System transportu publicznego w Izraelu

Ulica Allenby w Tel Awiwie System transportu publicznego w Izraelu Tekst KAROLINA LUBIENIECKA-KOCOŃ, zdjęcia ADAM SZYDŁOWSKI Izrael jest specyficznym państwem: mieszka w nim 8 049 314 1 ludzi na powierzchni 20 770 kilometrów kwadratowych 2. Jest to jedyne na świecie państwo żydowskie, tj. stworzone specjalnie dla wyznawców judaizmu, chociaż do niedawna najwięcej Żydów mieszkało w USA, a nie w Izraelu 3. Izrael powszechnie kojarzony jest z miejscami świętymi trzech wielkich religii monoteistycznych islamu, chrześcijaństwa i judaizmu. Podobnie do świadomości społeczeństw zachodnich przebija się fakt, że Izrael jest państwem ultranowoczesnych technologii. Silicon Wadi 4 to nazwa obszaru koncentracji firm high tech, położony w okolicach największego miasta Izraela Tel Awiwu, a także wokół miast Ra anana, Petah Tikwa, Herzliya, Netanya, Rechowot, sąsiedniego Rishon Le Zion. Wszystkie te uwarunkowania wymagają nowoczesnego transportu publicznego, który zresztą korzysta z nowoczesnych technologii oferowanych przez otoczenie. Dla czytelnika mieszkającego w województwie śląskim interesujące są pewne podobieństwa pomiędzy tym regionem a państwem Izrael, którego centrum administracyjno-gospodarcze skupione jest wokół aglomeracji Tel Awiwu, tak centrum gospodarcze Streszczenie Summary Izrael uznawany jest za jedno z bardziej innowacyjnych państw na świecie. Z jednej strony jest to ziemia święta wszystkich trzech wielkich religii monoteistycznych, z drugiej jest to państwo startupów, świetnych uniwersytetów i potężnej armii. Państwo, które żyje w stanie permanentnej wojny, ale i państwo, które stwarza swoim obywatelom dogodne warunki życia i rozwoju. Takie państwo potrzebuje sprawnego transportu publicznego. O izraelskim transporcie publicznym traktuje poniższy tekst. województwa śląskiego ogniskuje się wokół aglomeracji katowickiej. Trzeba także zauważyć, że województwo śląskie powoli przestaje być kojarzone z przemysłem wydobywczym węgla kamiennego, a staje się ważnym centrum polskiego high-techu. Z drugiej strony istotne są różnice. System komunikacji publicznej Izraela kształtował się w czasie wojen i jest silnie zabezpieczany przed atakami terrorystycznymi, które w Polsce na razie są zagrożeniem marginalnym. Tel Awiw jest stolicą dystryktu w Izraelu (odpowiednika województwa), a więc podział administracyjny jest inny niż podział województwa śląskiego. De facto brak jest w Izraelu transportu rzecznego (marginalnego w Polsce). Mały jest też udział transportu tramwajowego. Izrael, w przeciwieństwie do Polski, nie ma własnych kilku producentów autobusów, jedynie firma Merkavim produkuje takie pojazdy, w tym autobu- Public Transport System In Israel Israel is known as one of the most innovative countries in the Word. On the one hand, it is the holy ground for three great monotheistic religions, and on the other hand it is a country of start-ups, well known universities and strong army. The country which in the state of constant war and where at the same time offers its citizens comfortable conditions for life and development. Such country requires public transport to meet its needs and the hereby article is to present its approach. Słowa kluczowe: autobus, tramwaj, kolej, Rav Kav Keywords: Bus, tram, railway, Rav Kav 57

58 sy specjalne (na przykład więzienne) 5, zwykle modernizowane są zagraniczne konstrukcje. Z drugiej strony rozwijane są informatyczne systemy wspomagające transport publiczny, takie karta Rav Kav. Wszystko to sprawia, że system transportu publicznego w Izraelu wart jest uwagi. Karta Rav Kav Na wstępie omówienia takich systemów transportowych w Izraelu, tramwaje czy autobusy, należy krótko opisać narzędzie integrujące te systemy, pozwalające wykorzystywać te same bilety u różnych przewoźników przy minimum komplikacji rozliczeniowych. Takim systemem jest wspomniana już karta Rav Kav. Działa ona podobnie karta ŚKUP można na niej kodować różnego rodzaju bilety. Rav Kav dostępna jest w wersji spersonalizowanej, anonimowej i semianonimowej (gdzie dane osobowe są zapisywane jedynie na karcie, a nie na serwerach zewnętrznych) 6. Karta Rav Kav nie nadaje się do płacenia za usługi inne niż transportowe, ale z drugiej strony można nią płacić za usługi tzw. Moniyyot Sherut, czyli taksówek zbiorowych 7. Autobusy i tramwaje w Izraelu Jednym z najnowszych środków transportu miejskiego w Izraelu są jerozolimskie tramwaje. System tramwajowy w tym mieście obsługiwany jest jedynie przez 23 maszyny Citadis-302 produkcji francuskiej firmy Alstom. Każdy z nich ma 112 miejsc siedzących. Operatorem tramwajów są między innymi spółki Harel (narodowy ubezpieczyciel w Izraelu), Israel Infrastructure Fund Alstom (20 proc.) i Veolia Transport. W użyciu są bilety jednorazowe i karta Rav Kav. Cena biletów wynosi od 5,9 szekli za jeden przejazd do 94,4 szekli za bilet 20-przejazdowy. Należy dodać, że cena jednego szekla to ok. 1 zł 8. Pensja minimalna w Izraelu wynosi ok. 4000 szekli 9. Początkowo linia tramwajowa liczyła 23 przystanki, a jej długość to prawie 14 kilometrów. Obecnie przedłużono ją do 22,5 km 10. System tramwajowy tworzony jest też w Tel Awiwie. Pierwsze prace nad tzw. czerwoną linią rozpoczęto w 2011 roku 11, chociaż pierwsze plany datują się na rok 1892 12. Duża część czerwonej linii będzie ukryta pod ziemią: pisze operator, 10 stacji tramwaju będzie podziemnych 13. Otwarcie czerwonej linii planowane jest na 2021 rok 14. Jak pisze serwis Informtram: Wykonanie projektu ma nastąpić do roku 2030. Konsorcjum, w skład którego wchodzi Afrika Israil Lwa Lewajewa, spółdzielnia Eged, niemiecka firma Siemens, chińskie przedsiębiorstwo SSESS i portugalska firma Soares da Costa, powinno ( ) zainwestować w ten projekt 2,5 mld szekli. ( ) Od państwa izraelskiego otrzyma subsydium w wysokości 7,5 mld szekli 15. Największą firmą autobusową w Izraelu jest spółdzielnia Egged (hebr., Zjednoczenie). Egged powstał w 1933 roku; jest to największa firma transportu pasażerskiego. Egged działa także w Holandii i w Polsce o Mobilis. Egged odpowiada za 55 procent izraels kiego transportu publicznego, zatrudnia ok. 6000 pracowników i operuje flotą 2800 autobusów, część z nich jest opancerzona. Dziennie przewozi około miliona pasażerów 16. Rola Eggedu zmniejsza się wskutek zmniejszania dotacji rządowych, które zostaną ograniczone do wspierania przejazdów studentów, żołnierzy i zaopatrzenia wojskowego 17. Co ciekawe, od 1990 do 2011 roku w ramach Eggedu funkcjonowały Mehadrin bus lines (hebr. ), czyli linie autobusowe przeznaczone dla ultraortodokyjnych Żydów, oferujące między innymi podziały przestrzeni autobusu ze względu na płeć. Działalność ta została zawieszona ze względu na orzeczenie sądu izraelskiego, mówiące o praktykowaniu dyskryminacji płciowej przez te linie autobusowe 18. Egged organizuje także przejazdy turystyczne poprzez swoją spółkę córkę, Egged Tours 19. Ceny biletów Eggedu są zależne od trasy. Każda trasa oznaczona jest kodem, któremu przyporządkowana jest cena od 5 do 70 szekli 20. Podobnie w przypadku tramwajów, można używać karty Rav Kav. Inną spółką córką Eggedu jest Egged Ta avura (hebr. ) prowadząca transport między innymi w Ashdod, Netanii, Mevaseret Zion i Ma ale Adumim. Następną spółką autobusową, ą warto szerzej opisać w kontekście izraelskiego systemu transportu publicznego, jest działająca w obrębie aglomeracji Tel Awiw Dan Bus Company (hebr. ). Oferuje ona przede wszystkim przejazdy międzymiastowe. Dan jest kolejną spółdzielnią. Firma została stworzona w 1945 roku z dwu firm Galei HaMaavir i Ihud Regev. Dan operuje 1200 busami i zatrudnia 2400 pracowników. W 2009 roku 23,5 proc. izraelskich pasażerów podróżowało autobusami Dan 21. Spółka córka Dan BaDarom to operator auto-

Jerozolima ulica Shlomo Ha-Melekh Po prawej Skrzyżowanie ulic Allenby i King George w Tel Awiwie busowy skupiający działalność na południowych krańcach pustyni Negev 22. Ceny biletów wahają się od 5,9 do 12,5 szekli. W tej firmie także obowiązuje karta Rav Kav. Na uwagę zasługuje także Illit Transport Ltd. operator autobusowy kierujący swoją ofertę dla ultraortodoksyjnych Żydów. Obecnie firma ta została scalona z następnym opisanym operatorem Kavim, ale autobusy nadal kursują pod logiem Illit. Kavim to operator autobusowy obsługujący między innymi miasta Aufula i Beit Shean. Operator ten dysponuje flotą około 300 autobusów 23. Akceptowana jest karta Rav Kav. Konkurentem Kavim jest Superbus. Firma ta użytkuje 140 autobusów i zatrudnia około 200 pracowników. Superbus jest efektem prywatyzacji i demonopolizacji branży transportowej w Izraelu. Operuje w takich miejscowościach Afula, Migdal Haemek, Beit Shean, Yokneam Illit, Kiryat Tivon, Daliyat al-karmel. Także Superbus akceptuje kartę Rav Kav. Inne firmy transportu autobusowego to między innymi Afikim (hebr. ; Drogi), Metrodan Beersheba Ltd, Metropoline Metronit. Projektowane są także nocne linie autobusowe. Kolej w Izraelu W Izraelu mamy do czynienia z jednym operatorem kolejowym, odpowiedzialnym za przewozy zarówno regionalne (de facto w obrębie jednego miasta lub aglomeracji), i międzymiastowe i towarowe. Ten przewoźnik to Israel Railways (hebr., Rakévet Yisraél). Sieć torowa ma standardowy rozstaw 1435 milimetrów. Pomysł zbudowania kolei w Palestynie poddał w 1839 roku sir Moses Montefiore. Jednak pomysł musiał czekać na realizację 51 lat. W 1890 roku rozpoczęto budowę pierwszej linii kolejowej z Jaffy do Jerozolimy 24. W pracach projektowych brał udział polski inżynier i podróżnik Paweł Strzelecki 25. W przeciwieństwie do wielu prywatnych operatorów transportu autobusowego, Izraeli Raiways są przedsiębiorstwem państwowym. Dziś koleje izraelskie mają 63 stacje i 9 linii kolejowych. Tabor kolejowy to około 200 lokomotyw oraz kilkadziesiąt elektrycznych i spalinowych zespołów trakcyjnych, a także kilkaset wagonów. Co ciekawe, w użyciu są jeszcze lokomotywy zdobyte przez wojsko izraelskie w czasie wojny sześciodniowej 26. Pasażerowie przewożeni są w jedno- lub dwupiętrowych wagonach, przewóz rowerów zarówno zwykłych, i elektrycznych czy trójkołowych możliwy jest w określonych godzinach 27. Interesująca wydaje się reforma planów taryfowych kolei izraelskich 28. Stworzono trzy obszary przejazdów wokół terenów metropolitalnych Haify, Tel Awiwu i Jerozolimy. Każdy obszar podzielony jest na trzy strefy. Od przekraczania tych stref zależna jest cena przejazdów. Ceny te wahają się od 16 szekli za bilet dzienny do 495 za bilet miesięczny w obszarach Tel Awiwu i Haify (obejmujący trzy strefy) 29. W wagonach pasażerskich nie ma podziału na klasy, dostępne filmy pozwalają stwierdzić, że standard pociągów międzymiastowych podobny jest do polskich Intercity (pomiędzy I a II klasą) 30. Dzięki karcie Rav Kav możliwe jest kontynuowanie podróży autobusem lub tramwajem bez zmiany biletu 31. Plany na przyszłość to modernizacja linii kolejowych, między innymi budowa szybkiego połączenia pomiędzy Jerozolimą a Tel Awiwem 32. Planuje się także budowę szybkiej kolei do Eilatu. Proponowane są połączenia do Afuli i Tyberiady 33. Ponadto planuje się połączenia kolejowe do Strefy Gazy 34. Izraelskie linie kolejowe odnotowały w 2015 roku 70 milionów dolarów zysku przy 9-procentowym wzroście przewozów pasażerskich 35. Koleje Izraelskie są również właścicielem jedynego w Izraelu muzeum kolei 36. Niezwykle ciekawym środkiem transportu w Izraelu jest Carmelit w Haifie. Zbudowana w 1959 roku, jest z jednej strony usytuowana całkowicie pod ziemią, a więc jest metrem, a z drugiej strony nie jest typowym zbiorem elektrycznych zespołów trakcyjnych, jest to kolej linowo-terenowa. Fakt, że ma jedynie 6 stacji, na dystansie 1,8 km, łączących śród- 59

Tekst i zdjęcie PATRYK TUZGIER W I etapie chcemy realizować te zadania, które nie wymagają uzyskania decyzji środowiskowych i/lub które są już zaawansowane pod względem przygotowania na przykład posiadamy dokumentację projektową, bądź jest ona w opracowaniu, posiadamy dokumenty niezbędne do rozpoczęcia realizacji wyjaśnia rzecznik. Wśród tych zadań znajdują się między innymi: budowa pierwszej części nowej linii tramwajowej w Sosnowcu od pętli w Zagórzu do placu Papieskiego, ch skala będzie ogromna, ponieważ w najbliższych modernizacja torowiska od centrum Bytomia latach Tramwaje Śląskie zamierzają zmodernizować prawie jedną trzecią swoich torowisk, co rów- modernizacja torowisk na terenie Dąbrowy Gór- do zajezdni Bytom Stroszek, nież będzie się wiązać z wieloma utrudnieniami. niczej (w tym linia do Huty Katowice), Nasze plany inwestycyjne zakładają modernizację blisko 100 km torowisk w 10 miastach i budowę Etap ten obejmuje większość zadań, które zosta- modernizacja torowiska w ulicy 3 Maja w Chorzowie. trzech nowych linii tramwajowych wyjaśnia Andrzej ły ujęte w projekcie, jednak ze względu na ich skalę, Zowada, rzecznik prasowy spółki Tramwaje Śląskie. trudno wymienić wszystkie. Nowe torowiska powstaną w Dąbrowie Górniczej, W drugim etapie znalazły się zadania, które wymagają uzyskania decyzji środowiskowych oraz te, które Sosnowcu i Katowicach. Pierwsza inwestycja obejmuje budowę nowego torowiska od istniejącej pętli tramwajowej Sosnowiec Zagórze, wokół osiedla Pekin, do ulicji. Wśród tych zadań są między innymi: są już w początkowej fazie przygotowania do realizacy Braci Mieroszewskich i wzdłuż tej arterii do Dąbrowy Górniczej, gdzie torowisko zostanie włączone towic oraz drugi etap budowy linii w Sosnowcu budowa nowej linii tramwajowej na południu Ka- do istniejącej infrastruktury na ulicy Królowej Jadwigi. i Dąbrowie Górniczej, Dwie kolejne inwestycje zostaną przeprowadzone na terenie Katowic. Pierwsza z nich zakłada bu- (w Chropaczowie i Lipinach), modernizacja torowisk na terenie Świętochłowic dowę nowej linii wzdłuż ulicy Grundmanna, która modernizacja torowiska linii nr 26 w ciągu ulicy połączy torowiska w ulicach Gliwickiej i Chorzowskiej. Drugi projekt obejmuje budowę torów od ist- Wojska Polskiego w Sosnowcu. niejącej pętli Brynów przez Ochojec do osiedla Odrodzenia, zakończonych pętlą Kostuchna w okolicy Inwestycje infrastrukturalne to jedno. Kolejnym skrzyżowania ulicy Bażantów z ulicą Armii Krajowej. aspektem inwestycyjnym jest kupno nowych tramwajów. Tramwaje Śląskie przygotowują się do zakupu Tramwaje Śląskie zakładają, że projekt inwestycyjny pn. Zintegrowany projekt modernizacji i rozwoju około 40 nowych wagonów. Obecnie spółka pracuje infrastruktury tramwajowej w Aglomeracji Śląsko-Zagłębiowskiej wraz z zakupem taboru tramwajowego kacyjnej, która jest niezbędna do ubiegania się o do- nad przygotowaniem kompletnej dokumentacji apli- realizowany będzie dwuetapowo. Obecnie trwają prace nad docelowym rozdziałem zadań. w perspektywie finansowej do 2020 roku. finansowanie projektu ze środków Unii Europejskiej Streszczenie Summary Autor przywołuje przykład spółki Tramwaje Śląskie o firmy dobrze wykorzystującej fundusze unijne. Dotychczasowa moderniza- The author refers to the example of Silesian Trams as a company well Investment Plans Of Silesian Trams cja infrastruktury i zakup nowego taboru to jedna z najważniejszych utilising the European Union funds. The hitherto modernisation of the zmian, ie zaszły w ostatnich latach w aglomeracji katowickiej. infrastructure and purchases of new rolling stock make one of most Przed tramwajową spółką kolejna fala inwestycji. Artykuł opisuje jej important changes that occurred in recent years in the Katowice conurbation. The tram company faces another wave of investments. The plany rozwojowe. Odnowione zostanie blisko 100 km torowisk w 10 miastach, wybudowane będą trzy nowe linie, przebudowywane są paper describes their development plans. Nearly 100 km of tracks will stare wagony i zakupione zostanie 40 nowych. be renewed in 10 cities, three new lines will be constructed, old cars are being reconstructed and 40 new will be purchased. Słowa kluczowe: Unia Europejska, Tramwaje Śląskie, modernizacja infrastruktury Keywords: European Union, Silesian Trams, infrastructure modernisation 60 60 komunikacja publiczna nr 3/2016 Modernizacja 100 kilometrów torów, budowa trzech nowych linii i zakup 40 pojazdów Inwestycyjne plany Tramwajów Śląskich Tramwaje Śląskie to dobry przykład spółki, która dzięki pieniądzom z Unii Europejskiej przeprowadziła w ostatnich latach spore inwestycje. Zakup nowych tramwajów i zmodernizowane torowiska to jedne z najważniejszych zmian, ie zaszły w aglomeracji katowickiej. To jednak nie wszystko. Przed spółką kolejna fala inwestycji. I mieście Haify z Górą Karmel, czyni ją najkrótszym metrem na świecie 37. Wspomniane stacje to: Gan HaEm, Bnei Zion, Massada, HaNevi im, Solel Bone i Kikar Pariz 38. Operatorem Carmelitu jest Ha Carmelit Haifa ltd., a właścicielem miasto Haifa. Kolej kursuje wahadłowo pomiędzy godziną 6.00 a 24.00. Ceny biletów wahają się od 6,60 szekli za pojedynczy bilet do 307 szekli za łączony bilet miesięczny Egged Carmelit. Carmelit jest atrakcją turystyczną, a nie pełnoprawnym elementem transportu publicznego, w przeciwieństwie do kolejki linowej na górę Karmel. Kolejka ta ma długość 4,4 kilometra, a jej krańcowe stacje to z jednej strony dworzec autobusowy, a z drugiej Uniwersytet Haifijski i Technion, co sprawia, że jest wykorzystywana przez studentów. Operatorem jest miasto Haifa. Ceny biletów wahają się od 15 szekli w jedną stronę drogi. Oprócz kolejki linowej w Haifie jest także kolejka linowa na górę Massada i w kibucu Rosh HaNikra, ale ma ona tylko znaczenie turystyczne. Izrael dysponuje ponadto 12 portami lotniczymi, z czego Sde Dov obsługuje połączenia krajowe do Ejlatu i Rosz Piny. Połączenia z tych portów obsługują prywatne linie lotnicze, dlatego trudno je włączyć do systemu transportu publicznego. Powyższe wyliczenie nie będzie jednak pełnym obrazem transportu publicznego w Izraelu, jeżeli nie omówi się opisywanych zjawisk. Podsumowanie Transport publiczny ma w Izraelu duże znaczenie; przy dobrej sieci dróg lokalnych i ekspresowych dynamicznie rozwija się transport autobusowy i kolejowy. Znacznie mniejsze niż w województwie śląskim znaczenie ma transport tramwajowy, a Carmelit i kolejki linowe oraz krajowe porty lotnicze są raczej ciekawostkami niż pełnoprawnymi uczestnikami rynku transportowego. Transport publiczny w Izraelu, w odróżnieniu od transportu publicznego w Polsce, SPROSTOWANIE W numerze 3 kwartalnika Komunikacja publiczna (wrzesień-listopad 2016) w artykule Inwestycyjne plany Tramwajów Śląskich (s. 60-61) znalazła się nieprawdziwa informacja, oby Tramwaje Śląskie Nowe tramwaje S.A. miały wybudować nową linię tramwajową z sosnowieckiego Zagórza, wzdłuż ulicy Braci Mieroszewskich, do Dąbrowy Górniczej. Spółka tramwajowa rozważała możliwość budowy takiej linii, jednak ostatecznie nie znalazła się ona w zakresie nowego projektu inwestycyjnego, który będzie realizowany w kolejnych latach. W zamian za to przewidziane do realizacji jest zadanie przebudowy torowiska tramwajowego wraz z siecią trakcyjną w Sosnowcu w ciągu ulic Andersa i 1 Maja (od ulicy 11 Listopada do ronda im. Gierka). Andrzej Zowada Rzecznik spółki Tramwaje Śląskie SA nie jest transgraniczny. Z czterech sąsiadów Izraela, dwóch jest w stanie permanentnej wojny z państwem żydowskim, a dwóch utrzymuje chłodne, choć pokojowe stosunki. Z powodów politycznych niemożliwe jest więc przedłużanie linii kolejowych czy autobusowych za granicę, tak w Cieszynie czy Zgorzelcu. Trudno mówić o promach morskich na Cypr, obsługiwanych przez prywatnych operatorów, o o części transportu publicznego. Mała sieć rzek wyklucza de facto transport rzeczny w tym państwie. Patrząc na Izrael na państwo o wysokim stopniu innowacyjności, jego transport publiczny wydaje się niezwykle konserwatywny i zachowawczy. Próżno w Izraelu szukać maglev (kolej magnetyczna) czy koncepcji hyperloop. Linie kolejowe są standardowe, koleje wysokich prędkości są dopiero planowane. Operatorzy autobusów oferują nowoczesny tabor, ale brakuje autobusów napędzanych gazem ziemnym czy energią słoneczną. Projekty klasycznego metra zostały zarzucone. Izrael ma za to Carmelit najkrótsze metro na świecie. Z drugiej strony, izraelski system transportu publicznego nie proponuje znaczących różnic standardów podróżowania, czego doświadczyć można w Polsce. W rezultacie można powiedzieć, że izraelski system transportu publicznego jest optymalny nie za drogi, ale też nie tani, nie innowacyjny za wszelką cenę, ale też nie przestarzały. Karolina Lubieniecka-Kocoń Inżynier transportu, anglistka, pracownik Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:BombardierDDIsrarail.jpg

fot. Jacek Madeja 30 https://www.youtube.com/watch?v=qbsv1hd3fr4 / [dostęp 31 http://www.rail.co.il/en/documents/booklet-a5_eng_2.pdf / [dostęp 32 http://www.globes.co.il/en/article-israel-railways-to-build-modiinjerusalem-rail-link-1001138000/[dostęp 33 http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,l-4831863,00.html/ [dostęp 34 http://forward.com/news/2866/palestinians-israelis-to-seek-additionalamerican// [dostęp 35 http://www.railjournal.com/index.php/financial/israel-reports-9-passenger-increase.html?channel=000/[dostęp 36 http://www.rail.co.il/en/fun/museum/pages/about.aspx/ [dostęp 37 http://www.carmelithaifa.com/ [dostęp 11.09.16] 38 Jerozolima - Yafo str. 1 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ is.html (dostęp 09.01.16). 2 3 Dashefsky A., Sheskin I.M., American Jewish Year, Springer Doderdecht 2012. 4 http://www.ft.com/cms/s/[dostęp 09.09.16]. 5 http://www.merkavim.co.il/en/projects /[dostęp 09.09.16]. 6 http://www.egged.co.il/article-786-rav-kav-card.aspx#3/[dostęp 09.09.16]. 7 http://www.news1.co.il/archive/001-d-219757-00.html?tag=13-16-34/ [dostęp 09.09.16]. 8 http://biznes.onet.pl/waluty/profile/fixing-nbp/n-szekel-izrael,822,0,80, profile-waluta-nbp.html /[dostęp 09.09.16]. 9 http://tomaszcukiernik.pl/artykuly/artykuly-wolnorynkowe/izrael-to- -nie-raj-na-ziemi/ /[dostęp 10 http://www.citypass.co.il/english/default.aspx /[dostęp 11 http://www.globes.co.il/en/article-1000684515 /[dostęp 12 Cotterell P., A Tramway Project in Jaffa. HaRakevet (6): 11 12. 13 http://www.nta.co.il/en/content/projects-currently-underway/ [dostęp 14 15 http://infotram.pl/tel-awiw-szybki-tramwaj-czy-metro-_more_22854. html#/[dostęp 13.09.16]. 16 http://www.egged.co.il//[dostęp 17 http://www.haaretz.com/print-edition/business/fresh-future-for-egged-1.177059 /[dostęp 18 Ettinger Y., Israeli bus company advocates segregated seats despite court ruling Haaretz 19/2011. 19 http://www.egged.co.il/article-817-egged-tours.aspx /[dostęp 20 http://www.egged.co.il/article-1593-fares-and-codes.aspx#1 /[dostęp 21 Hazelcorn S., Special: Which Bus Company Provides Acceptable Service Ynet. [dostęp 10-05-29]. 22 http://danbadarom.co.il/ /[dostęp 11.09.16] 23 Hodorov I., The Revolution is Already Here. Yedioth Ahronoth 8/2008, p. 34. 24 Cotterell P., The Railways of Palestine and Israel, Tourret Publishing, Abingdon 1984. 25 Grunewald K., The origins of the Jaffa-Jerusalem Railway Wirtschaft und Technik: Studien zur Geschichte Wissenschaft, 1969 pp. 255 265. 26 Cotterell, op. cit. 27 http://www.rail.co.il/en/homepage/pages/bicycle.aspx/ [dostęp 28 http://www.rail.co.il/en/documents/booklet-a5_eng_2.pdf/ [dostęp 29 Literatura 1. Dashefsky A., Sheskin I.M., American Jewish Year, Springer Doderdecht 2012. 2. Cotterell P., A Tramway Project in Jaffa, HaRakevet 6, 11-12. 3. Cotterell P., The Railways of Palestine and Israel, Tourret Publishing, Abingdon 1984. 4. Ettinger Y., Israeli bus company advocates segregated seats despite court ruling, Haaretz 19/2011. 5. Grunewald K., The origins of the Jaffa-Jerusalem Railway, [w:] Wirtschaft und Technik: Studien zur Geschichte Wissenschaft, 1969, pp. 255-265. 6. Hazelcorn S., Special: Which Bus Company Provides Acceptable Service Ynet. 10-05-29. 7. Hodorov I., The Revolution is Already Here. Yedioth Ahronoth, 8/2008, p. 34. Webgrafia: 1. http://biznes.onet.pl/waluty/profile/fixing-nbp/n-szekel-izrael,822,0,80,profile-waluta-nbp.html. 2. http://danbadarom.co.il/. 3. http://forward.com/news/2866/palestinians-israelis-toseek-additional-american/. 4. http://infotram.pl/tel-awiw-szybki-tramwaj-czy-metro-_more_22854.html#. 5. http://tomaszcukiernik.pl/artykuly/artykuly-wolnorynkowe/izrael-to-nie-raj-na-ziemi/. 6. http://www.carmelithaifa.co.il/. 7. https://www.cia.gov/library/publications/the-world- -factbook/geos/is.html. 8. http://www.ft.com/cms/s/. 9. http://www.egged.co.il/. 10. http://www.egged.co.il/article-786-rav-kav-card.aspx#3. 11. http://www.egged.co.il/article-817-egged-tours.aspx. 12. http://www.egged.co.il/article-1593-fares-and-codes. aspx#1. 13. http://www.globes.co.il/en/article-1000684515. 14. http://www.globes.co.il/en/article-israel-railways-tobuild-modiin-jerusalem-rail-link-1001138000. 15. http://www.haaretz.com/print-edition/business/fresh- -future-for-egged-1.177059. 16. http://www.merkavim.co.il/en/projects. 17. http://www.news1.co.il/archive/001-d-219757-00. html?tag=13-16-34. 18. http://www.nta.co.il/en/content/projects-currently-underway. 19. http://www.rail.co.il/en/documents/booklet-a5_ eng_2.pdf. 20. http://www.rail.co.il/en/fun/museum/pages/about.aspx. 21. http://www.rail.co.il/en/homepage/pages/bicycle.aspx. 22. http://www.railjournal.com/index.php/financial/israel- -reports-9-passenger-increase.html?channel=000. 23. http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,l - 4831863,00.html. 24. https://www.youtube.com/watch?v=qbsv1hd3fr4. 61