RAPORT ANALITYCZNY telekomunikacja ISSN 1508-308X Warszawa, 21.01.04 Spacer po linie czyli co zrobi regulator Przystąpienie Polski do UE może prowadzić do rewolucji na rynku telefonii stacjonarnej, w wyniku której wyniki TPSA negatywnie zaskoczą inwestorów. Taki scenariusz nie zrealizuje się bez zasadniczej zmiany polityki URTiP. Pomimo, że usługi telekomunikacyjne w Polsce pozostają jednymi z najdroższych w Europie, czego konsekwencją jest ich niska powszechność, jak dotąd nie widzimy symptomów takiej zmiany, zwracamy jednak uwagę na to ryzyko. Pod względem wyników operacyjnych rok 2004 będzie dla TPSA trudniejszy niż 2003, co będzie wynikało z nieuchronnie przyspieszającej liberalizacji rynku oraz narastającej konkurencji w telefonii komórkowej. Oczekujemy, że w roku 2004 dynamika wzrostu skonsolidowanych przychodów spadnie do 0,6%, głownie za sprawą malejących przychodów z połączeń w telefonii stacjonarnej (-11%). Motorem wzrostu pozostanie telefonia mobilna (+18%) oraz transmisja danych (+53%). Rok 2004 przyniesie natomiast istotny wzrost EPS (+69%) spółki, co będzie efektem braku obciążających wynik: rezerw oraz ujemnych różnic kursowych. Na podstawie modelu DCF i wyceny porównawczej bieżącą wartość jednej akcji TPSA szacujemy na 16 PLN. Na bazie prognozowanych wskaźników EV/EBITDA i P/E w 2004, spółka notowana jest na poziomie zbliżonym do poziomu wyceny węgierskiego Matav i greckiego OTE, a więc operatorów działających na rynkach, na których liberalizacja usług telefonii stacjonarnej posuwa się również powoli. Zarówno w przypadku EV/EBITDA jak i P/E, TPSA wyceniana jest z 12-14% dyskontem w stosunku do największych operatorów narodowych w Europie. Biorąc jednak pod uwagę wskaźniki uwzględniające poziom inwestycji (EV/Opecf), akcje TPSA tracą swoją atrakcyjność (premia wynosząca 50%). Zwracamy uwagę na fakt, że większość zagranicznych banków inwestycyjnych zachowuje pozytywną ocenę sektora telekomunikacyjnego, rekomendując jego przeważanie. Biorąc pod uwagę korelację akcji TPSA z indeksami sektorowymi, czynnik ten powinien pozytywnie wpływać na zachowanie się kursu. Tym niemniej uwzględniając naszą wycenę oraz spodziewany napływ negatywnych informacji związanych z liberalizacją telefonii stacjonarnej oczekujemy, że akcje TPSA nie będą zachowywały się lepiej niż rynek. Mając to na uwadze obniżamy rekomendacje dla akcji spółki z akumuluj do trzymaj. 17 PLN 16 15 14 13 12 11 10 16-01-03 16-05-03 13-09-03 11-01-04 Rekomendacja TRZYMAJ Cena 16,35 Cena docelowa 16,00 Podstawowe dane Ilość akcji (mln. szt.) 1 400 Free float 46,6% Kapitalizacja (mln. zł) 22 890 Struktura akcjonariatu France Telecom 33,93% Kulczyk Holding 13,57% Posiadacze GDR 11,54% Skarb Państwa, KW 5,91% Pozostali akcjonariusze 35,05% Analitycy Michał Marczak tel (22) 697 47 38 fax (22) 697 47 43 michal.marczak@breinwest.com.pl Dom Inwestycyjny BRE Banku S.A. ul. Wspólna 47/49 00-490 Warszawa, skr. poczt. 21 www.brebrokers.com.pl 20000 tys. szt. 16000 12000 8000 4000 0 Sprzedaż EBIT Zysk netto Cash earn. Cena EPS P/E BVPS P/BV CEPS P/CE EV/EBDIT [mln zł] [mln zł] [mln zł] [mln zł] [zł] [zł] [zł] [zł] 2001 17 331 1 884 688 4 533 16,4 0,5 33,3 3 5,0 3,2 5,0 6,5 2002 18 001 2 861 919 5 247 16,4 0,7 24,9 4 4,4 3,7 4,4 5,4 2003P 18 292 2 924 915 5 232 16,4 0,7 25,0 4 4,4 3,7 4,4 5,2 2004P 18 409 3 429 1 873 6 044 16,4 1,3 12,2 4 3,8 4,3 3,8 4,8 2005P 18 324 3 317 1 700 5 799 16,4 1,2 13,5 4 3,9 4,1 3,9 4,8 UWAGA: P - prognoza Domu Inwestycyjnego BRE Banku S.A. Dom Inwestycyjny BRE Banku nie wyklucza złożenia emitentowi papierów wartościowych, będących przedmiotem rekomendacji oferty świadczenia usług maklerskich. Informacje o konflikcie interesów powstałym w związku ze sporządzeniem rekomendacji (o ile występuje) znajdują się na ostatniej stronie niniejszego raportu.
Rynek telefonii stacjonarnej w Polsce charakteryzują: relatywnie wysokie ceny usług, niska penetracja i nadal bardzo silna pozycja operatora narodowego. To, w jakim tempie TPSA będzie traciła przychody w tym segmencie rynku, de facto zależy od decyzji administracyjnych. Regulator koncentrujący się na zapewnieniu obywatelom tanich i powszechnych usług mógłby wymusić na operatorze dominującym obniżenie cen, a poprzez tworzenie i egzekwowanie skutecznego prawa, ułatwienie wejścia na rynek konkurencji. Taki scenariusz oznaczałby dla TPSA skokową utratę przychodów, której spółka w krótkim okresie nie byłaby w stanie zamortyzować poprzez obniżenie kosztów operacyjnych. Jak dotąd nie można jednak stwierdzić, aby dotychczasowa polityka regulatora w tym względzie miała uleć zmianie. Wg naszej oceny, aby zaistniał negatywny dla TPSA scenariusz musiałoby dojść do: zmiany polityki regulatora, szybkiej konsolidacji operatorów alternatywnych i wejściu na rynek nowych operatorów typu Tele2, lub istotnego zaostrzenia konkurencji pomiędzy operatorami komórkowymi, prowadzącej do spadku cen usług mobilnych. Od października br. obowiązuje znowelizowana Ustawa Prawo Telekomunikacyjne, która wprowadza m.in. preselekcję w połączeniach F2M, przenośność numerów w obrębie danej strefy numeracyjnej, przydziela nowe częstotliwości radiowe, oraz stwarza podwaliny do otwarcia pętli lokalnej. Przyjęcie ustawy oznacza przybliżenie prawa krajowego do ewoluującego prawa UE, które staje się coraz mniej korzystne dla operatorów narodowych. Teoretycznie powinno to wpłynąć na szybsze otwieranie się rynku, niż to miało miejsce dotychczas. Problem tkwi jednak w egzekucji prawa. Słaba pozycja Regulatora i brak woli politycznej powodują, że TPSA jest w stanie bardzo skutecznie bronić pozycji rynkowej. Należy podkreślić, że dyrektywy unijne określają ogólne ramy dla szczegółowych rozwiązań, które na danym rynku wdraża regulator. Bez jego woli na rynku usług telekomunikacyjnych nie nastąpi rewolucja. Element ten jest charakterystyczny nie tylko dla Polski. W samej UE istnieją duże różnice pomiędzy poszczególnymi krajami jeśli chodzi o tempo wdrażania dyrektyw liberalizujących rynek. W takich krajach jak Niemcy, Holandia czy Wielka Brytania proces ten przebiega bardzo sprawnie, co skutkuje niskimi cenami usług oraz wysokim udziałem w rynku operatorów alternatywnych. Zapóźnienia występują przede wszystkim w krajach Europy Południowej. W przypadku Gracji czy Portugalii, proces liberalizowania rynku jest niewiele dalej posunięty niż w Polsce. Podobne różnice występują w krajach kandydujących do UE. Zdecydowanym liderem pod względem liberalizacji rynku są Czechy, co skutkuje m.in. ponad 90% penetracją usług mobilnych. Stosunkowo powoli następowało otwieranie rynku na Węgrzech, choć należy zauważyć, że projekt nowego prawa telekomunikacyjnego w tym kraju istotnie wyprzedza rozwiązania przyjęte w Polsce. Obok słabego regulatora, czynnikiem który może wpłynąć na realizację scenariusza zakładającego stopniową utratę rynku przez TPSA jest stosunkowo słaba konkurencja w telefonii stacjonarnej. W przypadku operatorów posiadających własną infrastrukturę dostępową (Netia, Dialog, Telenet) trudno oczekiwać, że poprzez preselekcję będą oni agresywnie konkurowali z TPSA ceną, tym samym zmniejszając przychody od własnych abonentów. Strategia Netii czy Dialogu polega raczej na przejmowaniu klientów biznesowych TPSA. Erozję cen przyspieszyłaby z pewnością większa liczba operatorów lansujących model biznesowy reprezentowany przez Tele2 i NOM (light assets), czy konsolidacja operatorów posiadających infrastrukturę dostępową (wzrost efektywności poprzez wykorzystanie efektu skali działalności). W pierwszym przypadku pomocne może okazać się wstąpienie Polski do UE, choć tu konieczne pozostaje uregulowanie rynku. Do czynników, które w br. powinny przyspieszyć liberalizację rynku będzie wejście w życie umowy ramowej (prawdopodobnie na początku lutego br.), której istotnym elementów są stawki interkonektowe. Po raz pierwszy TPSA wyznaczy je na podstawie kosztów, co jest zgodne z metodologią przyjętą w UE. Należy oczekiwać, że stawki zaproponowane przez operatora będą istotnie niższe niż obowiązujące obecnie. W styczniu br. w wyniku wprowadzenia metody kosztowej stawki interkonektowe węgierskiego Matav u obniżyły się średnio 16%. W roku 2002 i 2003 prezes URTiP odmówił zatwierdzenia dwóch poprzednich projektów umowy ramowej, która jego zdaniem była sprzeczna z prawem i ograniczała konkurencję na rynku. Z deklaracji Prezesa TPSA wynika, że obecna oferta operatora uwzględnia uwagi URTiP. W myśl tegoż prawa, jeżeli oferta ramowa zaproponowana obecnie przez TPSA nie spełni wymogów URTiP, urząd może przystąpić do opracowania własnego projektu, który zostanie narzucony operatorowi dominującemu. 1
Niezależnie od decyzji URTiP, TPSA coraz szybciej traci przychody w segmencie telefonii stacjonarnej, choć należy podkreślić, że jak dotąd na tle innych operatorów europejskich spadki te są mniej dotkliwe. Ponieważ przychody z połączeń telefonii stacjonarnej stanowią w TPSA aż 68% skonsolidowanych przychodów, w przypadku przyspieszenia procesu liberalizacji rynku, jego wpływ na wyniki spółki będzie silniejszy niż w przypadku innych operatorów narodowych. Relatywnie niska ekspozycja TPSA na telefonię komórkową to efekt z jednej strony niskiej penetracji usług spowodowanej względami ekonomicznymi (wysokie koszty usług w stosunku do siły nabywczej ludności), z drugiej mniejszym udziałem Centertela (33%) w krajowym rynku usług mobilnych, niż np. Eurotel w Czechach (45%) czy Westel na Węgrzech (47%). Przy analizie telefonii stacjonarnej należy również zwrócić uwagę na sytuację panującą na rynku telefonii komórkowej w Polsce. Wysokie ceny usług utrzymujące się w tym segmencie rynku są korzystne dla wszystkich operatorów mobilnych jak również samej TPSA. Dla operatorów komórkowych oznacza to wysokie marże operacyjne, dla TPSA ograniczony efekt substytucji telefonii komórkowej. Nagłe zaostrzenie konkurencji w tym segmencie, a w konsekwencji obniżka cen połączeń i przejęcie części ruchu telekomunikacyjnego telefonii stacjonarnej może mieć silny ujemny wpływ na przychody TPSA. Wpływ silnej substytucji telefonii komórkowej obserwowany był w roku 2003 m.in. na rynku czeskim, litewskim oraz greckim. Czynnikiem, który mógłby zaostrzyć konkurencję w sektorze jest: decyzja regulatora o obniżeniu opłat interkonektowych w telefonii komórkowej, przejecie pełnej kontroli nad operatorami przez Vodafone i DT, możliwość przenoszenia numeru telefonu wraz ze zmianą operatora. 2
Wycena Wycenę akcji TPSA przygotowaliśmy na bazie modelu DCF oraz wskaźników wyceny dla innych europejskich operatorów narodowych. Na tej podstawie cenę jednej akcji spółki szacujemy na 16,0 PLN. Wycena DCF Model DCF zakłada stopniowe dopasowywanie naszego rynku do norm UE. Proces zakończy się do 2006. Szybsza liberalizacja, niż przyjęta w prognozie, wpływa na FCF w okresie 3-4 lat i nie ma przełożenia na prognozę w długim okresie (stałe docelowe poziomy dotyczące udziału w rynku, wielkości ruchu telekomunikacyjnego i cen), dlatego jej wpływ na wycenę ogranicza się do 10%. Natomiast rynek może reagować nerwowo. 2004P 2005P 2006P 2007P 2008P 2009P 2010P 2011P 2012P 2013P TV EBIT 3 429 3 317 3 337 3 326 3 539 3 706 3 889 4 005 4 126 4 208 4 292 NOPLAT 2 778 2 687 2 703 2 694 2 867 3 002 3 150 3 244 3 342 3 409 3 477 Amortyzacja 4 171 4 098 4 021 4 106 4 152 4 167 4 199 4 199 4 199 4 199 4 199 CAPEX -4 184-4 184-4 264-4 264-4 264-4 264-4 264-4 199-4 199-4 199-4 199 WC -67-9 -28 58 16 29 25 25 25 25 25 FCF 2 698 2 592 2 432 2 594 2 771 2 933 3 110 3 269 3 367 3 433 3 502 DFCF 2 462 2 159 1 848 1 799 1 754 1 694 1 639 1 572 1 478 1 375 17 781 WACC 9,6% 9,6% 9,6% 9,6% 9,6% 9,6% 9,6% 9,6% 9,6% 9,6% 9,4% Prog. Perp gr. 2,0% PV TV 19 021 DFCF 17 781 Dług netto na koniec 2003 14 459 Wycena 22 343 Wycena na akcje 16,0 WACC Prog. TV beta 1,1 1,1 stopa podatkowa 19% 19% premia za ryzyko 5,0% 5,0% stopa wolna od ryzyka (swor) 7,1% 5,6% koszt długu po opodatkowaniu 6,6% 5,3% dług / kapitał 50% 30% WACC 9,6% 9,4% Wrażliwość modelu na wzrost FCF w nieskończoności i poziom stopy wolnej od ryzyka wzrost w nieskończoności 0% 1% 2% 3% 4% swor +100 bp 11,2 12,3 13,6 15,3 17,6 swor +50 bp 12,1 13,3 14,7 16,7 19,2 swor 0 13,1 14,3 16,0 18,1 21,0 swor -50 bp 14,1 15,5 17,3 19,7 23,0 swor -100 bp 15,2 16,7 18,7 21,4 25,1 W długim okresie widzimy ryzyko erozji marży operacyjnej, wynikające z zagrożenia jakie niesie technologia VOIP, które jednak dziś trudno oszacować. W USA już dziś ok. 9% ruchu międzystrefowego realizowane jest poprzez sieci IP. Wg Cisco, koszty związane z ruchem telekomunikacyjnym w sieciach IP są o 25-50% niższe niż w przypadku tradycyjnych sieci. Daje to 3
niezależnym ISP możliwość zaoferowania klientowi usług znacząco tańszych. Rola operatorów narodowych sprowadzałaby się do usług hurtowych, na których marże powinny być niższe niż obecnie czerpane ze sprzedaży detalicznej. Wycena porównawcza Do wyceny porównawczej przyjęliśmy wskaźniki dla europejskich operatorów narodowych porównywalnej wielkości z TPSA. Na bazie naszych prognoz, TPSA wyceniana jest na poziomie zbliżonym do poziomu wyceny węgierskiego Matav i greckiego OTE, a więc rynków na których liberalizacja usług telefonii stacjonarnej posuwa się również opornie. Uwzględniając niższą ekspozycję TPSA na usługi mobilne, uzasadnione wydaje się dyskonto na poziomie 5-10%. Biorąc jednak pod uwagę relatywne przewartościowanie znaczącej liczby polskich spółek notowanych na GPW w stosunku do porównywalnych spółek notowanych w Europie (banki, media, papier, hotele) jakiekolwiek dyskonto może nie być akceptowane przez rynek. Wskaźniki rynkowe dla wybranej grupy operatorów telekomunikacyjnych Cena EV/EBITDA EV/SALES P/E 2003P 2004P 2005P 2003P 2004P 2005P 2003P 2004P 2005P Cesky Telecom (SPT) 296,2 4,9 4,5 4,5 2,4 2,0 2,0 23,2 26,3 23,7 Hellenic Telekom (OTE) 12,3 5,0 4,8 4,6 1,9 1,9 1,8 14,4 14,1 13,3 Matav 799,0 4,9 4,9 4,9 2,1 2,0 2,0 12,9 12,0 10,9 Portugal Telecom 8,7 6,7 6,5 6,2 2,7 2,6 2,5 23,4 17,0 13,5 Max 6,7 6,5 6,2 2,7 2,6 2,5 43,2 26,3 27,4 Min 3,9 3,5 3,6 1,6 1,5 1,5 11,9 11,3 10,3 Mediana 5,0 4,9 4,8 2,2 2,0 2,0 18,8 15,5 13,4 TPSA 16,1 5,2 5,0 5,1 2,1 2,0 2,1 24,6 12,0 13,3 Premia / dyskonto 5% 1% 7% -7% 0% 2% 31% -22% -1% Źródło: DI BRE Banku S.A. na podstawie Bloomberg, raportów spółek 22% dyskonto w wycenie TPSA na podstawie wskaźnika P/E 2004 w dużej mierze jest efektem szacowanego przez nas wpływu dodatnich różnic kursowych. Po wyeliminowaniu wpływu tego elementu dyskonto zmniejsza się do 14%. Wskaźniki rynkowe dla wybranej grupy operatorów telekomunikacyjnych Cena EV/EBITDA EV/SALES P/E 2003P 2004P 2005P 2003P 2004P 2005P 2003P 2004P 2005P BT 1,9 4,4 4,3 4,2 1,4 1,3 1,3 11,0 9,6 8,9 DT 15,5 7,2 6,7 6,5 2,3 2,2 2,1 17,0 13,5 12,8 FT 23,2 7,7 7,2 6,8 2,7 2,6 2,5 13,1 11,8 10,4 KPN 6,3 5,9 5,8 5,6 2,3 2,3 2,2 16,8 12,3 10,5 TDC 241,0 5,2 5,0 4,8 1,5 1,5 1,4 23,0 20,7 16,4 TI 2,6 5,6 5,5 5,3 2,6 2,5 2,5 17,2 21,5 19,1 TELEFONICA 12,6 7,5 7,2 6,9 3,2 3,0 2,9 24,3 18,8 15,4 Max 7,7 7,2 6,9 3,2 3,0 2,9 24,3 21,5 19,1 Min 4,4 4,3 4,2 1,4 1,3 1,3 11,0 9,6 8,9 Mediana 5,9 5,8 5,6 2,3 2,3 2,2 17,0 13,5 12,8 TPSA 16,1 5,2 5,0 5,1 2,1 2,0 2,1 24,6 12,0 13,3 Premia / dyskonto -12% -14% -9% -10% -9% -7% 45% -11% 4% Źródło: DI BRE Banku S.A. na podstawie Bloomberg, raportów spółek Na bazie najczęściej stosowanych wskaźników wyceny (EV/EBITDA, P/E) akcje TPSA notowane są z dyskontem w stosunku do operatorów działających w UE. Dyskonto to może tłumaczyć m.in. 4
mniej korzystna w przypadku TPSA relacja CAPEX/przychody a więc i poziom gotówki pozostającej do dyspozycji akcjonariuszy. Odzwierciedla to wskaźnik EV/OpCF. Wskaźnik EV/OpCF dla wybranej grupy operatorów narodowych 2003 2004 2005 BT 8,4 7,9 7,6 DT 11,0 9,3 8,7 FT 11,5 9,2 8,6 KPN 7,7 7,4 6,8 Swisscom 9,7 9,4 9,2 TI 9,5 9,0 8,5 TELEFONICA 9,7 9,0 8,5 Mediana 9,7 9,0 8,5 TPSA 12,7 13,3 12,3 Źródło: Commerzbank Securities, DI BRE Banku S.A. 5
Poziom rozwoju telefonii stacjonarnej w Polsce i pozostałych krajach europejskich Penetracja Niska wcale nie oznacza, że będzie rosła Najczęściej prezentowanym miernikiem rozwoju usług telefonii stacjonarnej w danym kraju jest penetracja, czyli liczba telefonów stacjonarnych przypadająca na 100 mieszkańców. Biorąc pod uwagę wymieniony czynnik, Polska wypada bardzo słabo na tle innych krajów europejskich, co w dużej mierze tłumaczy niższy PKB per capita (korelacja pomiędzy PKB per capita i penetracją widoczna jest na poniższym wykresie). Penetracja telefonii stacjonarnej w wybranych krajach na tle PKB per capita 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% Penetracja telefonii stacjonarnej Bulgaria Estonia Latvia Turkey Slovak Rep Romania Czech Rep Hungary Poland Malta Greece Spain Portugal Germany Italy Sweden UK France Netherland Austria Ireland Denmark (PKB per capita USD) 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 Źródło: OECD Pomimo widocznej korelacji pomiędzy PKB per capita, a powszechnością usług, naszym zdaniem jest mało prawdopodobne, aby penetracja telefonii stacjonarnej w Polsce rosła wraz ze wzrostem dochodów rozporządzalnych społeczeństwa. Taką tezę uzasadnia naszym zdaniem fakt, że wysoki wskaźnik w krajach bogatych w dużej mierze jest efektem inwestycji prowadzonych przez operatorów narodowych w przeszłości. Obecnie alternatywą dla klienta jest taniejąca telefonia komórkowa, w przeszłości oferująca m.in. dostęp do Internetu (3G, WiFi). Bezpośrednie porównanie przedstawionych wartości w celach prognostycznych nie uwzględnia elementu, jakim jest zmiana technologii. Przykład takich krajów jak Litwa, Czechy czy Węgry potwierdza, że pomimo relatywnie niskiej penetracji telefonii stacjonarnej, liczba linii telefonicznych w tych krajach od trzech lat się zmniejsza. Jest to efekt konkurencji ze strony telefonii komórkowej, która pod względem liczby abonentów zdecydowanie wyprzedziła telefonie stacjonarną. W średnim okresie czynnikiem stymulującym pozyskiwanie nowych abonentów będzie rozwój technologii xdsl. Ponadto obok dostępu do abonenta przy użyciu kabla miedzianego czy światłowodu w telefonii stacjonarnej rozwijają się nowe technologie (sieci telewizji kablowej, technologia radiowa, sieci energetyczne). Powoduje to sytuację, w której operator narodowy stopniowo traci swoją dotychczasową pozycję w bezpośrednich relacjach z abonentem. 6
Ruch telekomunikacyjny Potencjał wzrostu w połączeniach międzystrefowych i międzynarodowych... ograniczony przez substytucję telefonii komórkowej, a w długim okresie VOIP Innym wskaźnikiem, jakim można mierzyć rozwój rynku telefonii stacjonarnej jest wielkość ruchu telekomunikacyjnego generowanego przez statystycznego abonenta. Podobnie jak w przypadku penetracji wskaźnik ten dla Polski prezentuje się poniżej poziomu występującego w krajach UE oraz w Czechach i na Węgrzech. Jak wynika z porównania ruchu telekomunikacyjnego w sieci TPSA i innych operatorów w UE (tu BT) różnica dotyczy przede wszystkim połączeń międzynarodowych i międzystrefowych. Zarówno w wartościach nominalnych, jak i po uwzględnieniu siły nabywczej, w polskich realiach oba rodzaje połączeń są zdecydowanie droższe niż w innych krajach. Mając na uwadze oczekiwany wzrost dochodów rozporządzalnych (wynikający ze wzrostu PKB) oraz oczekiwany spadek cen połączeń oczekujemy, że ruch telekomunikacyjny na abonenta w tych segmentach będzie wzrastał. Zależność ruchu telekomunikacyjnego na abonenta od PKB per capita 5000 4500 ruch na abonenta 4000 (miesięcznie 3500 min.) UK 3000 Austria Germany 2500 Greece Spain Italy 2000 1500 1000 Czech Rep Poland Hungary 500 0 PKB per capita (in USD) 5000 10000 15000 20000 25000 30000 Źródło: TPSA, BT minut na abonenta (miesięcznie) Ruch telekomunikacyjne na abonenta w sieci TPSA i BT 250 Polska 200 150 100 50 0 WB Local DLD ILD F2M Potwierdzeniem takiej tezy mogą być połączenia międzystrefowe. W 2003 roku wg naszych szacunków, ruch telekomunikacyjny w tym segmencie połączeń w przeliczeniu na abonenta dla całego rynku wzrośnie o ok. 5%, co będzie efektem obniżek cen z roku 2002. Tym niemniej, pomimo zakładanego wzrostu ruchu ogółem nie należy oczekiwać, że w polskich realiach wzrośnie on do poziomu notowanego przez operatorów w UE, w której mamy do czynienia ze spadkiem ruchu telekomunikacyjnego. Wraz z upowszechnianiem się i spadkiem cen telefonii komórkowej należy oczekiwać zwiększonego efektu substytucji. Zjawisko to bardzo dobrze opisuje przykład Grecji przedstawiony poniżej w raporcie. Ponadto w dłuższym okresie, obok substytucji ze strony telefonii komórkowej, widzimy ryzyko utraty ruchu telekomunikacyjnego tradycyjnych sieci stacjonarnych na rzecz operatorów VOIP. Wraz z udoskonaleniem technologii oraz rozpowszechnieniem się szerokopasmowego dostępu do Internetu, efekt substytucji VOIP będzie wzrastał. Rozwiązania tego typu stosują już z powodzeniem sieci kablowe w Wielkiej Brytanii. 7
Pozycja rynkowa operatorów narodowych w UE Duże zróżnicowanie w poziomie liberalizacji Kraje najbardziej opóźnione przyspieszyły proces liberalizacji W zależności od rynku, liberalizacja telefonii stacjonarnej w UE rozpoczęła się pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Jednym z pierwszych krajów, który istotnie ograniczył rolę narodowego operatora, była Wielka Brytania, gdzie już w 1992 roku powstał silny urząd regulatora rynku (Oftel), mający na celu stworzenie korzystnego środowiska dla operatorów niezależnych. To właśnie kompetencje i zdolność do egzekwowania prawa w dużym stopniu określają tempo i sposób liberalizacji rynku. Charakterystyczne jest to, że kraje Europy Południowej (Hiszpania, Grecja, Portugalia) cechuje słabiej rozwinięty urząd regulatora rynku, a tym samym stopień jego liberalizacji. Do krajów najbardziej liberalnych należą: Wielka Brytania, Niemcy, Holandia, Austria, Szwajcaria. Obok kwestii związanych z określeniem pozycji i obowiązków operatora dominującego, czy stworzeniem podstaw do procesu rebalansowania taryf, kluczowym elementem liberalizacji było wprowadzenie preselekcji, umożliwiającej operatorom alternatywnym zaoferowanie usług głosowych abonentom bezpośrednio przyłączonym przez operatora narodowego. W wyniku tego, dotychczasowi monopoliści z reguły w sposób skokowy tracili udział w rynku połączeń telefonii stacjonarnej. Obecnie, w zależności od kraju, udział operatorów narodowych w rynku połączeń telefonii stacjonarnej waha się na poziomie 50%-70%. Najsłabiej zliberalizowane rynki telekomunikacyjne w UE to Grecja i Portugalia, gdzie udział operatora narodowego w dalszym ciągu wynosi ponad 80%. Najsilniejszą pozycję na rynku posiadają operatorzy alternatywni w Austrii i Wielkiej Brytanii. Regułą jest również to, że operator narodowy zachował stosunkowo silną pozycje na rynku połączeń lokalnych w stosunku do rynku połączeń międzystrefowych czy F2M. Wynika to z faktu, że połączenia lokalne były liberalizowane zwykle jako ostatnie. Udział operatorów narodowych w rynku połączeń głosowych telefonii stacjonarnej Operator Lokalne ILD DLD F2M Łącznie British Telecom* 71,7% 30,3% 48,6% 64,1% - Telecom Austria* 56,8% 47,3% 50,1% 52,2% - France Telecom* 77,8% - 63,8% - - KPN* 80,0% 50,0% 60,0% 65,0% - Portugal Telecom* 88,8% - 84,3% 88,2% - Telecom Italia* 73,1% 70,7% - 62,5% - TELEFONICA* - - - - 79,5% OTE - - - - 89,0% Deutsche Telecom* - - - - 55,1% TPSA** 100% 95% 88% 100% * na koniec 2002 roku, ** ruch wychodzący z sieci TPSA Źródło: dane operatorów Na przykładzie większości spółek i poszczególnych rynków widać, że największy wpływ liberalizacji na podział ruchu pomiędzy dotychczasowym monopolistą, a operatorami alternatywnymi, odczuwany jest w pierwszym roku po wprowadzeniu preselekcji. Po tym czasie udział rynkowy operatora narodowego zwykle stabilizuje się, lub wykazuje lekką tendencję spadkową. Tempo utraty udziału rynkowego uzależnione jest od tego, czy na rynku działają silni finansowo operatorzy alternatywni, oraz jak regulator rynku reaguje na zachowania obronne operatora narodowego. W krajach Europy Południowej proces ten przebiega wolniej. Niezależnie od tempa efekt końcowy powinien być ten sam. 8
Wpływ wprowadzenia preselekcji na udział rynkowy (Telecom Italia) Źródło: Commerzbank W większości krajów UE jako ostatni otwarty został segment połączeń lokalnych. W połowie 2000 roku jako pierwsze zrobiły to Włochy. Jednym z ostatnich krajów, który wprowadził preselekcję na rynku lokalnym były Niemcy. Możliwość wyboru operatora lokalnego poprzez prefix obowiązuje tu od lipca br. Wg szacunków Commerzbank Securities do końca br. Deutsche Telecom straci ok. 25% rynku. Wpływ preselekcji na udział operatora narodowego na rynku połączeń lokalnych Źródło: Commerzbank Securities Jedną z bardziej kluczowych kwestii liberalizacji rynku pozostaje uwolnienie pętli lokalnej, która dałaby możliwość konkurowania z operatorem narodowym na polu szerokopasmowego dostępu do internetu (xdsl). W większości krajów operator narodowy podobnie jak TPSA posiada dominującą pozycję w dostępie do abonenta, a utrata rynku odbywa się głównie poprzez 9
preselekcję. Aż do początku 2003 roku we wszystkich krajach UE, na bazie funkcjonującego prawa telekomunikacyjnego nie udało się wdrożyć uwolnienia pętli lokalnej na warunkach zapewniających opłacalność korzystania z niej operatorom alternatywnym. Pewien przełom nastąpił w roku 2003, gdzie w wyniku wprowadzenia nowych dyrektyw UE udział w rynku operatorów alternatywnych zaczął systematycznie wzrastać. Rynek DSL w UE WB Szwecja Hiszpania Portugalia Holandia Luxemburg Włochy Irlandia Grecja Niemcy Francja Finlandia Dania Belgia Austria Operator narodowy Niezależni ISP Uwolniona pętla lokalna 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: ECTA Przykład Grecji Najmniej zliberalizowany rynek UE W samej UE istnieją jednak wyspy szczęśliwości dla operatorów narodowych, gdzie proces liberalizacji podobnie jak w Polsce dopiero się rozpoczyna i przebiega bardzo powolnie. Przykładem jest tu Grecja. Deregulacja rynku rozpoczęła się w 2001 roku i przebiegała bardzo powolnie. Rzeczywista konkurencja dla narodowego operatora pojawiła się na rynku dopiero pod koniec 2002 roku, co zapoczątkowało stopniowy proces utraty udziału rynkowego OTE. W ujęciu kwartalnym OTE oddaje ok. 2-3pp rynku, co w porównaniu z innymi operatorami narodowymi w Europie oznacza mniej gwałtowny przebieg liberalizacji. Tym niemniej w ciągu ostatniego roku udział OTE w połączeniach głosowych (połączenia lokalne, DLD, ILD i F2M) zmniejszył się o 9pp. Dla porównania szacowany przez nas udział w rynku TPSA w ciągu ostatniego roku (3Q/3Q) zmniejszył się o ok. 2pp (brak konkurencji w połączeniach lokalnych, F2M). 10
Udział OTE w rynku telefonii stacjonarnej (usługi głosowe) w rynku greckim 100% 100% 99% 98% 96% 95% 90% 93% 91% 89% 85% 80% 1Q'02 IIQ'02 IIIQ'02 IVQ'02 IQ'03 IIQ'03 IIIQ'03 Źródło: OTE Od początku bieżącego roku OTE boryka się z problemem utraty ruchu telekomunikacyjnego telefonii stacjonarnej. Jest to efekt nie tylko działań konkurencji, ale przede wszystkim substytucji telefonii komórkowej. Skalę utraty ruchu prezentują poniższe dane. W III kwartale br. w ujęciu rocznym łączny ruch telekomunikacyjny z połączeń głosowych zmniejszył się o 18,8%, podczas gdy w I i II kwartale spadki wynosiły odpowiednio: -13,4% i -15,8%. Spadek ruchu telekomunikacyjnego telefonii stacjonarnej OTE (yoy) Rodzaj połączeń IQ2003 IIQ2003 IIIQ2003 Lokalne -15,3 % -16,1 % -20,1 % DLD -10,5 % -16,9 % -14,9 % ILD -10,8 % -19,6 % -20,4 % Internet 34,5 % 30,7 % 27,1 % F2M -7,9 % -11,0 % -15,6 % Łącznie 0,7 % -1,1 % -3,3 % Łącznie bez Internetu -13,4 % -15,8 % -18,8 % Źródło: OTE Spadek udziału w rynku na rzecz operatorów alternatywnych odbywa się pomimo wprowadzenia przez OTE nowych, defensywnych planów taryfowych. Z kolei powodem wyraźnej substytucji telefonii komórkowej jest 25% obniżka cen połączeń usług mobilnych, w wyniku której nastąpił 33% wzrost MoU (minutes of use) telefonii komórkowej. Znacząca część tego ruchu została odebrana telefonii stacjonarnej. Biorąc pod uwagę wysoką ekspozycję OTE na telefonię stacjonarną i relatywnie mały udział telefonii komórkowej (OTE posiada 59% udział w operatorze komórkowym Cosmote: 36-38% udział w rynku greckim), dopuszczenie do tak silnej obniżki cen telefonii komórkowej jest co najmniej niezrozumiałe, gdyż tylko zwiększa efekt substytucji, a ostatecznie prowadzi również do obniżki cen połączeń stacjonarnych. 11
Pozycja operatorów narodowych w wybranych krajach kandydujących do UE Czechy liderem W krajach kandydujących do UE z regionu Europy Środkowowschodniej zachodzą podobne procesy, jakie mają miejsce w Polsce. Na Litwie, Węgrzech, czy w Estonii, od nowego roku wejdzie w życie nowe prawo telekomunikacyjne, które podobnie jak w Polsce przybliża prawo krajowe do standardów UE. W większości analizowanych krajów operator narodowy uznany został za operatora dominującego na rynku telefonii stacjonarnej, transmisji danych i dzierżawy łączy oraz w niektórych krajach również na rynku telefonii komórkowej. Na tle krajów kandydujących do UE Polska charakteryzuje się wysokim udziałem w rynku telefonii stacjonarnej i niskim telefonii komórkowej, co jest efektem niskiej penetracji usług mobilnych i drogich usług stacjonarnych. Podział rynku telekomunikacyjnego w krajach kandydujących 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 8% 14% 12% 4% 11% 7% 11% 2% 11% 9% 8% 7% 7% 44% 49% 40% 57% 48% 54% 39% 53% 49% 49% 51% 51% 38% 43% 46% 35% 39% 41% 39% 40% 54% 50% 55% 42% 41% 42% Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska stacjonarna komórkowa internet i transmisja danych Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Źródło: Dane operatorów Pomimo relatywnie (w stosunku do krajów UE) niskiej penetracji usług stacjonarnych w krajach kandydujących, jak wskazują dane IDC, liczba linii telefonicznych systematycznie spada, co jest efektem przede wszystkim rosnącej liczby użytkowników korzystających z telefonów komórkowych. Na tym tle wyjątek stanowi Polska, gdzie wzrost liczby wynika z rosnącej liczby kanałów ISDN w TPSA oraz wolnego wzrostu liczby abonentów telefonii komórkowej. 130 120 110 100 90 80 Zmiana liczby linii telefonicznych w wybranych krajach regionu (1998=100) 1998 1999 2000 2001 2002 Matav Lietuvos Telekomas Slovak Telecom SPT TPSA Esti Telefon 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Udział kanałów ISDN w łącznej liczbie linii (3Q2003) 19% 10% 13% TPSA MATAV SPT Źródło: IDC, dane operatorów 12
Wśród analizowanych krajów najbardziej zliberalizowany rynek telefonii stacjonarnej posiadają Czechy. Obok połączeń międzystrefowych, międzynarodowych i F2M już od lutego br. abonenci mają możliwość preselekcji w połączeniach lokalnych. Ponadto relatywnie tanie usługi telefonii komórkowej pozwoliły na osiągniecie ponad 90% penetracji telefonią mobilną. Przykład Cesky Telecom obrazuje, jak destrukcyjny wpływ na przychody telefonii stacjonarnej ma liberalny rynek. Pozostałe kraje regionu znajdują się na podobnym etapie deregulacji, co Polska, szczególnie jeśli chodzi o rynek węgierski. Tu jednak preselekcja połączeń lokalnych zostanie wprowadzona od początku przyszłego roku, podczas gdy w Polsce termin ten nie został jeszcze sprecyzowany. Pozycja rynkowa operatora narodowego w poszczególnych rodzajach połączeń telefonii stacjonarnej Operator Kraj Lokalne DLD F2M ILD Esti Telecom Estonia 91% 91% 76% 71% Matav Węgry - - - - SPT Czechy - - - - Lietuvos Telekomas Litwa 100% - 100% 98% Źródło: Dane operatorów Ze względu na brak danych oszacowanie udziału rynkowego operatora narodowego w większości krajów regionu było niemożliwe. W Estonii operator narodowy stracił udział w rynku połączeń F2M i ILD przed trzema laty. Od tego czasu, dzięki wprowadzeniu pakietów lojalnościowych udział ten utrzymuje się na podobnym poziomie. Ciekawym przypadkiem jest natomiast Litwa, gdzie konkurencja w telefonii stacjonarnej jest bardzo słaba. Pomimo, że operatorzy mogą korzystać z preselekcji, operator narodowy utrzymuje 98% udział w rynku połączeń stacjonarnych (dane z końca IQ2003). Tym niemniej, w związku ze wzrostem penetracji telefonii komórkowej, która wpłynęła na 16% spadek liczby linii telefonii stacjonarnej i spadek ruchu telekomunikacyjnego Lietuvos Telekomas był zmuszony do drastycznej obniżki cen połączeń. W okresie dziewięciu miesięcy br. przychody telefonii stacjonarnej zmniejszyły się o 25%. W tym czasie ceny połączeń na telefony komórkowe zostały obniżone o połowę, natomiast ceny połączeń międzynarodowych zmniejszyły się o 30%. Od pierwszego września br. operator obniżył ceny połączeń międzystrefowych poza szczytem o 70%. W zależności od stopnia liberalizacji rynku i rozwoju telefonii komórkowej, operatorzy narodowi raportują różną dynamikę spadku przychodów z połączeń telefonii stacjonarnej. W analizowanej grupie najniższą prezentuje TPSA i Matav. Największy spadek dotknął liberalne Czechy oraz kraje odczuwające najsilniej efekt substytucji telefonii komórkowej (Czechy, Estonia, Litwa a wśród krajów dopiero liberalizujących rynek Grecja i Portugalia). 13
Zmiana przychodów telefonii stacjonarnej 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% Esti Telecom Matav SPT Lietuvos Telekomas TPSA OTE Portugal Telecom* Źródło: Dane operatorów Ogółem Połączenia telefoniczne Transmisja danych Liberalizacja a udział państwa w strukturze własnościowej operatów narodowych Na bazie posiadanych informacji nie można postawić tezy, że tempo liberalizacji rynku zależy od mniejszego lub większego udziału państwa w strukturze własnościowej operatora narodowego. Wystarczy porównać przykład czeski z polskim czy węgierskim, gdzie liberalizacja rynku pozostawia wiele do życzenia, pomimo że relatywnie do innych krajów udział państwa jest znikomy. Można nawet zaryzykować tezę, że im udział państwa jest mniejszy, tym wprowadzanie reform trudniejsze. Dowodzi to przykład Polski i Węgier. W obu przypadkach operator narodowy aktywnie broni pozycji rynkowej. W przypadku Czech operator narodowy, kontrolowany przez państwo nie stawiał oporów regulatorowi, pomimo że ten poprzez swoje działania niszczył wartość pakietu akcji, który czeski rząd próbuje sprzedać od dwóch lat (51%). Struktura własnościowa operatorów narodowych Państwo Inwestor Pozostali strategiczny Bułgaria 100% 0% Cypr 100% 0% Czechy 51% 34% 15% Estonia 27% 49% 24% Litwa 10% 60% 30% Łotwa 51% 49% 0% Malta 60% 40% Polska 4% 48% 48% Rumunia 46% 54% 0% Słowenia 49% 51% 0% Słowacja 67% 33% Turcja 100% 0% Węgry 0% 59% 41% Źródło: Dane operatorów Udział państwa w strukturze własnościowej operatora narodowego ma również inny wymiar dla inwestorów, wiążący się z potencjalną podażą akcji. 14
W którym punkcie liberalizacji rynku znajduje się TPSA Nadal wysoki udział w rynku Jedne z najwyższych cen w Europie, ograniczające dostęp do usług TPSA w dalszym ciągu trzyma lwią część rynku telefonii stacjonarnej, co w skali Europy Zachodniej (z niewielkimi wyjątkami) jest już przeszłością. W polskich warunkach w najbliższych 2-3 latach należy oczekiwać, że na szerokim rynku TPSA będzie narażona na konkurencję przede wszystkim ze strony operatorów oferujących preselekcję (Tele2, NOM), a na poziomie klientów biznesowych operatorów posiadających własną infrastrukturę dostępową (Netia, Dialog). Przy braku regulacji dotyczących uwolnienia pętli lokalnej daje to czas TPSA na umocnienie swojej pozycji na rynku szerokopasmowego dostępu do internetu. W Polsce barierą dla rozwoju konkurencji w telefonii stacjonarnej pozostaje słabe prawo telekomunikacyjne, a przede wszystkim jego nieskuteczna egzekucja. Ponadto w naszym odczuciu słabością rynku jest stosunkowo niewielka liczba silnych operatorów bazujących tylko na preselekcji (Tele2, NOM). Jest to efekt wdrożenia błędnego modelu liberalizacji rynku w Polsce, zakładającego w pierwszej kolejności liberalizację rynku lokalnego. Operatorzy tacy jak Netia czy Telefonia Dialog, którzy należą do grona operatorów lokalnych, nie podejmą agresywnej walki cenowej z TPSA. Jest to mało realne przy obecnym sposobie ustalania opłat interkonektowych. Należy pamiętać, że obniżka cen połączeń z ich strony powoduje również zmniejszenie przychodów generowanych przez bezpośrednich abonentów operatora pozyskiwanych z takim trudem, kosztem ogromnych nakładów na infrastrukturę dostępową. Dodatkowo w Polsce nadal słabo wykształcony jest rynek kart pre-paid działających w telefonii stacjonarnej, coraz popularniejszych na zachodzie Europy i powszechnie używanych w USA. Idea działania pre-paid w telefonii stacjonarnej polega na wykorzystaniu preselekcji, nie wymaga natomiast od abonenta podpisywania jakichkolwiek umów z operatorem oferującym tego typu usługi. 110% 100% 90% 80% Udział TPSA w rynku połączeń głosowych telefonii stacjonarnej (ruch wychodzący z sieci TPSA) 70% 60% DLD ILD F2M IQ'01 IIQ'01 IIIQ'01 IVQ'01 IQ'02 IIQ'02 IIIQ'02 IVQ'02 IQ'03 IIQ'03 IIIQ'03 Źródło: TPSA (wrzesień 2003) W Polsce rynek naprawdę otworzy się w roku 2004. Preselekcja na rynku połączeń międzystrefowych możliwa jest od pierwszej połowy 2001 roku, jednak w związku z wadliwie przygotowanym prawem telekomunikacyjnym, po pierwszym sukcesie NOM, TPSA niemal w całości odzyskała utracony w pierwszych dwóch kwartałach ruch telekomunikacyjny. Począwszy od III kwartału 2002 roku, narodowy operator systematycznie traci rynek DLD na rzecz konkurencji, która poprzez uelastycznienie oferty i włączenie do niej również połączeń międzynarodowych (od 2003 roku), umacnia swoją pozycję. Dodatkowym katalizatorem do obserwowanego procesu powinno być uwolnienie połączeń na telefony komórkowe (4Q2003). 15
W dalszym ciągu nie został wyznaczony termin wprowadzenia preselekcji w połączeniach lokalnych. Naszym zdaniem, nie należy oczekiwać wpływu tego czynnika przed 2005 rokiem. Jak argumentuje to TPSA wymagałoby to określonych zmian natury technicznej (zmiana numeracji krajowej). Na przykładzie krajów UE widać, że wprowadzenie preselekcji połączeń lokalnych powodowało bardzo szybką utratę rynku w tym segmencie przez operatora narodowego. Wiąże się to z faktem, że większość abonentów korzystająca z preselekcji w innych rodzajach połączeń, po stworzeniu takiej możliwości automatycznie rezygnuje z operatora narodowego również w tym segmencie. W przypadku TPSA ma to o tyle znaczenie, że prawdopodobnie operator będzie tracił rynek DLD, ILD i F2M stopniowo, jednak w przypadku połączeń lokalnych możemy mieć do czynienia z utratą w sposób skokowy. Przychody w poszczególnych rodzajach połączeń telefonii stacjonarnej (prognoza 2003) bronione i oddane przez TPSA 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 mln PLN Konkurencja TPSA Lokalne F2M DLD ILD Źródło: DI BRE Banku S.A. na podstawie TPSA TPSA nie wystawia na swoich fakturach rachunków innych operatorów (oferujących preselekcję abonentom TPSA), co powoduje, że operatorzy ci muszą wystawiać i wysyłać takie rachunki samodzielnie. Ponadto abonent musi podpisać z operatorem alternatywnym dodatkową umowę. Kwestie tą regulują Ustawa Prawo Telekomunikacyjne i ustawa o VAT. Aby uniknąć sytuacji, w której operator fakturuje klienta (a więc ponosi związane z tym koszty) na kilkuzłotowe rachunki, operatorzy wprowadzili kwoty, poniżej których korzystanie z preselekcji danego operatora jest nieuzasadnione ekonomicznie. W przypadku Netii jest to kwota 20 PLN. Jeżeli abonent wydzwania miesięcznie niższą kwotę, efektywna cena za minutę połączenia jest wyższa niż w TPSA, jeżeli wyższą niższa o ok. 10% niż u operatora narodowego. Dołączenie do oferty operatorów niezależnych połączeń międzynarodowych i na telefony komórkowe powoduje, że przekroczenie wspomnianej kwoty opłacalności z punktu widzenia coraz większej liczby abonentów staje się możliwe. Problemem dla rozwoju konkurencji jest również niska świadomość społeczeństwa i jego otwartość na nowe rozwiązania, pomimo że te z punktu widzenia ekonomicznego są korzystne. 16
Ceny usług w Polsce, krajach UE i krajach kandydujących do UE Liberalizacja rynku prowadzi do spadku cen połączeń W Polsce: relatywnie niski abonament, drogie połączenia międzystrefowe, F2M i międzynarodowe, tanie połączenia lokalne ale tylko w rozmowie 3 minutowej. Wysokie opłaty interkonektowe ograniczają konkurencję i spowalniają spadek cen Liberalizacja rynku głosowej telefonii stacjonarnej, rebalansowanie taryf, oraz substytucja telefonii komórkowej wpłynęły na spadek cen połączeń międzystrefowych i międzynarodowych w krajach UE. Dotychczas w tych segmentach rynku operatorzy narodowi realizowali najwyższe marże, subsydiując m.in. połączenia lokalne. Wpływ liberalizacji rynku na poziom cen usług głosowych w UE (średnia dla krajów członkowskich) Opłata za rozmowę lokalną w UE (Euroc) Opłata za rozmowę międzystrefową w UE (Euroc) 41,6 41,4 41,2 41,0 40,8 14,5 14,0 13,5 250,0 200,0 150,0 70,0 60,0 50,0 40,0 40,6 40,4 40,2 40,0 39,8 10 min. (p) 3 min. (l) 1998 1999 2000 2001 2002 13,0 12,5 12,0 100,0 50,0 0,0 10 min. (p) 3 min. (l) 1998 1999 2000 2001 2002 30,0 20,0 10,0 0,0 Opłata za rozmowę międzynarodową w UE (Euro) Opłata abonamentowa w UE (Euro) 1,4 1,8 16,0 18,0 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 biznesowy indywidualny 1998 1999 2000 2001 2002 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 15,5 15,0 14,5 14,0 13,5 13,0 12,5 12,0 biznesowy indywidualny 1998 1999 2000 2001 2002 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 Źródło: Ministerstwo Infrastruktury Rebalansowanie taryf w UE wiąże się również z podwyższaniem opłat abonamentowych, oraz utrzymaniem cen połączeń lokalnych na stałym poziomie. W związku ze standardem wprowadzonym w telefonii komórkowej, wyższe abonamenty najczęściej oznaczają wprowadzenie do oferty darmowych minut, co powoduje, że efektywna cena za minutę połączenia jest niższa niż wynikałoby to z oficjalnego cennika operatora. 17
W tym celu, na podstawie danych publikowanych przez Fotel, oszacowaliśmy jak zmieniała się efektywna cena połączeń w WB w ciągu ostatnich pięciu lat. Z porównania widać, że największy spadek cen dotyczył połączeń międzynarodowych oraz połączeń na telefony komórkowe. Wbrew wcześniejszemu porównaniu cen w UE, spadek cen dotyczył również połączeń lokalnych. Spadek efektywnej ceny* za minutę połączenia w Wielkiej Brytanii 1998 1999 2000 2001 2002 02/98 CAGR Lokalne 2,5 2,4 2,3 2,3 2,2-9% -2,4% DLD 4,2 4,1 3,7 3,0 2,8-34% -9,9% ILD 26,1 22,9 19,1 15,8 14,1-46% -14,2% F2M 23,0 20,5 15,2 14,6 14,2-38% -11,3% * (przychody z połączeń / ruch telekomunikacyjny w minutach) Źródło: DI BRE Banku S.A. na podstawie OFTEL Obniżki cen połączeń w TPSA W ostatnich trzech latach spadek cen połączeń w sieci TPSA dotyczył połączeń międzystrefowych, F2M, oraz połączeń międzynarodowych. Poniższy wykres przedstawia średnią efektywną cenę osiągniętą przez operatora w poszczególnych rodzajach połączeń w rozbiciu na kolejne kwartały. W analizowanym okresie największy spadek cen dotyczył połączeń międzystrefowych, które jako pierwsze wystawione zostały na działania konkurencji. Należy przy tym zwrócić uwagę na to, że po obniżkach z roku 2001 i początku 2002 średnia zrealizowana cena za min. połączenia utrzymuje się na zbliżonym poziomie od połowy 2002 roku. W segmencie tym, wraz ze spodziewaną obniżką stawek interkonektowych i coraz silniejszą konkurencją ze strony innych operatorów telefonii stacjonarnej, TPSA dokona kolejnych obniżek w roku przyszłym. Efektywna cena* za minutę połączenia w sieci TPSA 2,00 1,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 PLN/min Mobile ILD Local (l) DLD (l) IIQ'01 IIIQ'01 IVQ'01 IQ'02 IIQ'02 IIIQ'02 IVQ'02 IQ'03 IIQ'03 IIIQ'03 0,45 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 * (przychody z połączeń / ruch telekomunikacyjny w minutach) Źródło: DI BRE Banku S.A. na podstawie TPSA W połączeniach międzynarodowych TPSA stosuje podobną strategię, jak w ruchu międzystrefowym. Po obniżce cen w drugiej połowie 2002 roku, co miało poprzedzać liberalizację połączeń międzynarodowych (styczeń 2003), operator nie dokonał dalszych obniżek. Jak wykażemy w dalszej części raportu, zarówno połączenia międzystrefowe, jak i międzynarodowe w Polsce należą do najdroższych w Europie. Segmentem rynku, w którym efektywna cena za minutę spadała najszybciej, są połączenia na telefony komórkowe. Uwzględniając ruch i przychody zrealizowane przez TPSA w tym segmencie, efektywna cena za minutę połączenia w ostatnich 4 kwartach zmniejszyła się o 21%. Wpływ na 18
obniżkę miały dwa czynniki: oczekiwane wprowadzenie preselekcji na rynku F2M oraz wpływ substytucji telefonii komórkowej (atrakcyjność cen połączenia M2M w stosunku do F2M). Elementem, który obecnie ogranicza potencjał spadku cen w tym segmencie są stosunkowo niskie marże, wynikające z wysokich opłat międzyoperatorskich. W przypadku połączeń międzynarodowych, czynnikiem który wymusi dalsze obniżki cen, będzie dynamicznie spadający ruch telekomunikacyjny, realizowany w tym segmencie przez TPSA. W III kwartale 2003 był on o 9% niższy niż przed rokiem. Marże utrzymujące się w tym segmencie połączeń są nadal wysokie. Porównanie cen połączeń telefonicznych w Polsce, krajach UE oraz w krajach kandydujących do UE Z danych przedstawionych w raporcie URTiP na temat wpływu liberalizacji rynku telekomunikacyjnego w krajach UE wynika, że ceny połączeń telekomunikacyjnych w Polsce cechuje: - nominalnie niższy niż w krajach UE abonament, jednak wyższy niż w większości krajów kandydujących do UE, - relatywnie niskie koszty połączeń lokalnych (w rozmowie trzyminutowej), - drogie rozmowy na telefony komórkowe, - drogie połączenia międzynarodowe. Wysokość abonamentu telefonicznego w wybranych krajach regionu (Euro) 14 12 10 Euro, z VAT Poziom min. UE 11,8 Euro 14 12 10 Euro bez VAT Poziom min. UE 10 Euro 8 8 6 6 4 4 2 Abonament - indywidualni 2 Abonament - biznes 0 Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja 0 Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Źródło: Ministerstwo Infrastruktury W ujęciu nominalnym, opłata miesięczna (standard) w TPSA jest wyższa niż w przypadku większości krajów kandydujących do UE. W grupie tej jedynie węgierski Matav pobiera wyższy abonament, co jednak jest uzasadnione tańszymi połączeniami międzystrefowymi i międzynarodowymi. Abonament standardowy TPSA jest o 10% niższy niż średni minimalny abonament płacony w krajach UE. Analiza porównawcza cen w połączeniach lokalnych opiera się na 3 minutowej rozmowie, co w przypadku TPSA sugeruje relatywnie niskie ceny. Należy tu jednak zwrócić uwagę, że w ramach abonamentu standardowego TPSA nadal rozlicza rozmowy lokalne w oparciu o impulsy telefoniczne (3 min. w godzinach szczytu). Oznacza to, że przy porównaniu jednominutowej rozmowy lokalnej oferta TPSA na tle operatorów, którzy przeszli na minutowe rozliczanie czasu rozmów lokalnych jest wysoka. 19
Cena połączenia telefonicznego w ruchu lokalnym w wybranych krajach regionu (Euro, Euro/PPP) 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Euroc 3 min. Local Średnia UE 14 Euroc 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Euroc/PPP 3 min. Local Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Źródło: Eurostat, Ministerstwo Infrastruktury Cena połączenia telefonicznego w ruchu międzystrefowym w wybranych krajach regionu (Euro, Euro/PPP) 120 100 80 60 40 20 0 Euroc/PPP 3 min. DLD Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Euroc Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Źródło: Eurostat, Ministerstwo Infrastruktury Poniższe zestawienie dotyczy cen połączeń telekomunikacyjnych z połowy 2002 roku, tak więc nie uwzględnia tegorocznej, dwudziestoprocentowej obniżki w segmencie F2M w TPSA. Niezależnie od tego, ceny polskiego operatora należy uznać za wysokie w porównaniu ze stawkami obowiązującymi w krajach kandydujących do UE. Obecnie, przy relatywnie niewielkiej marżowości tego segmentu dalszy spadek cen uzależniony jest od obniżek stawek interkonektowych. 20
Cena połączenia telefonicznego w ruchu na telefony komórkowe w wybranych krajach regionu (Euro, Euro/PPP) 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Euroc 3 min. F2M 350 300 250 200 150 100 50 0 Euroc/PPP 3 min. F2M Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Źródło: Eurostat Cena połączenia telefonicznego w ruchu międzynarodowym (kraje sąsiadujące) w wybranych krajach regionu (Euro, Euro/PPP) 8 7 6 5 Euro 10 min. ILD Średnia UE 2,32 Euro 16 14 12 10 Euro/PPP 10 min. ILD 4 3 2 8 6 4 1 0 2 0 Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Bułgaria Cypr Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja Źródło: Eurostat, Ministerstwo Infrastruktury Efektem relatywnie wysokich cen połączeń w Polsce jest zdecydowanie niższy ruch telekomunikacyjny w poszczególnych rodzajach połączeń, co prezentowaliśmy na przykładzie British Telecom oraz poniżej na przykładzie KPN. W stosunku do operatora holenderskiego, ruch w przeliczeniu na abonenta w połączeniach międzynarodowych jest czterokrotnie niższy niż w sieci TPSA. Różnica w przypadku połączeń F2M jest prawie dwukrotna. Jednak należy zauważyć, że koszt połączeń w sieci TPSA jest odpowiednio pięcio i dwukrotnie wyższy niż w KPN. 21
Wpływ kosztu korzystania z usług telekomunikacyjnych na ruch telekomunikacyjny na przykładzie TPSA i KPN (I-IIIQ2003) (min / abonenta) KPN TPSA (x) Local/DLD 623,6 458,1 1,4 ILD 34,8 8,3 4,2 F2M 75,8 45,4 1,7 Koszt połączeń (koszyk) Local/DLD 148,9 498,0 3,3 ILD 97,5 496,0 5,1 F2M 66,5 141,0 2,1 Łączne koszty 457,4 970,1 2,1 Źródło: DI BRE Banku S.A. na podstawie danych TPSA, KPN Opłaty miedzyoperatorskie w telefonii stacjonarnej Jedne z najwyższych w Europie Ich obniżka oznacza spadek cen detalicznych Na wszystkich analizowanych rynkach operator narodowy posiada dominującą pozycję jeśli chodzi o dostęp do klienta, co wynika z uwarunkowań historycznych. Oznacza to, że wchodzący na rynek operatorzy, kierujący swoją ofertę bezpośrednio (pozyskiwanie abonentów poprzez własną infrastrukturę, lub w drodze uwolnienia pętli lokalnej), lub pośrednio (preselekcja) do klientów, większość połączeń będą zakańczali w sieci narodowego operatora, co wiąże się z określonymi opłatami z tego tytułu. Wysokie stawki interkonektowe przekładają się na poziom cen detalicznych i w istotny sposób ograniczają rozwój konkurencji i rynku. W UE wraz z postępującą liberalizacją rynku uwidacznia się tendencja do obniżania stawek opłat międzyoperatorskich. Kluczowym elementem, który pozwolił na obniżki opłat hurtowych było wprowadzenie modelu kosztowego, który działa w większości krajów UE. Polega on na określeniu przez operatora dominującego uzasadnionych kosztów przyrostowych w danym rodzaju połączeń, na podstawie których określane są stawki interkonektowe. Te zawsze musi zaakceptować regulator. Taki model uniemożliwia stosowanie tzw. finansowania skośnego, tj. subsydiowania jednych usług przez inne, co w konsekwencji wprowadza na rynku nierówną konkurencję. Zgodnie z prawem telekomunikacyjnym UE, pod koniec każdego roku wyznaczane są nowe stawki interkonektowe obowiązujące w sieci operatora narodowego w kolejnym roku. W ostatnich tygodniach o zmianie stawek informowały m.in. France Telekom, Deutsche Telecom oraz KPN. Skala obniżek jest znacząca. W przypadku pierwszej spółki, opłaty za zakończenie połączenia obniżyły się o 10%, a opłaty za połączenia z tranzytem o 15%. W przypadku DT średnia obniżka wynosi 10%. Zmiany dokonują się również w krajach kandydujących do UE. W styczniu br., w efekcie dopasowania prawa telekomunikacyjnego do standardów UE (przynajmniej częściowego), stawki interkonektowe na Węgrzech spadły średnio o 16%. Niższe stawki oznaczają dla narodowego operatora spadek przychodów z interkonektu, jak również poprzez rozszerzenie marż konkurencji, a w konsekwencji presję na obniżanie cen połączeń spadek przychodów z tego tytułu. Niższe stawki interkonektowe są efektem presji na operatorów ze strony regulatora. Obecnie w Polsce obowiązują stawki zdecydowanie przewyższające poziom obowiązujący w krajach UE. Różnica wynika m.in. z innej metodologii ich obliczania. TPSA nie stosuje modelu kosztowego, pomimo że prace nad jego przygotowaniem od strony prawnej trwają już kilka lat. 22