PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XI, nr 1-3 WRZESIEŃ 1967 PRZYDATNOSC NIEKTORYCH CECH MORFOLOGICZNYCH W SYSTEMATYCE WEWNĄTRZ GATQNKU APIS MELLIFICA L. Michał Gromisz Oddział Pszczelnictwa I. S. WSTĘP W odróżnianiu podgatunków ras czy nawet lokalnych odmian pszczoły miodnej dobrym wskaźnikiem są cechy morfologiczne. Niekiedy nawet są one niezbędne. Wiele jest znanych i oznaczanych cech morfologicznych pszczół. W zastosowaniu praktycznym hodowcy starają się ograniczać ich liczbę tylko do tych, które wydają się być zdecydowanie niezbędne przy odróżnianiu ras, lokalnych odmian czy grup pszczół. Dążenia te wypływają z chęci zaoszczędzenia pracy przy morfologicznym opisie pszczół. W pracy niniejszej starano się dokonać oceny przydatności niektórych cech morfologicznych w systematycznym.porządkowaniu pszczół w obrębie gatunku Apis mellifica L., mając na względzie ułatwienie selekcji i hodowli. PRZEGLĄD LITERATURY Podział systematyczny gatunku Apis mellifica L. opiera się na cechach morfologicznych i biologicznych. Udział cech morfologicznych w badaniach taksonomicznych pszczół jest znacznie większy niż cech biologicznych. Przewaga ich polega raczej nie na ilości, ale na wartości obiektywnej pomiaru i na możliwości zastosowania tu na szeroką skalę metod statystyczno-matematycznych. Poza tym cechy morfologiczne w mniejszym stopniu podlegają zmienności pod wpływem środowiska niż niektóre z cech biologicznych. Do najczęściej oznaczanych' cech morfologicznych w badaniach systematycznych należą: wielkość pszczoły, -długość języczka, wymiary przedniego skrzydła, kolor i rodzaj owłosienia pancerza, liczba haczyków na tylnym skrzydle (S kor i k o w 19'29, G o e t z e 1930, 1940, 1964, 37

Michailon 1931, Ałpatow 1948, Dtoege 1960). Rzadziej natomiast brane są pod uwagę: rysunek użyłkowania na przednim skrzydle, różnice w budowie organów płciowych trutnia i w budowie aparatu żądłowego robotnicy, wielkość poszczególnych członów tylnego odnóża, pojemność' wola miodowego, liczba rureczek jajnikowych matek, wymiary sternitów, -wielkość lusterka woskowego, długość członów czułka, układ szczecinek na pierwszym członie stopy robotnicy, liczba pierścieni, z których składa się glossa (A l pa t o w 1930, K o m a r o f I i A l P a t o v 1934, G o e t z e 1959, 1964, L u k o s c h u s 1954, K o- l e s n i k o w 1960, B ii h r m an n 1965, Lo u i s 1965, e l B a n d y 1965, R u t t n e r 1965, S e k c z i j e w 1965). Poza wymienionymi badane są czasem i inne cechy fizyczne pszczoły. Poszukując 'cechy najlepiej określającej odrębność rasową badanej populacji niektórzy autorzy obliczają różne indeksy, wyrażające wzajemny stosunek określanych cech, czy też wielkości poszczególnych części ciała. Z tego typu oznaczeń dute znaczenie uzyskał indeks kubitalny na przednim skrzydle robotnic (M i c h a i l o f f 1931, G o e tz e 1940, A ł P a t o w 1948). Inne indeksy, na przykład stosunek do siebie poszczególnych członów wargi dolnej (submentum, mentum,glossa) lub wzajemny stosunek członów tylnego odnóża itp. (F a r c a s' 1939, G o e t z e 1940, We i s s 1955), wydają się nie mieć większego praktycznego znaczenia. Wyjątkowo dużo indeksów w pomiarach biometrycznych pszczół zastosował K o l e s n i- k o w,(1960) i e l B a n d y (1965)., W badaniach morfologicznych, prowadzonych w Polsce oznacza się następujące cechy pszczół: sumę szerokości III i IV tergitu odwłokowego (wielkość pszczoły) długość języczka, wymiary skrzydeł (długość i szerokość), szerokość IV sternitu, powierzchnia lusterka woskowego na IV sternicie, liczbę haczyków na tylnym skrzydle, kolor pancerza, indeks kubitalny. Na podstawie zespołu tych cech opisano i scharakteryzowano pszczołę krajową (B o r n u s i inni 1966). Wyodrębnione zostały typy pszczół związane ściśle z regionami. MATERIAŁ I METODA Jako materiał do badań posłużyły pszczoły z 24 rojów, reprezentujących 8 ras czy populacji z różnych' geograficznie środowisk. Pobrano próbki z 3 rojów każdej rasy: polskie północne (Podlasie), polskie południowe (Podkarpacie), słowackie, rumuńskie, węgierskie, bułgarskie, włoskie i kaukaskie (szare górskie). Próbki pszczół polskich, węgierskich i bułgarskich zostały pobrane z terenu ich naturalnego zasięgu, natomiast wszystkie pozostałe pochodziły od matek importowanych do Polski. Dokonano oznaczeń 10 cech morfologicznych: sumy szerokości III 38

i IV tergitu odwłokowego (sz-t), długości języczka (d-j), szerokość IV sternitu (sz-st), długości (d-l) i szerokości (sz-i) lusterka woskowego na IV sternicie, jego powierzchni (p-l), długości (d-s) i szerokości (sz-sk) prawego skrzydła przedniego, liczby haczyków na tylnym skrzydle (l-h) oraz indeksu kubitalnego (i-k). Pomiary biometryczne i obliczenia wartości każdej cechy wykonano według metodyki stosowanej w Oddziale Pszczelnictwa IS (Bornus i inni 1966; jako szerokość lustertka woskowego przyjęto pomiar w linii równoległej do kierunku oznaczania szerokości IV sternitu). W próbce pszczół (roju) mierzono 30 robotnic. Z pomiarów tych obliczono następnie średnie wartości (x) cech dla roju. Dalsze obliczenia oparto na tych średnich. Dla określenia stopnia wzajemnego podobieństwa rojów, a zatem i wielkości różnic między nimi, dokonano uporządkowania dendrytowego całego zbioru (24 roje), stosując metodę matematyków wrocławskich (F lor e k i inni 1951, P e rk a l 1953). Skonstruowanie dendrytu, przedstawiającego uporządkowany zbiór, poprzedzono zarytmetyzowaniem cech i sporządzeniem tablicy według wzoru Czekanowskiego. Do tablicy wpisywano odległości między rojami, obliczone na podstawie wartości wszystkich oznaczanych 10 cech, lub tylko niektórych, wybranych z tego zespołu. W rezultacie uzyskano kilka dendrytów, pozwalających na porównanie i' ocenę poszczególnych zespołów cech, którymi posługiwano się w porządkowaniu tego zbioru rojów. WYNIKI Pszczoły reprezentujące 8 populacji różnią się między sobą mniej lub bardziej wartością poszczególnych cech morfologicznych (tab. 1). Brak było jednak cechy, która by w wyraźny sposób wyodrębniała te wszystkie grupy badanych rojów. Włoszki, bardzo różniące się długością języczka np. od naszych pszczół północnych, są podobne do pszczół bułgarskich i węgierskich. Różne natomiast od tych ostatnich pod względem indeksu kubitalnego pszczoły z Kaukazu podobne są pod względem tej cechy do pszczół z północnej Polski. Zależnie od tego jaką z cech morfologicznych bierzemy pod uwagę, otrzymamy różne opinie o stopniu podobieństwa pomiędzy pszczołami z odległych geograficznie środowisk. Wydaje się zatem słuszniejsze porównanie zespołu cech morfologicznych tych 'populacji. Uporządkowanie zbioru 24 rojów, które ilustruje rycina 1, zostało dokonane na podstawie zespołu 10 badanych cech. Widzimy na tym dendrycie, że niektóre rasy (populacje) pszczół: północno-polska, kaukaska, południowo-polska i słowacka, węgierska i bułgarska tworzą 4 oddzielne grupy. Można więc mówić, że pszczoły odległych geograficznie środowisk wykazują pewną odrębność. Dotychczas zmierzaliśmy do określenia stopnia podobieństwa rojów- 39

..,. o Charakterystyka morfologiczna 8 populacji pszczół - średnie z 3 rojów (cechy oznaczono symbolami jak na rycinie 2) Morphological characteristic of 8 bee populations - average from 3 colonies (description of features as in diagram 2) '1' a L e.l a i Numer populacji Pochodzenie populacj i pszczół sz-t d-j sz-st sz-i d-l p-l sz-sk d-s Number ot Origin ot bee population (w mm) (w mm) (w mm) (w mm) (w mm) (w mms) (w mm) (w mm) population l-h i-k 1 Polska północna 4,997 6,092 2,741 1,639 2,495 2,828 3,234 9,484 20,34 63,1 Northern Poland 2 Polska południowa 4,839 6,334 2,744 1,589 2,451 2,690 3,219 9,399 21,18 52,0 Southern Poland 3 Słowacja 4,866 6,430 2,817 1,617 2,499 2,793 3,284 9,390 20,39 49,6 Slovakia 4 Węgry 4,710 6,434 2,722 1,400 2,430 2,344 3,191 9,249 21,03 44,8 Hungary 5 Rumunia 4,561 6,273 2,748 1,462 2,442 2,468 3,147 9,071 21,09 44,8 Romania 6 Bułgaria 4,526 6,398 2,738 1,401 2,434 2,355 3,206.9,223 21,77 44,6 Bulgaria 7 Włochy 4,564 6,432 2,708 1,566 2,398 2,598 3,218 9,254 21,79 47,7 Italy Ił Kaukaz 4,709 6,785 2,806 1,500 2,466 2,554 3,243 9,446 20,78 60,3 Caucasus

",~,) l I l - ) (; J, ',,~j.}i,.; o 1,~~ 5 --,. {} :. II @"l-ii '''~ b 'I;, :....:;. >1. 3 '. 7, :;>,J~' i '-.'{l":;--i"'~l d G,~!:'~ i' ',);'--Ct. ~~ :~f~) :', r.. Ryc. 1. Dendryt wrocławśkf'24 i-ojów'rla 'l>oiłs't~wi~?,i; 10 cech morfologtcznych.vb,,<r:_ '",i, - r - (: - I~ :~) <-- Oznaczenie (numeracja-)ó,,-pqptilacjit jak iw ltahelil --? The Wrocław gendti~~ fr:~\24,.ce>l~n~~ ~~,~\le~,,~ęji>;'" j; 'rt: '"i of 10 morphologwa}felat\lres.".,",'(),:i.rt,> Description of ptlpu:lation- as 'iń' tablę L, ;--..~,'" /'~'~~. :i(..? '! :f, 'J, :.~,'\.i' t:~ -.':..,~-::' -jednostek ze względu -liaw~ftośs ce~h- :fubtf91bglczbycil t~ć'~mo~ną'i także próbować określać 'p6dóbiel1śiwb:'ml~diy _cechil'thi' morro16gibnynii-~ pod kątem ich wspólnej: w~rtoś~r d,ig '~djó;w_., rqa~tępuj{itedy:: od~rócę< nie; cechy morfo~ogic~e' t~a~tuj~' 'ąi_~._ J;~k;Ó,j~~hbs~~J~ a~!?ie_. i!f'ao. _.cećhy. o,ile przedten1 ':~~Yt: C~k~eśla~~)s~pieł1' p~6biri1s~,';vj '( ~~~e;~ło~c;i)'., ~ięcizy l rojami, charakteryzowanymi 10, ć'e~hami,tnorfol~gl<;znyrm~_ t9 ~ętaz za-, chodzi zmiana r61: -z6staje'bkr~ślari;e'-ifodóbi'enstw'ol~wiajeqlne'_ tych.'cech;, odległości 'rn~dif(hinil',' '-ha:po'dsta'-\7ie' ksttałiowkrii~ się i~łi,:: ~1rtości' dla,) poszczególńyćh :+tijow~ B'adańt("~o)e-',:~t~h()",i~ :tł'ó;;~~i,kt6ryrripr.~edsta~;i wia sięstopiei1')~odob1~ń.s~~a J}ói1liędzyposłciegÓ1rlymi cec_n:ifuiw zmie-" 'i -l, " c 1> 41

nianiu się ich wartości dla różnych populacji pszcz6ł.z tablicy wartości 10 cech dla zbioru 24 rojów można więc przedstawiać nie tylko podobieństwo rojów-jednostek na podstawie tych cech, ale także podobieństwo cech na tle zbioru roj6w. Odległość wzajemna 10 cech do tablicy wg wzoru Czekanowskiego obliczano z tablicy znormalizowanych cech dla zbioru 24 rojów (tab. 2). Na odległość na przykład cechy sz-t od cechy d-.j składa sie.suma bezwzględnych różnic pomiędzy znormalizowanymi wartościami cechy sz-t i d-j, obliczanych kolejno dla 24 rojów. Na ryc. 2 pokazano dendryt tych 10 cech morfologicznych. Ryc. 2. Dendryt wrocławski 10 cech na podstawie 24 rojów: sz-t - suma szerokości III i IV tergitu odwłokowego, d-j - długość języczka, sz-st - szerokość IV sternitu, d-t - długość lusterka WOSkowego,sz-l - Szerokość lusterka woskowego, p-t - powierzchnia lusterka woskowego, sz-sk - szerokość przedniego Skrzydła, i-k - indeks kubitalny, t-h - liczba haczyków, d-s - długość skrzydła The Wrocław dendryt of 10 morphological features on the basis of 24 colonies: sz-t - sum ot width ot the III and IV tergite ot abdomen, <1-j- Ienght ot tongue, sz-st - width ot IV sternite, d-l - lenght ot wax plate, 8z-t - width ot wax plate, p-l - surface ot wax plate, sz-sk - widłth of front wlng, ~ - length ot front.wlng, t-k- value ot cubital index, t-h - num ber ot hook s on the hind wing Na górze dendrytu znajdują się cechy: liczba haczyków i długość języczka; odległość między nimi, a także między długością języczka i szerokością IV sternitu, z którym się one łączą, są największe w całym dendrycie (23,29 i 21,17). W środku dendrytu występują: długość skrzydła, suma szerokości III i IV tergitu odwłokowego oraz łącząca się z tą cechą powierzchnia lusterka i szerokość lusterka woskowego. Cechy te wykazują najmniejszą odległość, szczególnie 2 ostatnie (odległość 4,13), co świadczy o tym, że są silnie skorelowane. Słabszą korelację z tą grupą cech wykazuje indeks kubitalny, szerokość skrzydła i szerokość lusterka woskowego (odległość rzędu 15,00-16,00). Natomiast duża ich odległość w stosunku do długości języczka i liczby haczyków informuje o bardzo małej lub zupełnym braku tu korelacji. Uporządkowany zbiór cech-jednostek (dendryt) można podzielić na części (grupy cech). Może to ułatwić' wybranie najważniejszych w zespole cech. W tym celu wystarczy wybrać cechę reprezentatywną w każdej części dendrytu. Za cechę reprezentującą określoną część zbioru uważa się cechę środkową, to znaczy 'cechę, której suma odległości od wszystkich pozostałych cech tej części zbioru jest najmniejsza. W oma- 42

Tablica cech znormalizowanych dla zbioru 24rojów (cechy oznaczono symbolami jak na rycinie 2) Table of normalized features for 24colonies of bees (description of features as in diagram 2) Tabela 2 ~ w Nr populacji Number ot populatlon Nr roju Number ot colony, sz-t d-j BZ-Bt ss-l d-l p-l sz-sk d-s l-h i-k. 1 1 +1,42-1,62-0,96 +1,07 +0,86 +1,14 +0,59 +0,51-1,43 +1,43 2 +1,79-1,31-0,26 +1,22 +1,10 +1,34 +0,80 +2,23-0,23 +1,72 3 +1,55-1,58 +0,46 +1,48 +0,97 +1,52-0,30 +0,79-1,05 +1,83 2 4 +0,91-0,82-0,09 +0,76 +0,14 +0,66 +0,57 +0,85-0,58-0,15 5 +0,63-0,10-0,22 +0,72 +0,36 +0,51 +0,09 +0,42-0,15 +0,27 6 +0,4'9-0,01-0,31 +0,68 +0,14 +0,60-0,59 +0,49 +1,21 +0,31 3 7 +1,02 +0,53 +2,25 +1,32 +1,37 +1,48 +1,96 +0,42-0,84-0,53 8 +1,03-0,02 +1,53 +0,46 +1,17 +0,71 +1,75 +OJ6-1,98-0,16 9 +0,44-0,03 +0,44 +1,29 +0,54 +1,23 +0,77 +0,69 +0,28 +0,18 4 10-0,28 +0,12 +0,35-1,25-1,24-1,39-1,28-0,71-0,54-0,21 11 +0,37-0,05-1,27-1,27 +0,14-1,11-0,16-0,41-0,96-0,96 12-0,28 +0,47-1,11-1,39-0,41-1,28-0,39-0,13 +1,43-1,35 5 13-0,57-0,50 +0,66-0,29 +0,79-0,06-1,69-1,40 +0,79-0,51 14-1,01-0,53 +0,31-0,55 +0,59-0,33-2,42 ~1,93-0,45-1,11 15-1,21-0,80-1,31-1,08-2,05-1,39-0,73 -f,76-0,19-0,89 6 16-1,23 +0,15-0,37-1,31-1,19-1,40-0,43-0,85 +0,54 +0,03 17-1,62-0,29-0,44-1,27-0,07-1,06-0,27-0,58 +0,87-1,19 18-0,56 +0,16-0,15-1,31 +0,07-1,13-0,11-0,49 +1,34-1,43 7 19-0,77 +0,72-1,29 +0,28-1,69-0,18 +0,48-0,72 +1,30-0,38 20 --.1,31-0,28-1,53 +0,17-1,87-0,32-0,25-0,60 +1,18-0,38 2i -0,66, +0,09-0,13 +0,95-0,05 +0,80-0,25 +0,04 +0,36-0,53 8 ' 22 +0,46 +1,56 +1,73 +0,09 +1,22 +0,33 +1,19 +1,30 +0,15 +1,30 23 +0,32 +1,09 +1,00-0,36-0,09-0,33-0,27 +1,28 +0,49 +1,19 24-1,00 +3,08 +0,74-0,42-0,16-0,40 +0,77 +0,16, -1,69 +1,38

wianym zespole 10 cech, środkową cechą' jest powierzchnia lusterka woskowego, bo suma jej odległości od 9 pozostałych cech zbioru jest mniejsza niż suma takich odległo ci dla każdej innej cechy. Powierzchnia lusterka woskowego daje więc charakterystykę morfologiczną badanych rojów najbardziej zbliżoną do tej, którą otrzymamy na. podstawie zespołu 10 cech... W celu wybrania najważniejszych cech uporządkowanie dendrytowe dzielono kolejno na 2, 3; 4, 5, 6, 7, 8, i'9 części, wyszukując każdorazowo dla poszczególnych części cechę środkową. Przy podziale na 2 części w drugiej znalazła się tylko liczba haczyków. Środkową cechą w głównej grupie była powierzchnia lusterka woskowego. Przy dalszych po- <działach wyodrębniały się k.. olejno pojedyncze cechy: długość języczka, szerokość IV sternitu, indeks kubitalny, szerokość skrzydła, długość lu-.sterka woskowego. W głównej grupie, ciągle uszczuplanej ilościowo,.środkową cechą pozostawała zawsze powierzchnia lusterka: woskowego. Przy podziale dendrytu na 8 części,. obok wcześnie wyodrębnionych '6 cech utworzyły się dwie dalsze części po 2 cechy każda: sumasiero-.kości III i IV tergitu. odwłokowego z długością. skrzydła oraz powierz- IChnia lusterka woskowego z jego szerokością. Dalszy podział. r. na 9 ćżęścl - rozdzielił jeszcze pierwszą parę cech.. i,. Po wykonaniu podziałów dendrytu na części ułożono cechy według ich malejącej ważności od powierzchni lusterka woskowego, przez liczbę haczyków, długość języczka itd. w kolejności, w jakiej wyodrębniały się one, aż do sumy szerokości III i IV tergitu, długości skrzydła i szerokości lusterka woskowego. Dobór cech do badań morfologicznych na- -leżałoby rozpocząć zawsze od pierwszej cechy tego szeregu i uwzględniać ko~jll(f dalsze, w miarę. wymagań metodycznych przy charakteryzowąniu:popu~cji pszczół.. Sposób ok reślania ważności cech na podstawie analizy matematycznej (d~~rytqw)l,:nię. zawsze może się wydawać przyrodnikom. najlepszy. Prp~aązifop 'p9w,erp do wybrania cech ~ pewnym sensie przeciętnych dla pewnego.ic;h_ zespołu,. do którego,mogą wchodzić cechy zarówno. silniej jak i też mniej podkreślające wewnętrzne zróżnicowanie badanego zbioru. W pracy, w której zależy przede wszystkim na wykazaniu odrę~nqś9~baqajly~h :e~pulac:,ji,.'pożądany [est dobór cech, które te populacj~;,;ditęfą'f; ii Irie=:"Tączą;'~ :Dłatego ocenę ważności cech przeprowadzono jeszcze innym sposobem... Zbiór 24 próbek składał się z 8 rasowych grup, w każdej po 3 roje.. Zmienność wartości cech morfologicznych mniejsza była wewnątrz poszczególnych grup (ras) niż w całym zbiorze. Rozmiary tej zmiennościwewnątrz grup i w całym zbiorze - określono dla poszczególnych cech na podśtawie'ych wartoścf=znorrtralizowanych'" obliczając wielkość przedziału, którego granice oznaczał rozrzut tych cech. Dla długości języczka na przykład krańcowe wartości tej cechy znormaliz9wanej vi grupie

pszczół północno-polskich (3 roje) wynosiły - 1,617 i 1,398, a zatem wartość przedziału równała się 0,.309. Obliczenie rozrzutu znormalizowanej tej cechy w całym zbiorze, przeprowadzonego w sposób analogiczny, przedstawiało się następująco 3,078 - (- 1,617).:-.-4695 (tab. 2), Dla każdej grupy' rasowej uzyskano inną wartość rozrzutu. Z sumy tych wartości obliczono śr.ednią, która charakteryzowała rozmiar rozrzutu w grupach zbioru dla danej cechy. Wyrażenie tej średniej w procentach wartości z:ozrzutu, jaką wyznaczają roje całego zbioru, daje nam pojęcie o rozmiarach zmienności pomiędzy poszczególnymi rasami. Im zmienność ta jest większa, to znaczy uzyskana wartość liczby procentowej mniejsza, tym cecha ją wykazująca staje się przydatniejsza w naszych badaniach. W zespole 10 badanych cech morfologicznych najmniejszy wskaźnik procentowy, obrazujący rozmiary zmienności grupy rojów i zmienności całego zbioru, wykazały cechy: szerokość lusterka woskowego (15,7%), długość języczka (15,8 /6) i długość skrzydła (17,4%, tab. 3). Natomiast Tabela 3 Rozrzut wartości cech znormalizowanych dla zbioru rojów 8 grup rasowych. (cechy oznaczono symbolami jak na rycinie 2). Dispersion of vaule of normalized features for 8 groups of colonies (description of features as in diagram 2) Wartość przedziału Value ot disperston Cecha Feature dla całego zbioru.przeciętnie dla grupy tor all colonies average tor group a b Procentowy stosunek Proportron b:a sz-t 3,409 0,730 21,4 d-j 4,695 I 0,740 15,8 sz-st 3,777 1,212 32,1 sz-l 2,870 0,450 15,7 d-l 3,424 1,247 36,4 p-l 2,920 0,635 21,7 d-s 4;160 0,725 17,4 sz-sk 4,374 1,094 25,0 i-k 3,264 0,640 19,6 l-h '3,412 1,601 46,9 cechy: szerokość skrzydła, szerokość IV sternitu, długość lusterka woskowego i liczba haczyków osiągnęły procentową wartość od. 25,0% do 46,9%. Na podstawie przedstawionych tu dwóch sposobów oceny ustalono, że spośród zespołu 10 cech: długość języczka, wielkość pszczoły, powierzchnia lusterka woskowego, indeks kubitalny i długość' przedniego skrzydła są-najodpowiedniejsze do dendryto\.v~go uporządkowania bada-

nych rojów. Biorąc zatem do analizy tych 5 cech, skonstruowano nowy dendryt dla 24 rojów (ryc. 3). W tym z kolei uporządkowaniu zaszły korzystne - z naszego punktu widzenia - zmiany w porównaniu do dendrytu na ryc. 1. Została w nim silniej zaakcentowana odrębność grup ~5 (I) f, e7 8 Ryc. 3. Dendryt wrocławski 24 rojów na podstawie 5 cech moefologlcznych (długość języczka, suma szerokości III i IV tergttu, powierzchnia lusterka woskowego, długość skrzydła, indeks kubitalny). Oznaczenie (numeracja) populacji jak w tabeli 1. I'he Wrocław dendryt frorn 24 eolonies on the basis of 5 morphologleal features (length of tongue, sum of width of the III and IV tergtte,surface of wax plate, length of front wing, value of cubital index). rasowych, przy czym wydzielone zostały także pszczoły rumuńskie i włoskie. Zaznaczyło się również wyraźniej podobieństwo naszych pszczół południowych ze słowackimi. Wybierając do sporządzenia dendrytu pięć cech z ogólnej ich liczby 10, zyskano lepszą przejrzystość uporządkowanego zbioru rojów i dokładniejsze sprecyzowanie podobieństwa między pszczołami różnych ras. Nasuwa się pytanie, jaką postać przybrałoby uporządkowanie zbioru 46

Ryc. 4. Dendryt wrocławski 24 rojów na podstawie wyeliminowanych 4 cech morfologicznych (szerokość IV sternitu, szerokość lusterka woskowego, szerokość skrzydła, liczba haczyków). Oznaczenie (numeracja) populacji jak w tabeli l. The Wrocław dendryt from 24 colonies on the basis of eliminated 4 morphological features (width of IV...--<.'IJ--U:J-~.--.~-.. ~-- sternite, width oi wax plate, width of front wing, num ber of hooks.). Oescription of populatlon as in table 1. o Ą cr> 5 (l) (, ~3 ~ 7 ~1 g wykonane na podstawie cech wyeliminowanych'? Wyczerpującą odpowieź na to pytanie' prezentuje ryc. 4, na której przedstawiono dendryt 24 rojów, charakteryzowanych czterema najmniej ważnymi cechami: szerokością IV sternitu, długością lusterka woskowego, szerokością skrzydła i liczbą haczyków. Odrębności rasowe pszczół prawie nie są tu widoczne, co utwierdza nas w przekonaniu, że dobór cech ważnych (ryc. 3) został dokonany trafnie. DYSKUSJA Duża liczba cech stosowanych w opisach morfologicznych pszczół prowadzi niewątpliwie do lepszego poznania różnych form tego gatunku. Dla pszczelarza-hodowcy, którego interesuje przede wszystkim użytkowość pszczół, charakterystyka cech morfologicznych odgrywa tylko rolę pomocniczą w jego pracy. Cechy te służą przede wszystkim do rozpoznania ras, grup czy linii hodowlanych. Z tego względu istnieje słuszna tendencja do zmniejszania ich liczby w charakteryzowaniu materiału zarodowego. Jest to tym bardziej uzasadnione, że oznaczanie niektórych cech morfologicznych pochłania: dużo czasu i pracy. Cechy, do których 47

ograniczy swoje badania hodowca, powinny jednak spełniać stawiane im wymagania. Powinny więc być charakterystyczne dla danej rasy czy grupy pszczół i odróżniać ją od innych. Wydaje się, że ocena i wybór cech pod tym względem zostały w tej pracy dokonane trafnie. W przekonaniu tym utwierdzają nas także badania innych autorów z zakresu morfologii pszczół, przede wszystkim B o r n u s a i innych (1966), D r o e- g e (1960), G o e t z e (1959, 1960). W badaniach morfologicznych pewne znaczenie mogą mieć "cechy przeciętne", reprezentatywne dla danego zespołu cech. Ocena populacji na podstawie cechy przeciętnej jest najbliższa ocenie dokonanej na podstwie całego zespołu cech. Może więc zupełnie dobrze służyć do wstępnej charakterystyki morfologicznej populacji. W naszych badaniach taką cechą przeciętną jest powierzchnia lusterka woskowego. W ocenie morfologicznej psźczół powierzchnia lusterka woskowego wykazuje również silne związki korelacyjne z szerokością lusterka. Charakterystyka badanych populacji na podstawie jednej lub drugiej z tych cech. byłaby zatem bardzo podobna. Bez wyraźnego uszczerbku w opisie morfologicznym pszczół można więc posługiwać się szerokością lusterka zamiast pracochłonną w obliczaniu jego powierzchnią. Wśród. innych par cech istnienie większej korelacji zarysowuje się wyraźniej między sumą szerokości III i IV tergitu odwłokowego (wielkość pszczoły) a długością skrzydła. O tej zależności wspomina również Goetze (1964). WNIOSKI Nie wszystkie z 10 badanych cech morfologicznych przedstawiają jednakowe znaczenie dla systematyki w obrębie gatunku pszczoła. W kolejności od największej do najmniejszej przydatności układają się one następująco: długość języczka, indeks kubitalny, szerokość lusterka woskowego, długość skrzydła przedniego, suma szerokości III i IV. tergitu odwłokowego, powierzchnia lusterka woskowego, szerokość skrzydła przedniego, szerokość IV sternitu, długość lusterka woskowego, liczba haczyków na tylnym skrzydle. Ze-względu na dużą przydatność i łatwy sposób oznaczania w doborze cech dla oceny pszczół zarodowych linii hodowlanych powinny znaleźć się przede wszystkim: długość języczka, suma szerokości III i IV tergitu odwłokowego, indeks kubitalny. Dla całego zespołu badanych cech powierzchnia lusterka woskowego jest cechą najbardziej reprezentatywną. Nadaje się ona dobrze do charakteryzowania większych populacji pszczół, o których chcemy. uzyskać wstępne informacje pod względem morfologicznym. 48

Pomiędzy szerokością lusterka woskowego i jego powierzchnią istnieje silny związek korelacyjny. W doborze zespołu cech do badań morfologicznych można zatem uwzględnić tylko jedną z nich, mianowicie szerokość lusterka woskowego (łatwiejsze oznaczanie). LITERATURA A ł p a t o w W. W. (1930) - Zur Erkennung der Veranderungen der Bieneneigenschaften im europaischen TeB der Sovjetunion und des Kaukasus. Streszczenie w Archiw f. Bienen., (1931), 13: 38f}-382 A ł p a t o w W. W. (1948) - Porody miedonosnoj pczeły, Moskwa B a h r m a n n R. (1965) - Merkrnalsstudien und infraspezifische Verwandtschaftsverhaltnisse bei Apis mellifica L.Z. f. Bienenforsch., 8 (2): 17--47 Bornus L., Demianowicz A. i Grom1sz M. (1966) - Morfometryczne badania krajowej pszczoły miodnej (Apis mehifica L.) Pszczelno Zesz. Nauk. 10 (1--4): 1--46 D r o e g e G. (1960) -, Zur Ftage der Unterscheidbarkeit der Carnica=-Stamme. Archiv f. cen. u. Kleintierk., 9 (3): 182-202 e l - B a n b y M. A. (1965) - The inheritance of same qualitative characters in the carnio- egyption honey- bee hybrid. XX l. B.J.C., Bucharest F a r c a s A. (1939) - Variationsstatistische Untersuchungen des Bienenrlissels. Archiv f. Bienen., 21 (6): 216-224 Florek K., Łukaszewicz J., Perkal J., Steinhau s H. i Zubrzycki S. (1951) - Taksonomia Wrocławska. Przegląd Antropologiczny, 17: 193-211 Go e t z e G. (1930) -:- Variabilitata- und Zlichtungsstudien an der Honigbiene mit besonderer Beriicksichtigung der Langrlisseligkeit..Archiv f. Bienen., 11: 185-225 G o e t z e G. (1940) - Die beste Biene. Leipzig, Lieclloft, Loth u. Michaelis G o e t z e G. (1959) - Die Bedeutung des Flugelgeaders fur die zlichterische Beurtelung der Honigbiene. Z. f. Bienenforsch., 4 (7): 141-148 G o e t z e G. (1959, 1960) - Welche Merkrnale eignen sich zur Rassenbeurteilung im Korverfahren? Siidwestdtsch. Imkerzta., 11: 229-230, 268-269, 30f}-301; 12: 1f}-11, 111-112, 165-168 G o e t z e G. (1964) - Die Honigbiene in natlirlicher und klinstlicher Zuchtauslese. Hamburg u. Berlin, Paul Parey K o l e s n i k f) w A. N. (1960) - O niekotorych osobiennostiach eksterier a i interiera raboczych pezeł. Tr. obszcz. jestisp., 120 (16): 271-321 Komaroff P. M., Alpatov '\\;. W. (1934) - Beitrage zur Kenntnis der Variabtlitat der Honigbiene. Archiv f. Bienen., 15: 11-20 L o u i s J. (1963) - Etude de la translation du point discoidal (Discoidalverschiebung) de I'aile de I'abeille (A. mellifica L.) Ann. Abeille 6 (4): 303-320 L u k o s c h u s F. (1954) - Beobachtungen zur Entwicklung und zum Bau der Bienenzunge, Z. f. Bienenforsch., 2 (8): 219-223 M i c h a i l o f f A. S. (1931) - Weitere Untersuchungen iiber die phanotypische Variabilrtat der Honigbiene (Apis mel'lifica L.) in Verbindung mit der Frage der Bienenrassen. Archiv f. Bienen., 12: 315-329 P e r k a l J. (1953) - Taksonomia wrocławska. Przegląd Antropologiczny, 19: 82- -105 R u t t n e r F-. (1965) - Versuch einer Charakterisierung eter Carnica-Biene nach ihrem Fltigelgeader. Vedecke prace Vyzkumneho ustavu vćelarskeho v Dole, 4: 165-172 ł - Pszczelnicze zeszyty Naukowe, t. XI 49

S e k c z i j e w A. J. (1965) - Charakteristika morfobiołogiczeskich i choziajstwiennopoleznych priznakow prostych i stożonych pomiesiej pczeł. XX I.M.K.P. Bucharest S kor i k o w A. S. (1929) - K poznaniu porod kawkaskich pezeł (Gen. Apis). Izw. Otd. Prikl. Entomol., 4 (1): 1-60 We i s s K. (1955) - Messungen von Riissellange und Reichtiefe bei N-und K - Bienen. Z. f. Bienenforsch., 3 (3): 53-56 IlPJ1ro.n;HOCTb HEKOTOPbIX MOP<I>OJIOrJ1ą:ECKJ1X IlPJ13HAKOB B CJ1CTEMATJ1KE BHYTPJ1 BJ1.n;A APIS MELLIFICA L. MaTeMaTWleCKoe onpeneaeaae CXO.D;CTBa10 Mop<pOJIOrJ.fąeCKJ.fXnpJ.f3HaKOB y 24 nąejiocemeh noka3ajio, ąto HaJ.f6oJIee npj.fro.d;hbimj.f npj.f3hakamj.f.d;jirxapaktepj.fctj.fkh nąejij.fhbix nonyjif!qj.fh ecra: 1).D;JIJ.fHaxoóorxa, 2) Ky6J.fTaJIbHbIH J1H.D;eKC,3).D;JIUHa BOCKOBoro aepxansua, 4).D;JIJ.fHanepezraero KpbIJIa J.f 5) cymma WHpJ.fHbI III J.f IV reprrrra. Haaóoaee penpeaeararanasra npj.f3hakom B J.fCCJIe.D;yeMoHcOBoKynHOCTJ.fOKaaaaacs nobepxhoctb BOCKOBoro aepxansua, KOTOpaf! B CBOIOoxepens o6hapy2kj1baet BbICOKyIO KOppeJIf!QJ.fIO c ero.d;jij.fhoh. 3a HaJ.fMeHee noneaasre npnaaaxa.d;jif!6j.fo- MeTpJ.fJ.fn=ren npj.f3haho: 1) ąj.fcjio3aqenok Ha 3a.D;HeMKpbIJIe, 2) WHpJ1Ha BOCKOHoro aepxansua J.f 3) urnpana IV crepmrra. USABILITY OF SOME MORPHOLOGICAL FEATURES IN SYSTEMATIC INSIDE THE SPECIES OF APIS MELLIFICA L. Michał Gromisz Mathematic description of analogy of 10 morphological features arnong 24 bee colonies shown that for the evaluation of bees the most usable are: 1) the length of tongue 2) cubital index 3) the length of wax mirror 4) the length of front win g 5) sum of width of the III and IV tergites of abdomen. The most characteristic feature is the surface of wax mirror, with which very strong is correlated the length of the wax mirror. The smallest usability in biometrie werk were: 1) number of hooks on the hind wing, 2) the width of wax plate and 3) the width of the IV sternlte of abdomen. 50