieniało klasę oceny w górę i w dół. Okres dzielący I i II etap badań jest bardzo krótki (dwa lata), a zatem nieuzasadnione byłoby oczekiwanie, że w tym czasie nastąpiły już istotne zmiany przestrzennego rozkładu pięciu klas poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wsi. Podobieństwo rozkładów na przywołanych dwóch mapach poziomu rozwoju jest w gruncie rzeczy mylące, bo posługujemy się na nich pięcioma relatywnie szerokimi przedziałami (równolicznymi, liczącymi po 434 jednostki). Dostrzegalne różnice między mapami w rzeczywistości dotyczą tylko tych gmin, które, zmieniając swoją pozycję w szeregu rangowym, jednocześnie zmieniały przedział klasy na mapie. W praktyce oznacza to, że zarówno w badaniu MROW 2014 i MROW 2016 znajdowały się blisko kon- www.efrwp.pl 13
synteza.qxd 9/15/2016 6:27 AM Page 14 wencjonalnej granicy przedziału. Uzyskane rezultaty badań mają jednak duże znaczenie. Zarówno dla diagnozy rzeczywistości, jak i dla weryfikacji założeń metodologicznych. Tabela 1. Rozkład procentowy gmin według przedziału poziomu rozwoju w badaniach MROW 2014 i MROW 2016 Rok i klasa poziomu MROW 2016 bardzo niski niski przeciętny wysoki bardzo wysoki Razem bardzo niski 89 11... 100 MROW 2014 niski 11 79 10.. 100 przeciętny. 11 77 12. 100 wysoki.. 11 82 7 100 bardzo wysoki... 7 93 100 Źródło: obliczenia własne. Powtórzone w II etapie badań (MROW 2016) obliczenia poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego według ustalonej procedury potwierdzają wnioski sformułowane w I etapie badań. Do najważniejszych, wskazujących na różnorodność obszarów wiejskich, należą te określające, że: wysokiemu poziomowi rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich sprzyja bardzo silnie korzystanie z renty położenia względem dużych miast i ich rynków, w tym rynku pracy; rozwój o charakterze wielofunkcyjnym obszarów wiejskich, nawet położonych z dala od ośrodków miejskich, pozwala osiągać co najmniej przeciętny jego poziom; dominacja rolnictwa tradycyjnego jest czynnikiem niesprzyjającym rozwojowi obszarów wiejskich; wielodochodowość gospodarstw rolnych może, ale nie musi, łączyć się z ograniczeniem funkcji rolniczej. W zależności od tego, czy miejsce rolnictwa zajmują inne funkcje gospodarcze ułatwiające jego przemiany strukturalne (przypadek Wielkopolski), czy rugujące rolnictwo (gminy aglomeracyjne), czy też konserwujące jego strukturę (obszary depopulacyjne, wzrost znaczenia niezarobkowych źródeł utrzymania) może to się łączyć z sukcesem lub jego brakiem pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Opisana wcześniej typologia obszarów wiejskich wykazuje ścisły związek z miarą poziomu rozwoju. Gminy typu 1 szczególnie często charakteryzuje relatywnie bardzo niski poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, a wszystkie gminy typu 7 i większość 6 to jednostki względnie bardzo wysoko rozwinięte. Podobnie, większość gmin typu 4 i 5 charakteryzuje relatywnie wysoki poziom rozwoju, natomiast 2 i 3 relatywnie niski. Ponieważ badania przeprowadzane są w interwale dwuletnim, autorzy obawiali się, że zmiany pozycji gmin na skali poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego mogą być bardzo niewielkie i przez to trudne do udokumentowania. Obawy te nie potwierdziły się. Wyniki analizy pokazały, że zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich jest fragmentem bardzo dynamicznej obecnie rzeczywistości. 14 www.efrwp.pl
synteza.qxd 9/15/2016 6:27 AM Page 15 Dynamika rozwoju społeczno-gospodarczego Przyjęto w badaniach założenie, że pozycja gmin w szeregu uporządkowanym zmienia się. Gdy gmina rozwija się w tempie ponadprzeciętnym, to przesuwa się do góry w szeregu, jeśli poniżej przeciętnego w dół. Oczywiście jest to pewne uproszczenie, ale dla celu tej prezentacji nie wchodzimy głębiej w niuanse przeprowadzonych pomiarów statystycznych (szerzej na ten temat w Raporcie MROW 2016, patrz rozdział III [Rosner, Stanny 2016]). W praktyce niemal zawsze pewne gminy przesuwają się w górę skali, więc poprawiają swoją relatywną pozycję, a inne w dół skali czyli tracą ją. Możemy wówczas analizować kwestię mobilności zbioru. 2000 MROW 2016 1500 1000 500 MROW 2014 0 typ 1 typ 2 typ 3 typ 4 typ 5 typ 6 typ 7 Kolory poszczególnych punktów odpowiadają kolorom nadanym kolejnym typom gmin jak na rysunku 2: typ 1 oznacza gminy z dominacją rolnictwa tradycyjnego, typ 2 gminy z dominacją rolnictwa wielkoobszarowego, typ 3 gminy z przewagą funkcji rolniczej, pośrednie, typ 4 gminy wielodochodowego, rozdrobnionego rolnictwa, typ 5 gminy wielofunkcyjne, wykazujące równowagę sektorów gospodarczych, typ 6 gminy zurbanizowane, wykazujące redukcję funkcji rolniczych, typ 7 gminy silnie zurbanizowane. Rysunek 6. Relatywne pozycje poszczególnych gmin na skali poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego wg badań MROW 2014 i MROW 2016 Źródło: opracowanie własne. Na rysunku 6. punkty odpowiadają poszczególnym gminom i określają ich relatywną pozycję osiągniętego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Wzdłuż osi poziomej zaznaczono pozycję danej gminy według MROW 2014, na osi pionowej MROW 2016. Gdyby wszystkie gminy rozwijały się w takim samym tempie, to punkty znajdowałyby się na linii skośnej nachylonej pod kątem 45 stopni. Okazuje się jednak, że większość z nich znalazła się pod lub nad tą linią. Punkty ulokowane nad linią pokazują gminy, których relatywna pozycja się poprawiła, te zaś, które są pod linią traciły ją, tzn. rozwijały się w tempie wolniejszym od przeciętnego. Kolorem kropek oznaczono skupienie www.efrwp.pl 15
synteza.qxd 9/15/2016 6:27 AM Page 16 gmin przynależnych do danego typu (zgodnie z wynikami typologii obszarów wiejskich, opracowanej według struktury elementów składowych rozwoju zagadnienie to jest opisane na s. 9). Największe zmiany pozycji w badanym okresie wystąpiły wśród tych jednostek, które lokowały się w centralnej części skali (głównie typy 2 5). Relatywnie najmniejsze zmiany pozycji występowały wśród gmin słabo rozwiniętych (z dominacją rolnictwa tradycyjnego typ 1). MR OW 20 16 Rysunek 6. pokazuje, że pozycje gmin się zmieniały, zarówno poprawiały, jak i pogarszały, w tym następowały zmiany nawet o jedną pozycję. Jednak odczytanie lokalizacji geograficznej poszczególnych jednostek jest utrudnione, stąd na mapie (rys. 7.) dokonano uogólnienia i zaznaczono zmiany większe niż +/-50 pozycji (próg określony według przyjętego algorytmu szerzej o metodzie w rozdziale III pełnej wersji raportu MROW 2016 [Rosner, Stanny 2016]). Dodatkowo podzielono zbiór gmin poprawiających swoją pozycję na dwa podzbiory: dynamiki ponadprzeciętnej i dynamicznego rozwoju. Analogicznie, gminy pogarszające relatywną dynamiczny rozwój (> 100 pozycji) [278 gmin] dynamika ponadprzeciętna (50 100 pozycji) [286 gmin] dynamika rozwoju przeciętna (+/- 50 pozycji) [1048 gmin] dynamika poniżej przeciętnej (-50-100 pozycji) [273 gminy] relatywnie wolny rozwój (< -100 pozycji) [288 gmin] Rysunek 7. Zmiany pozycji gmin na skali poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW 2016. 16 www.efrwp.pl
synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 17 pozycję podzielono na rozwijające się z dynamiką poniżej przeciętnej i relatywnie wolnego rozwoju. Powstaje pytanie, czym charakteryzują się gminy rozwijające się w tempie ponadprzeciętnym, a czym te, których rozwój jest relatywnie wolny (poniżej przeciętnego). Czy jest to zależne od ich renty położenia, czy struktury gospodarczej, struktury społecznej, struktury agrarnej, czy od innych jeszcze czynników? Na tym etapie badań, po analizie wyników przedstawionych w MROW 2014 i MROW 2016, można zauważyć następujące prawidłowości: 1. Nie uległy zmianie relatywne pozycje większości gmin położonych w sąsiedztwie największych ośrodków miejskich, takich jak: Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław, Bydgoszcz, Gdańsk, tj. tych, które wykształciły już wyraźne i silne związki z otaczającymi je obszarami wiejskimi. 2. Na granicy regionów, gminy charakteryzujące się relatywnie słabą dynamiką rozwoju, często występują na przemian z tymi, których rozwój jest ponadprzeciętny. 3. Wprawdzie położenie peryferyjne w regionie bardzo często łączy się z relatywnie niskim poziomem rozwoju, to nie musi pociągać za sobą niskiej jego dynamiki. Można natomiast oczekiwać wzrostu zróżnicowania poziomu rozwoju gmin położonych na obszarach peryferyjnych. Dzieje się tak dlatego, że niektórymi z nich zarządzają na tyle aktywne władze lokalne, że potrafią korzystać z możliwości, jakie dają gminom fundusze unijne, a inne mają duże trudności z uzyskaniem (a bywa, że i z wykorzystaniem) środków pozabudżetowych na inwestycje. 100 dynamiczny rozwój dynamika 80 ponadprzeciętna dynamika rozwoju przeciętna 60 dynamika poniżej przeciętnej 40 relatywnie wolny rozwój 20 0 Wielkopolskie Kujawsko-Pomorskie Lubuskie Zachodniopomorskie Pomorskie Dolnośląskie Mazowieckie Lubelskie Podlaskie Warmińsko-Mazurskie Podkarpackie Łódzkie Świętokrzyskie Małopolskie Opolskie Śląskie Rysunek 8. Struktura gmin według tempa rozwoju społeczno-gospodarczego w poszczególnych województwach Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW 2016. www.efrwp.pl 17
synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 18 Przyglądając się strukturze gmin według tempa rozwoju społeczno-gospodarczego w okresie objętym badaniami, co ilustruje rysunek 8., zauważamy, że w każdym województwie występują gminy, które poprawiły i te, które utraciły relatywną pozycję na skali poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Województwa z największym odsetkiem gmin o rozwoju dynamicznym to kujawsko-pomorskie i wielkopolskie. Na drugim biegunie (województw o największym udziale gmin wolno rozwijających się) lokują się łódzkie i świętokrzyskie. Najmniejszy udział gmin o dynamice przeciętnej mają województwa objęte Programem Operacyjnym Polska Wschodnia szczególnie podkarpackie, warmińsko-mazurskie i podlaskie (blisko 1/3 gmin ma rozwój ponadprzeciętny i tyle samo poniżej przeciętnego). Dynamika poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego jest wypadkową pomiaru jedenastu składowych. Zasadne jest więc poszukanie odpowiedzi na pytanie, które czynniki (składowe) odpowiedzialne są w większym, a które w mniejszym stopniu za zmiany na skali poziomu rozwoju? Analiza tych czynników ograniczona została do jedenastu składowych wykorzystanych w projekcie. Określając wpływ poszczególnych składowych na dynamikę rozwoju społeczno-gospodarczego gmin (metodą opisaną w pełnej wersji raportu MROW 2016 w rozdziale III [Rosner, Stanny 2016]), oznaczono takie składowe, jakie podlegają bardzo powolnym zmianom, wykazują dużą odporność nawet na próby sterowania nimi za pomocą bodźców politycznych. W szczególności dużą inercją charakteryzują się struktury agrarne gospodarstw indywidualnych, a w tym struktura obszarowa. Bardzo powolne zmiany występują w procesie dezagraryzacji lokalnej gospodarki, mimo dużych różnic pod tym względem obserwowanych na poziomie województw. Odwrotnie relatywnie duże zróżnicowanie tempa zmian nastąpiło w przypadku takich składowych, jak: problematyka edukacyjna, demograficzna oraz stopień zrównoważenia rynku pracy, co oznacza, że ich wpływ na kształtujący się nowy rozkład przestrzenny był bardzo ważny. Oczywiście okres dwóch lat nie wystarcza, aby rozstrzygnąć, czy jest to trend długotrwały, kształtujący nowe rozkłady przestrzenne, czy też krótkookresowe tendencje związane z wystąpieniem doraźnych bodźców. Jednak analiza sygnalizuje, że w ramach tych składowych dokonują się procesy, które mogą modyfikować znane z wcześniejszych badań rozkłady przestrzenne poziomu rozwoju. 18 www.efrwp.pl
synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 19 Profile dynamiki rozwoju zróżnicowanie udziału składowych w rozwoju społeczno-gospodarczym Rozwój społeczno-gospodarczy w układzie lokalnym może dokonywać się na różne sposoby. Z reguły są one związane ze specyfiką lokalnych uwarunkowań, co oznacza, że nie istnieje jedna ścieżka rozwoju, po której kroczą wszystkie gminy. Nasuwa to wiele pytań, na niektóre z nich próbowano odpowiedzieć w omawianym projekcie. W szczególności interesujące wydały się dwa z nich: 1) czy istnieją jakieś typowe ścieżki (profile) rozwoju wybierane przez gminy, 2) od czego, od jakich cech gminy zależy profil rozwoju? W tym celu przeprowadzono procedurę statystyczną grupowania gmin w zbiory o podobnej dynamice składowych rozwoju. Zastosowana metoda umożliwiła wyodrębnienie czterech różnych profili dynamiki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, które można zinterpretować w następujący sposób: Profil 1. (skupiający 28% gmin, w których zamieszkuje 25% ludności) ponadprzeciętna dynamika rozwoju składowych społeczno-gospodarczych z wyjątkiem aktywności społecznej i elementów wyposażenia infrastrukturalnego; Profil 2. (skupiający 27% gmin, w których zamieszkuje 30% ludności) relatywnie wolna dynamika przemian w sektorze pozarolniczym, poprawa dostępności przestrzennej i aktywności społecznej; Profil 3. (skupiający 25% gmin, w których zamieszkuje 24% ludności) brak równowagi na rynku pracy, niekorzystne zmiany demograficzne, poprawa w zakresie edukacji; Profil 4. (skupiający 20% gmin, w których zamieszkuje 21% ludności) względnie powolna dezagraryzacja gospodarki lokalnej, przy jednoczesnym równoważeniu rynku pracy i poprawie warunków mieszkaniowych, ale niskiej zdolności gmin do kreowania dochodów. Wyniki tej analizy zostały przedstawione na mapie uwidoczniającej rozkład przestrzenny gmin według profili dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego (rys. 9.). Znakomita część gmin zaliczonych do rozwijających się według wzorca określonego jako profil 4 (czerwony) zlokalizowana jest w Polsce południowo-wschodniej, na wschód od linii łączącej Suwałki i Opole. Na zachód od tej umownej linii gminy profilu 4 pojawiają się na mapie rzadko, przy czym nigdzie nie tworzą większych skupień. Największe skupisko tego rodzaju gmin występuje w Polsce południowo-wschodniej, na terenach dawnej Galicji, a więc w rejonie silnie rozdrobnionego rolnictwa wielodochodowego, a także na tzw. ścianie wschodniej, zwłaszcza jej północnej części rejonie silnie depopulacyjnym. Gminy rozwijające się według profilu 1 (żółty) dominują w północno-zachodniej części kraju, na zachód od wspomnianej linii Suwałki Opole, jednak poza obszarami podmiejskimi. Jest ich relatywnie bardzo mało w Polsce południowo-wschodniej, gdzie rozproszone są nierównomiernie (mozaikowo). www.efrwp.pl 19
synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 20 relatywnie ponadprzeciętna dynamika rozwoju składowych społeczno-gospodarczych z wyjątkiem aktywności społecznej i elementów wyposażenia infrastrukturalnego (profil 1) relatywnie wolna dynamika przemian w sektorze pozarolniczym, poprawa dostępności przestrzennej i aktywności społecznej (profil 2) brak równowagi na rynku pracy, niekorzystne zmiany demograficzne, poprawa w zakresie edukacji (profil 3) względnie powolna dezagraryzacja gospodarki lokalnej, przy jednoczesnym równoważeniu rynku pracy i poprawie warunków mieszkaniowych, ale niskiej zdolności gmin do kreowania dochodów (profil 4) Rysunek 9. Rozkład przestrzenny gmin według profilu dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW 2016. Profile rozwoju 2 (zielony) i 3 (granatowy) pojawiają się na terenie całego kraju i nie wykazują jednoznacznie większej częstotliwości występowania na obszarach o określonej specyfice. Interpretacja ich charakterystyki strukturalnej prowadzi do wniosku, że model wielofunkcyjnej gospodarki lokalnej jest atrakcyjny niezależnie od ukształtowanych wcześniej struktur gospodarczych i społecznych. Autorzy zbadali także, jakie są proporcje występowania wymienionych czterech profili dynamiki rozwoju w układzie wojewódzkim. Prawidłowością jest, że w miarę zmniej- 20 www.efrwp.pl
synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 21 szania się w regionie udziału gmin o profilu 1 rozwoju wzrasta udział gmin o profilu 4. Stwarza to wrażenie, że profile te (1 i 4) stanowią konkurencyjne względem siebie kierunki rozwoju układu lokalnego. Na początku szeregu znalazły się województwa Polski zachodniej, na końcu wschodniej (rys. 10.). 100 1 2 3 4 80 60 40 20 0 Podkarpackie Małopolskie Podlaskie Lubelskie Śląskie Łódzkie Mazowieckie Świętokrzyskie Opolskie Wielkopolskie Lubuskie Dolnośląskie Warmińsko-Mazurskie Pomorskie Zachodniopomorskie Kujawsko-Pomorskie Objaśnienie kolorów: profil 1 relatywnie ponadprzeciętna dynamika rozwoju składowych społeczno-gospodarczych z wyjątkiem aktywności społecznej i elementów wyposażenia infrastrukturalnego; profil 2 relatywnie wolna dynamika przemian w sektorze pozarolniczym, poprawa dostępności przestrzennej i aktywności społecznej; profil 3 brak równowagi na rynku pracy, niekorzystne zmiany demograficzne, poprawa w zakresie edukacji; profil 4 względnie powolna dezagraryzacja gospodarki lokalnej, przy jednoczesnym równoważeniu rynku pracy i poprawie warunków mieszkaniowych, ale niskiej zdolności gmin do kreowania dochodów. Rysunek 10. Profile dynamiki rozwoju według województw Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW 2016. Uzyskane wyniki pokazują również wyraźną zależność między typem strukturalnym gminy a wybranymi profilami rozwoju. Blisko 80% gmin podmiejskich/aglomeracyjnych typu 6 i 7 (według typologii obszarów wiejskich) realizuje profil rozwoju 2 (zielony) lub 3 (granatowy). Zaś profil 1 (żółty) objął ponad połowę gmin typu 2, tj. z dominacją rolnictwa wielkoobszarowego (tzw. gmin popegeerowskich). Odwrotnie, ponad połowa gmin zaliczona do typu rozdrobnionego rolnictwa i wielodochodowych gospodarstw domowych typu 4 reprezentuje profil 4 (czerwony) rozwoju. Wprawdzie analizowany materiał pochodzi tylko z dwóch badań MROW 2014 i MROW 2016, to zastosowane w badaniu metody analizy i uzyskane dzięki nim wyniki mimo wszystkich ograniczeń prowadzą do rozpoznania i udokumentowania dokonujących się zmian. Nadal potrzebna jest jednak odpowiedź na dalsze pytanie: w jakim stopniu opisane profile dynamiki rozwoju oznaczają specjalizację gmin w kierunkach wyznaczanych przez posiadane zasoby i ich strukturę i czy służą wyrównywaniu lokalnych deficytów? www.efrwp.pl 21
synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 22 Stopień dezagraryzacji gospodarki lokalnej MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska przedziały równoliczne 20 16 klasa Rysunek 11. Syntetyczna miara dezagraryzacji gospodarki lokalnej Źródło: opracowanie własne MROW 2016. 22 www.efrwp.pl Przez dezagraryzację rozumie się w tym projekcie wzrost znaczenia pozarolniczych źródeł utrzymania mieszkańców obszarów wiejskich, a więc odchodzenie od dominacji funkcji rolniczej w strukturze gospodarczej. Dwa czynniki decydują o przestrzennym zróżnicowaniu stopnia dezagraryzacji lokalnych struktur gospodarczych: położenie względem dużego lub średniej wielkości miasta oraz czynnik historyczny, związany z okresem rozbiorów. Te same dwa czynniki obserwowane były w I etapie realizacji projektu i omówione w publikacji zawierającej jego rezultaty. Rozkład przestrzenny poziomu dezagraryzacji obszarów wiejskich w kraju jest bardzo zróżnicowany i w badanym okresie uległ niewielkim zmianom. Szczególnie bardzo niska dynamika dezagraryzacji, wskazująca na powolny rozwój, wystąpiła w gminach województw podkarpackiego i świętokrzyskiego. Relatywnie dynamiczny proces dezagraryzacji zaobserwowano w gminach województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego, w których jej poziom już wcześniej był stosunkowo wysoki.
9/15/2016 6:30 AM Page 23 Korzystne zmiany obserwuje się w rejonach występowania rolnictwa wielkoobszarowego, głównie na terenach, gdzie przeprowadzono restrukturyzację rolnictwa państwowego (typ 2 według typologii obszarów wiejskich) oraz w rejonie relatywnie zaawansowanych przemian w kierunku wielofunkcyjności, przede wszystkim w Wielkopolsce i na Dolnym Śląsku (typ 5). Gminy tych typów osiągają inny poziom zaawansowania procesów dezagraryzacji, typu 2 niższy, a typu 5 wyższy, ale w obu obserwuje się tendencję do rozwoju w tempie wyższym od przeciętnego w całym kraju. Dynamika dezagraryzacji gospodarki lokalnej jest zróżnicowana pod względem regionalnym. Większość gmin o wysokiej i bardzo wysokiej dynamice przemian występuje w Polsce północno-zachodniej. Natomiast większość gmin o powolnym przebiegu tego procesu w Polsce południowo-wschodniej. Granica między tymi wielkimi obszarami przebiega na linii łączącej Suwałki z Opolem. MR OW 20 16 synteza.qxd dynamiczny rozwój (> 60 pozycji) [250 gmin] dynamika ponadprzeciętna (30 60 pozycji) [307 gmin] dynamika rozwoju przeciętna (+/- 30 pozycji) [1074 gminy] dynamika poniżej przeciętnej (-30-60 pozycji) [249 gmin] relatywnie wolny rozwój (< -60 pozycji) [275 gmin] Rysunek 12. Zmiany pozycji gmin na skali dezagraryzacji gospodarki lokalnej Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW 2016. www.efrwp.pl 23
synteza.qxd 9/15/2016 6:30 AM Page 24 Problematyka demograficzna MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska przedziały równoliczne 20 16 klasa Rysunek 13. Syntetyczna miara oceny sytuacji demograficznej Źródło: opracowanie własne MROW 2016. 24 www.efrwp.pl Przemiany demograficzne są wskaźnikiem wielu ważnych procesów społecznych i gospodarczych trudnych do bezpośredniego zbadania. Najbardziej niekorzystne struktury ludnościowe ukształtowały się w rejonie wschodnim i centralnym kraju, poza obszarami położonymi w sąsiedztwie ośrodków regionalnych. Są to tereny, z których migrują mieszkańcy, charakteryzujące się wysokim udziałem osób w wieku poprodukcyjnym, relatywnym niedostatkiem młodych kobiet oraz stosunkowo niewielką liczbą dzieci. Są to również obszary wypłukane z osób dobrze wykształconych, przedsiębiorczych (w rozumieniu względnie łatwego podejmowania decyzji życiowych, także obarczonych ryzykiem), mających aspiracje poprawy warunków życia. Są to jednocześnie obszary dominacji w strukturze gospodarczej funkcji rolniczej, przy czym rolnictwo to ma charakter rodzinny. Większość z nich charakteryzuje się zmniejszającym się zaludnieniem i określane są jako depopulacyjne. Najkorzystniejsze struktury ludnościowe występują wokół dużych ośrodków miejskich, ale również w południowej części woj. małopolskiego oraz w województwach wielkopolskim i pomorskim. Większość wymienionych subregionów o korzystnych strukturach demograficznych to obszary długotrwałego napływu migracyjnego, często też obszary atrakcyjne pod względem środowiska naturalnego i występowania warunków dla rozwoju funkcji turystycznej, a także wielofunkcyjnie rozwinięte gospodarczo.
9/15/2016 6:30 AM Page 25 Wysoka dynamika w porównaniu do pozostałych dziesięciu składowych poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wskazuje na pogłębianie się zróżnicowań demograficznych. Jest to powiązane w znacznym stopniu z migracjami ludności. Jeśli potraktować zmiany dokonujące się w strukturach demograficznych jako wskaźnik głębszych zmian gospodarczych, to poprawa sytuacji demograficznej gmin popegeerowskich (rolnictwa wielkoobszarowego, a według typologii obszarów wiejskich typu 2) może wskazywać, że na obszarach tych utrwalają się nowe, korzystne struktury związane z gospodarką rynkową. Stałe pogarszanie się sytuacji demograficznej w gminach z przewagą funkcji rolniczej w strukturze lokalnej gospodarki (typu 1 i 3), może oznaczać, że niekorzystne demograficznie zjawiska obserwowane w gminach peryferyjnych powoli obejmują również pozostałe gminy z dominacją rolnictwa rodzinnego. Dynamika procesów demograficznych potwierdza kształtowanie się nowego układu przestrzennego dwóch rejonów: północno-zachodniego i południowo-wschodniego. Tak jak w przypadku dezagraryzacji, granicę między tymi dwiema częściami kraju tworzy linia Suwałki Opole. Niemal wszystkie gminy znacznie poprawiające sytuację pod względem procesów demograficznych znajdują się po zachodniej stronie tej granicy. W gminach poniżej tej granicy (poza obszarami podmiejskimi) problemy demograficzne narastają. MR OW 20 16 synteza.qxd dynamiczny rozwój (> 260 pozycji) [263 gminy] dynamika ponadprzeciętna (130 260 pozycji) [282 gminy] dynamika rozwoju przeciętna (+/- 130 pozycji) [1094 gminy] dynamika poniżej przeciętnej (-130-260 pozycji) [264 gminy] relatywnie wolny rozwój (< -260 pozycji) [270 gmin] Rysunek 14. Zmiany pozycji gmin na skali charakteryzującej sytuację demograficzną Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW 2016. www.efrwp.pl 25
synteza.qxd 9/15/2016 6:31 AM Page 26 Zrównoważenie rynku pracy MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska przedziały równoliczne 20 16 klasa Rysunek 15. Syntetyczna miara zrównoważenia lokalnego rynku pracy Źródło: opracowanie własne MROW 2016. 26 www.efrwp.pl Na wsi można wyróżnić dwie grupy ludności: 1) powiązaną z gospodarstwem rolnym, tzn. ludność rolniczą, i 2) nieposiadającą gospodarstwa rolnego, tzn. ludność bezrolną. Bezrobocie w formie jawnej występuje głównie wśród ludności bezrolnej, w gospodarstwach domowych rolników znacznie większą rolę odgrywa bezrobocie w formie ukrytej (przerosty zatrudnienia rolniczego, inaczej przeludnienie agrarne). Relatywnie najkorzystniejsza sytuacja w zakresie rynku pracy występuje w Wielkopolsce, a więc w regionie o zaawansowanym wielofunkcyjnym rozwoju gospodarki lokalnej. Ale również względnie korzystna sytuacja dotyczy części woj. podlaskiego, charakteryzującej się długotrwałym odpływem migracyjnym młodzieży, wysokimi wskaźnikami starości demograficznej oraz niską gęstością zaludnienia. Prowadzi to do wniosku, że korzystna sytuacja na rynku pracy występuje zarówno wówczas, gdy lokalna struktura gospodarcza daje mieszkańcom możliwość pracy poza rolnictwem, jak i wówczas, gdy procesy demograficzne (zwłaszcza migracje) prowadzą do zmniejszenia lokalnej podaży pracy. O ile jednak w pierwszym przypadku następuje rozwój gospodarki lokalnej, to w drugim, choć doraźnie prowadzi również do względnej równowagi, to jednak konserwuje tradycyjne struktury gospodarcze i pośrednio sprzyja stagnacji gospodarczej. Przeciętne tempo zmian pozycji gmin na skali charakteryzującej stopień zrównoważenia lokalnego rynku pracy należy ocenić jako wysokie (porównując dynamikę innych składowych poziomu rozwoju). Jego analiza pozwala na sformułowanie pewnych spostrzeżeń: 1) relatywnie najmniejsze zmiany, zarówno korzystne, jak i niekorzystne, wystąpiły w sąsiedztwie głównych ośrodków miejskich, zwłaszcza wokół Warszawy, Poznania, Gdańska i Wrocławia, a więc w strefach podmiejskich ukształtowanych już i raczej rozległych;