Środowisko naturalne a zdrowie człowieka 1. Środowisko przyrodnicze a zdrowie ludzkie w ujęciu historycznym. Celem ukazania pełnego obrazu ekologicznych uwarunkowań chorób cywilizacyjnych przyjęto ujęcie historyczne i dokonano analizy tego zagadnienia w poszczególnych fazach rozwoju ludzkości. Przez długi okres czasu ludzie prowadzili koczowniczy tryb życia. Ale od kiedy zaczęli się skupiać w duże gromady i na większą skalę kształtować własne środowisko, pojawiły się w nim pewne czynniki wywierające negatywny wpływ na ich organizm. Oddziaływanie mrocznych i wilgotnych pomieszczeń miało złe strony, ale nie było zbyt groźne dla mieszkańców, którzy większą część czasu spędzali wśród nieskalanej przyrody. Groźniejsze w skutkach okazały się w tym czasie konflikty zbrojne między plemionami. A jak wiadomo z wojnami od niepamiętnych czasów było związane niedożywienie oraz głód. Nasuwa się więc przypuszczenie, że często chorobą ówczesnych ludzi, zwłaszcza w okresach
nieurodzaju, była choroba głodowa. Jest bardzo prawdopodobne, że ludzie odległych epok chorowali także na rozmaite typy chorób nowotworowych, gdyż mieli styczność z naturalnymi czynnikami onkogennymi, jak benzopiren, promieniowanie jonizujące itp. Już bowiem trzy tysiące lat p.n.e. Sumerowie eksploatowali naturalny asfalt, w okolicach złóż którego skoncentrowany jest benzopiren. Wykaz chorób stwierdzonych po badaniach mumii Egipcjan jest tak długi, iż można go określić jako katalog muzeum patologii. Ogólnie paleopatologia stwierdza, że większość znanych chorób narządów wewnętrznych i chorób zakaźnych jest bardzo dawna i istnieją one prawdopodobnie od chwili pojawienia się człowieka. 2. Zdrowie jest to stan względnej równowagi organizmu reagującego na zmienne warunki środowiska zewnętrznego. Stan taki przejawia się w dobrym samopoczuciu fizycznym, psychicznym i społecznym człowieka. Zachwianie równowagi między organizmem a otoczeniem następuje wtedy, gdy czynniki zewnętrzne są zbyt silne i działają zbyt długo. Zachwianie tej równowagi powoduje chorobę. Zdrowie zależy od wielu czynników działających na organizm człowieka. Można je podzielić na trzy grupy : - czynniki fizyczne jak temperatura, wilgotność, ciśnienie atmosferyczne, promieniowanie jonizujące ; - czynniki chemiczne naturalne składniki gleby, powietrza i wody oraz składniki wytworzone w wyniku działalności człowieka, powodujące zanieczyszczenie tych środowisk; - czynniki biologiczne drobnoustroje chorobotwórcze : bakterie, wirusy, grzyby chorobotwórcze, pasożyty zwierzęce. 3. Chemizacja środowiska przyrodniczego a zdrowie człowieka. Środowisko przyrodnicze jest systemem wzajemnie powiązanych elementów. Jeśli połączenia te, tzn. przepływ energii i obieg materii, funkcjonują w sposób prawidłowy, to środowisko pozostaje w stanie równowagi. Szczególnym przykładem jest tu równowaga chemiczna, rozumiana jako zrównoważony bilans pomiędzy ilością uwalnianych pierwiastków i związków chemicznych a ich wykorzystywaniem (wiązaniem) w dalszych procesach. Jednak rozwój przemysłu, rolnictwa, motoryzacji doprowadził do zachwiania równowagi chemicznej środowiska. Przejawia się to w stałym napływie do środowiska związków chemicznych szkodliwie działających na żyjące w nim organizmy, w tym i na człowieka. W większości są to substancje o znacznej aktywności chemicznej i o zróżnicowanym stopniu potencjalnego zagrożenia dla życia biologicznego. Szczególnie niebezpiecznymi truciznami środowiskowymi w Polsce, są:
- metale ciężkie i ich związki - pyły - związki siarki - związki azotu - inne jony lub cząstki nieorganiczne Działanie każdej z tych substancji na organizm zależy od rodzaju trucizny, stopnia toksyczności, dawki, czasu działania oraz od drogi wprowadzenia jej do organizmu. Wszystkie te substancje, wprowadzone do środowiska krążą w przyrodzie. Zanieczyszczenia dotyczą więc powietrza, gleby, wody, żywności czyli tych elementów, z którymi bezpośrednio jest związany człowiek. 4. Zanieczyszczenia żywności i ich wpływ na zdrowie człowieka. Jedną z podstawowych dróg przedostawania się substancji chemicznych do organizmu człowieka jest przewód pokarmowy. W pokarmie gromadzą się zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska powiązanych w łańcuch troficzny. Tak więc podstawowym warunkiem żywienia jest zdrowa żywność. W ostatnich latach coraz częściej produkty żywnościowe zawierają różnego rodzaju zanieczyszczenia biologiczne, chemiczne, substancje dodatkowe, naturalne substraty toksyczne, które nie są obojętne dla organizmu człowieka. Zdrowotna wartość żywności zależy od stanu środowiska przyrodniczego, od metod i warunków uzyskiwania i przygotowywania surowców, od sposobów ich przetwarzania, warunków przechowywania oraz zachowania na każdym etapie podstawowych zasad higieny. Skażenia chemiczne żywności mogą przenikać z ziemi (nawożenie), z wody (ścieki) i z powietrza (pyły, spaliny). Mogą przedostawać się również w inny sposób, np. przy leczeniu zwierząt antybiotykami czy innymi substancjami mającymi stymulować wzrost i rozwój bądź przy opryskiwaniu roślin środkami ochrony. Wszystkie te substancje chemiczne przedostają się do mleka, mięsa, nasion, owoców i wraz z nimi spożywane są przez człowieka. Ponadto, coraz częściej przyczyną skażenia żywności związkami chemicznymi są substancje dodawane do produktów spożywczych w celu podnoszenia ich trwałości oraz walorów smakowo zapachowych. Jak wiadomo producenci na całym świecie dodają do wytwarzanej żywności rozmaite konserwanty i barwniki, które powodują, że wygląda ona efektowniej i ma dłuższy okres przydatności do spożycia. Nie zawsze jednak są to substancje obojętne dla zdrowia człowieka a nawet jego życia. Substancje dodatkowe w środkach spożywczych objęte są w ustawodawstwach poszczególnych państw odrębnymi przepisami. Pierwszym i podstawowym kryterium oceny i dopuszczenia środków dodatkowych jest
bezpieczeństwo dla zdrowia ludzi. Kolejny istotny warunek- to korzyść i niezbędność zastosowania substancji dodatkowych w produkcji danego środka spożywczego. Zgodnie z polskimi przepisami substancje dodatkowe dzieli się na następujące grupy: - barwniki - środki zapachowe - środki konserwujące - kwasy, zasady - środki stabilizujące - środki zagęszczające i klarujące - środki wzbogacające i słodzące. Wszystkie to substancje dodawane do żywności są szkodliwe dla zdrowia i mogą spowodować groźne następstwa w organizmie. Spożywane - nawet w niewielkich ilościach wraz z żywnością mogą wywołać określone zaburzenia. W oznaczaniu substancji dodatkowych stosuje się symbol E i zapis cyfrowy, np. E 132. Badaniem czynników zdrowej żywności zajmują się organizacje międzynarodowe takie jak : - Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) - Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). 5. Sposoby przeciwdziałania chemizacji żywności. Metody przeciwdziałania chemizacji żywności to przede wszystkim: - preferowanie środków ochrony roślin o szybkim stopniu biodegradacji; - preferowanie rolnictwa ekologicznego i żywności najwyższej jakości; - ograniczenie lub wyeliminowanie substancji chemicznych przy intensyfikacji procesów produkcji; - wykorzystanie naturalnych preparatów w celu podnoszenia odporności organizmów; - lokalizacja upraw z dala od ruchliwych dróg i zakładów przemysłowych emitujących szkodliwe pyły i gazy; - dokładne mycie, a nawet parzenie owoców oraz warzyw w celu usunięcia z ich powierzchni pozostałości niektórych szkodliwych związków; - ograniczenie spożywania, zwłaszcza przez dzieci, produktów konserwowanych, smażonych, wędzonych, ze względu na wysoką kumulację w nich zanieczyszczeń chemicznych; 6. Najczęstsze choroby XX wieku. Wiek XX to okres wielkiego tempa rozwoju nauki, techniki i osiągnięć cywilizacyjnych to wiek urbanizacji oraz dynamicznego przyrostu ludności
świata, która musi się wyżywić. Ostatnie stulecie to także niestety czas wyniszczających wojen i nadmiernej produkcji straszliwych śmiercionośnych broni, okres rabunkowej gospodarki naturalnymi zasobami przyrody i potęgującego się zanieczyszczenia środowiska. W dobie szybkich przemian cywilizacyjnych i społecznych, wzmożonego tempa życia, nagromadzenia zagrożeń i sytuacji stresowych, współczesny człowiek ma utrudnioną adaptację do zmieniających się warunków; obniża się odporność psychiczna człowieka i biologiczna zdolność organizmu do obrony. Ludzie coraz częściej zapadają na różne choroby. W zależności od zespołu, przyczyn które wywołują choroby, wyróżnia się trzy ich kategorie: - choroby cywilizacyjne - choroby społeczne - choroby zawodowe. Choroby cywilizacyjne są związane z rozwojem cywilizacji, głównie industrializacji, urbanizacji, motoryzacji i chemizacji. Zalicza się do nich: - wypadki przy pracy, wypadki drogowe, - zatrucia przemysłowe, - choroby wywołane przez nadmierny hałas i promieniowanie jonizujące, - choroby wywołane nadmiernym skażeniem środowiska substancjami chemicznymi, np. zatrucia przemysłowe, alergie, nowotwory, choroby układu oddechowego i krążenia. Innymi czynnikami chorobotwórczymi są; - nadmierne tempo życia, stały pośpiech i ustawiczny stres będące przyczyną nerwic, - zmiana trybu życia, ograniczenie ruchu i wysiłku, - nadmierne, niewłaściwe odżywianie przyczyniające się do otyłości, Choroby społeczne to grupa chorób najczęściej przewlekłych, występujących masowo w powiązaniu z warunkami społecznymi ludności. Do chorób społecznych w Polsce zalicza się: - gruźlicę - AIDS - choroby nowotworowe - choroby psychiczne - choroby serca - choroby zakaźne Choroby społeczne w znaczący sposób obniżają wartość biologiczną społeczeństwa i pogarszają sytuację ekonomiczną (absencja chorobowa, inwalidztwo, rehabilitacja ) Choroby zawodowe to schorzenia powstające w wyniku wykonywania określonej pracy (zawodu) lub z powodu warunków, w których się je wykonuje.
Czynnikami najczęściej wywołującymi choroby zawodowe są: - nieodpowiednia przymusowa pozycja ciała, - nadmierne obciążenie części kości, grup mięśni, - nieodpowiednie narzędzia pracy, - nadmierna eksploatacja narządu mowy, wzroku, - ciężkie warunki klimatyczne: zapylenie, niedotlenienie, temperatura, hałas, wstrząsy, - kontakt z truciznami przemysłowymi, ciałami promieniotwórczymi, lekami, Do chorób zawodowych zalicza się: - pylicę węglową u górników - pylicę krzemową u pracowników kamieniołomów i u szlifierzy, - raka skóry u asfalciarzy, - rozedmę płuc u wydmuchiwaczy szkła. Chorobami zawodowymi mogą być ponadto: żylaki, uszkodzenia narządów głosu i słuchu. W Polsce na 10 tyś. zachorowań zmarły w wyniku chorób zawodowych 102 osoby. Najczęściej zgony były spowodowane chorobami układy krążenia (54%), nowotworami złośliwymi żołądka (20%), rzadziej chorobami układu oddechowego, białaczką oraz urazami i zatruciami. Wzrost chorób cywilizacyjnych to dowód dramatycznej sytuacji, w jakiej znalazł się współczesny świat z winy człowieka. Chcąc uchronić się przed degeneracją i zagładą, musiałby znaleźć drogę wyjścia. Profilaktyka chorób współczesnej cywilizacji może być urzeczywistniona jedynie przez uświadomienie sobie dotychczasowych błędów postępowania z naturą, a także przez ochronę środowiska przyrodniczego człowieka i przez przywrócenie tam, gdzie jeszcze można, naturalnej równowagi biologicznej. Ochronę środowiska biofizycznego musi poprzedzać ochrona środowiska psychospołecznego. Nie wyeliminowując ze stosunków międzyludzkich niechęci i nienawiści, rozbrojenia psychicznego i militarnego świata i nie uwzględniając profilaktyki chorób cywilizacyjnych i nie wyrównując dysproporcji pomiędzy technizacją a humanizacją życia, ochrona naturalnego środowiska życia człowieka ma małą szansę powodzenia. Należy dodać, iż nowa propozycja zmienionego stosunku do zdrowia i do ciała, które przestaje być maszyną, a przybiera głęboką ekologiczną wymowę, będzie miała sens tylko wtedy, gdy zostaną uwzględnione koncepcje i idee zakorzenione w naszej własnej kulturze. Musimy także pozwolić jej rozwijać się zgodnie z dynamiką naszej własnej ewolucji społecznej i kulturalnej.