Społeczna Odpowiedzialność Uczelni w dziedzinie nauki dr hab. Halina Zboroń, prof. nadzw. UEP 1
Obszary problemowe Idea społecznej odpowiedzialności uczelni Debata społeczna: Jaki model uniwersytetu? Odpowiedzialność w pracy naukowej 2
Społeczna odpowiedzialność uczelni Uczelnie wyższe jako podmioty zmian społecznych: wywierają znaczący intelektualny, kulturowy, społeczny, polityczny wpływ na otoczenie poprzez wytwarzanie i rozpowszechnianie wiedzy i kształtowanie świadomości i postaw studentów. 3
Kontekst dyskusji o SOU Zmiany społeczne drugiej połowy XX wieku: procesy globalizacyjne; wzrost znaczenia argumentacji neoliberalnej (minimum państwa, maximum rynku); kryzysy gospodarcze i społeczeństwo ryzyka; kryzys społecznych wartości: alienacja, atomizacja; konsumpcjonizm; urynkowienie społeczeństwa, komodyfikacja wartości symbolicznych... prowadzą do pytania o rolę uczelni wyższych: Jaki model społeczności wspierają? Jaki wzorzec człowieka, obywatela starają się promować? Do jakich wartości się odnoszą? 4
SOU dwie kwestie 1. Uczelnia wyższa jako podmiot społecznej odpowiedzialności (Wobec kogo? Za co?) 2. Uczelnia wyższa jako przedmiot społecznej odpowiedzialności (Jaki uniwersytet? Jakie funkcje ma spełniać? W jakich warunkach prawnych, rzeczowych i finansowych ma funkcjonować?) 5
Uczelnia jako instytucja odpowiedzialna społecznie Odpowiedzialna wobec kogo? przyjęcie odpowiedzialności wobec społeczeństwa zapewniającego środki na jej funkcjonowanie, wobec interesariuszy bezpośrednio uwikłanych w działania uczelni (oczekiwania z zewnątrz) rozliczalność społeczna (accountability) Odpowiedzialna za co? za osiąganie wartości identyfikowane jako składowe etosu akademickiego jak my postrzegamy naszą misję? (priorytety wewnętrzne, środowiskowe) 6
Deklaracja Erfurcka (1996) Połączenie obu kwestii: Państwo zapewnia swobody akademickie uczonym, zaś uniwersytetom autonomię, pozwala uniwersytetowi na ustanowienie własnych wzorców działania i mierników ich jakości. Uniwersytet swą działalnością odpowiada na potrzeby społeczeństw z potrzebą dobrobytu włącznie. Państwo pozwala uniwersytetowi na wypełnianie jego historycznego powołania - nauczania i tworzenia kultury. Uniwersytet działa dla dobra całej ludzkości. 7
Społeczna odpowiedzialność uczelni kształtowanie postaw Postulat określenia podstawowej misji, która powinna być poszerzeniem tradycyjnej funkcji badawczej i edukacyjnej z uwzględnieniem: ważności promowania rozwoju osobowości, Kształcenia etycznie odpowiedzialnych obywateli dążących do sprawiedliwego, bardziej otwartego społeczeństwa, opartego na demokracji, solidarności, respektowaniu praw człowieka i przyjęciu społecznej odpowiedzialności. 8
Odpowiedzialność społeczna uczelni: odpowiedzialna edukacja Janette Sotomayor: Realizowanie podstawy programowej jest ważne, ale nie wystarczające. Wartości, moralność, obywatelskość nie powinny pozostawać poza programem. Jedynie holistyczne podejście pozwoli realizować cel, jakim jest przygotowanie młodych ludzi do odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu społecznym, w szczególności zawodowym. 9
Kulturotwórcza rola uczelni wyższych Promowanie depozytowych wartości kultury Zachodu oraz zaangażowanie w kształcenie etycznych, obywatelskich postaw studentów. Odwołanie się do tak ważnych dokumentów jak Global Compact czy Standard ISSO 26000 prowadzi do wyjścia poza tradycyjną rolę uczelni. 10
Wsparcie dla SOU - programy międzynarodowe Organizacje międzynarodowe instytucjonalizują częściowe programy SOU: PRME (Principles for Responsible Management Education) 2007, uzupełnienie kodeksu Global Compact (ONZ) CEEMAN (Central and Easter European Management Development Association EQUIS (European Quality Improvement System) 11
Problem: Odpowiedzialność wobec... redefinicja celu kształcenia w obliczu zmiany warunków zewnętrznych - ekonomicznego znaczenia wiedzy i innowacji. Gospodarka oparta na wiedzy domaga się lepiej wykształconych (kreatywnych) pracowników, Społeczeństwo domaga się przystosowania kształcenia do oczekiwań rynku. Liczy się nie wiedza jako taka, ale wiedza operacyjna oceniana w kontekście przyszłej pracy 12
Odpowiedzialność uczelni: kształcenie na potrzeby rynku: absolwent uniwersytetu wyposażony w wiedzę i umiejętności ma sprawnie funkcjonować na rynku skutecznie zabiegając o materialne korzyści jednostkowe, kształcenie na potrzeby społeczeństwa obywatelskiego: ma być odpowiedzialnym obywatelem zaangażowanym w dobro społeczne, dbającym o wartości demokracji 13
Uczelnie jako przedmiot społecznej odpowiedzialności Odpowiedzialność za wyższe uczelnie (I. Krzemiński Jak popsuli nam naukę ) (J. Radwan Niewiele (...) było do zepsucia, natomiast wiele jest do naprawienia ) Pytanie o model uniwersytetu, o postać kultury uniwersyteckiej ( P. Sztompka Trzeba podjąć próbę ratowania idei uniwersytetu przed zapędami kultury korporacyjnej ) (P. Voelkel Rynek uzdrowi uniwersytety ) 14
Od dyskusji o SOU do debaty o model uniwersytetu Pytanie o aktualną kondycję uniwersytetu jako społecznej organizacji Zmiany ekonomiczne, kulturowe, instytucjonalne konsekwencje Procesu Bolońskiego i realizacji Strategii Lizbońskiej Polska w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego (EHEA) 15
Proces boloński źródło: E. Chmielecka, Kilka uwag o etosie i kodeksach akademickich oraz odpowiedzialności uczelni Nauczyciele akademiccy Wieloaspektowość życia akademickiego Zróżnicowanie jako wartość kulturowa Wartości poznawcze: prawda, refleksyjność, głębia Etos akademicki, samorządność, odpowiedzialność Politycy, urzędnicy Linearność podejmowania decyzji Ujednolicenie podejmowania decyzji Żądanie szybkiej i bezpośredniej efektywności badań i kształcenia Kultura instytucjonalna: wiarygodność uczelni i jej kontrola 16
Proces boloński Nauczyciele akademiccy Relacje: mistrz-uczeń Doskonalenie jakości sprawą uczelni Tradycyjna misja uniwersytetu Swobody akademickie kreatywność, niestandardowość, innowacyjność zachowań Politycy, urzędnicy Relacje: customer oriented Akredytacja: konieczne zewnętrzne potwierdzenie jakości Spisana misja dokument będący podstawą budowania strategii Instrumentalizacja kształcenia i badań, jednolite procedury ubiegania się o 17
Uniwersytet: nowoczesny czy ponowoczesny? Tradycyjny (humboldtowski) model: Służebny wobec narodu, chroniony przez państwo, kształcący obywateli w duchu demokracji: Ośrodek autonomicznego, bezinteresownego, krytycznego myślenia, łączy cele badawcze z edukacyjnymi Stanowi wspólnotę uczonych i uczących się Wartości: niezależność myślowa, indywidualizm, prawda (prawdy) poznawcze, tolerancja, pluralizm, Poznanie dyskursywne wartością samoistną, a nauka i edukacja dobrem wspólnym 18
Uniwersytet przedsiębiorczy technokratycznie zarządzany komercyjny ośrodek badawczo-rozwojowy jako skutek ekspansji nastawienia biznesowego Gospodarka oparta na wiedzy merkantylizacja dyskursu wiedzy Uniwersytet podlega racjonalności przedsiębiorczej ośrodek wytwarzania i transmitowania wiedzy sektor usług edukacyjnych podporządkowany wymogom rynku pracy Odmienne od tradycyjnych figury retoryczne: inwestycja w rozwój, kompetencje zawodowe, racjonalne zarządzanie, efektywność nauczania 19
Zwolennicy tradycyjnego modelu Zmiany w szkolnictwie wyższym konsekwencją ekonomizacji życia społecznego; Zastrzeżenia: Marginalizacja ośrodków tradycyjnie pojmujących swoją rolę Lekceważenie humanistyki (miejsce filozofii) Komodyfikacja dyskursu naukowego i instytucji wiedzy prowadzi do zaniku etosu uniwersyteckiego, zaniku relacji mistrz uczeń, poczucia wspólnoty i współodpowiedzialności, zanik współpracy na rzecz indywidualizacji pracy naukowej 20
Zwolennicy zmian Krytyka modelu tradycyjnego Feudalny charakter zależności akademickich, Skostniała hierarchia oparta na formalnych statusach, a nie autentycznym autorytecie, Marazm, zamykanie się w wieży z kości słoniowej, nieumiejętność nawiązywania współpracy z praktykami Obniżenie się jakości kształcenia, Brak instrumentów skutecznej motywacji zewnętrznej (przy braku wewnętrznych przekonań o wartości pracy naukowej) i rozliczania społecznego. 21
Zwolennicy zmian Ilościowy system oceny dorobku jest niedoskonały, ale w jakiejś mierze jest bardziej obiektywny niż jakościowy, uznaniowy, Presja na umiędzynarodowienie badań naukowych współpraca z uczonymi spoza własnego środowiska, Nacisk na większą mobilność uczonych, Promowanie najzdolniejszych, Możliwość społecznej kontroli nad działalnością finansowaną ze środków publicznych, Rynkowe podejście do edukacji wymusi poprawę jakości kształcenia ( rynek uzdrowi uniwersytety ) 22
Uniwersytet świątynią wiedzy czy sprawnym przedsiębiorstwem? Misja naukowa obawy przed rynkowym kompromisem Utrata suwerenności poznawczej wymóg konkurencyjności prowadzi do dyktatu aktualnych potrzeb rynku w efekcie: chwiejność, tymczasowość, niepewność, brak stabilizacji dla długookresowo zaplanowanych badań, przewaga badań technologicznie użytecznych nad podstawowymi 23
Uniwersytet świątynią wiedzy czy sprawnym przedsiębiorstwem? Dyktat klienta usług edukacyjnych kto ma przesądzać, jaka wiedza jest (będzie) potrzebna? Indywidualizacja prymat osobistych celów (sukces naukowy, kariera zawodowa) nad celami własnym nauki wybór i realizacja zadań przynoszących wartości użyteczności, a nie przyczyniających się do rozwoju dyscypliny w efekcie uczelnia traci swój akademicki charakter i staje się przedsiębiorstwem. 24
Fałszywy dylemat? Możliwy kompromis? Projekt uniwersytetu nowej odpowiedzialności Podjęcie obu postaci odpowiedzialności: zewnętrznej (wobec kogo?) odpowiedź na oczekiwania społeczne (także rynku): transfer wiedzy i technologii wewnętrznej (za co?) dążenie do realizacji przyjętej misji w aspekcie naukowym, edukacyjnym i społecznym 25
Uniwersytet nowej odpowiedzialności Założenie: Możliwość równowagi? Realizowanie funkcji technologicznej nie musi oznaczać konieczności rezygnacji z osiągania celów poznawczych, emancypacyjnych w sposób określony przez tradycyjny etos akademicki. Czy jest to możliwe? 26
Dylemat Czy uniwersytet jako organizacja społeczna ma działać adaptatywnie dostosowując się nowych reguł gier społecznych? Czy uniwersytet powinien pełnić rolę recenzenta rzeczywistości stanowiąc źródło oporu przeciw zmianom, które wydają nam się niepokojące z uwagi na przewidywane negatywne następstwa? 27