Opracowała: mgr Małgorzata Bareja Rodzina jest podstawowym, naturalnym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka. Oddziałuje na nie najdłużej i najsilniej. Jest również pierwszym środowiskiem społecznym, w którym dziecko się rozwija i uspołecznia. Ma ogromny wpływ na kształtowanie osobowości i zachowania dziecka w różnych sytuacjach społecznych. To w rodzinie uczy się ono współżycia i współdziałania z innymi ludźmi oraz odwzajemniania uczucia. Tu przekazywane są wartości, normy i wzory kulturowe, którymi kieruje się społeczeństwo. Ważne jest wiec czy rodzice dziecka wyznają te same zasady współżycia społecznego, co inni ludzie. Rodzina to grupa społeczna, która zamieszkuje razem. Każdy członek rodziny pełni określoną rolę, posiada prawa i obowiązki. A to z kolei określa jego pozycję w rodzinie. Strukturę rodziny tworzy układ pozycji poszczególnych członków, powiązanych ze sobą różnymi stosunkami. Jest ona wyznaczona przez układ ról : męża, żony, matki, dzieci itp. oraz wynikających z nich stosunków interpersonalnych. Członkowie rodziny wpływają na intensywność i treść wzajemnych kontaktów. Podstawowym celem każdej rodziny jest zachowanie ciągłości życia. Rodzice starają się więc stworzyć takie warunki, aby zabezpieczyć dziecku optymalne warunki rozwoju. Rodzina posiada również określone normy i zasady postępowania, służące do realizacji jej celów i zadań. Dysponuje również szeregiem specyficznych zasad kierujących zachowaniem i postępowaniem jej członków. Zasady te decydują o odrębności rodziny jako grupy społecznej. Każda rodzina pełni określone funkcje. Funkcja prokreacyjna polega na wydawaniu 1
na świat potomstwa, natomiast seksualna zaspokaja potrzeby małżonków. Praca zarobkowa członków rodziny to funkcja materialno ekonomiczna, a zabezpieczająco opiekuńcza funkcja jest zapewnieniem dobrego bytu. Następne funkcje to funkcje klasowa i legalizacyjno kontrolna. Polegają na wyznaczaniu pozycji członków rodziny w społeczeństwie, a także przestrzeganiu zachowań obowiązujących w społeczności, jak również w rodzinie. Ostatnia funkcja to socjopsychologiczna. W ramach realizowania tej funkcji członkowie rodziny wprowadzają dziecko w społeczeństwo, świat kultury, uczą umiejętności życiowych i zaspokajają potrzeby emocjonalne. Oddziaływania wychowawcze w dużym stopniu zależą od jakości i poziomu pełnienia przez rodzinę funkcji ekonomicznych i socjopsychologicznych, a także pewnych mechanizmów wychowawczych. W wychowaniu małego człowieka ogromny wpływ ma mechanizm naśladownictwa i identyfikacji z rodzicami. Małe dziecko wie, że nie potrafi zaspokoić samodzielnie swoich potrzeb i musi mu w tym pomóc osoba dorosła. Widzi, że rodzice umieją więcej niż ono samo. To prowadzi do pragnienia identyfikowania się z nimi. Identyfikacja z rodzicami jest najważniejsza w procesie wychowania dziecka. W miarę rozwoju poszerza się krąg jego znajomości i pojawiają się inne modele, ale rozmiar i siła identyfikacji z innymi osobami jest znacznie mniejsza. Powodem tego jest fakt, iż pozostałe modele okazują dziecku mniej miłości i czułości niż rodzice. Wiele interakcji z takimi osobami jest przelotnych i krótkotrwałych. Z punktu widzenia pedagogiki i wychowania, ważne jest, aby modele, z którymi dziecko się identyfikuje miały cechy godne naśladownictwa i powielania. W niekorzystnej sytuacji znajdują się dzieci, których rodzice wykazują cechy nieakceptowane społecznie. Wzorując się na nich dzieci mogą mieć trudności w nawiązywaniu prawidłowych kontaktów społecznych. Równie ważnym mechanizmem wychowawczym są trzy rodzaje oddziaływań wychowawczych stosowanych przez rodziców: wychowanie zintegrowane (konserwatywne), wychowanie autokratywne (rygorystyczne), wychowanie w dialogu (kreatywne). 2
W wychowaniu zintegrowanym istotą stosunków wychowawczych jest stopniowe dochodzenie do rozwiązywania zadań przez minimalną ingerencję. Dziecko jest stawiane przed pseudoproblemami, gdyż przeszkody, które musi pokonać, są minimalne. Często rodzice sami wyręczają w rozwiązywaniu problemu. Minimalne konflikty społeczne kształtują osobowości infantylne, niesamodzielne, egocentryczne, niezdecydowane, nieodpowiedzialne i konformistyczne. W wychowaniu autokratycznym jawne konflikty między rodzicami a dzieckiem występują bardzo rzadko, ale dziecko przeżywa ukryte konflikty o wysokiej intensywności. Rodzice narzucają mu swoją wolę, dążą do całkowitego podporządkowania sobie dziecka. Ponieważ sprzeciw wobec poleceń rodziców oznacza karę dla dziecka, niemożliwe jest dojście do porozumienia. Są to konflikty nierozwiązywalne. Takie oddziaływanie wychowawcze kształtuje osobowość bezradną, apatyczną, znerwicowaną, z objawami zaburzeń psychicznych lub też osobowość cyniczną, nietolerancyjną, agresywną, autorytarną. Istotą procesu wychowania kreatywnego są stosunki egalitarne, partnerskie i demokratyczne. Dzięki wypowiadanym sądom i poglądom dochodzi do rozwiązywania konfliktów. Ważnym elementem jest tu silna więź łącząca partnerów. Okazują sobie aprobatę, nawet wtedy, gdy wypowiadają wobec siebie krytyczne uwagi. Ten rodzaj wychowania kształtuje takie cechy osobowości, jak: odwaga, samodzielność aktywność, tolerancja, otwartość myślenia, życzliwość, gotowość współpracy i współdziałania, dążenie do samokontroli i samorozwoju. Najbardziej znaczącym czynnikiem środowiska wychowawczego są postawy rodziców. Wpływają one bezpośrednio i pośrednio na zachowanie dzieci. Postawy rodzicielskie to całokształt stosunków rodziców wobec dziecka ( osobno ojca, osobno matki ), świadomość ich oddziaływania na nie oraz znajomość zagadnień wychowawczych, kształtowanych podczas pełnienia roli rodzica. Najbardziej optymalna dla potrzeb prawidłowego rozwoju dziecka jest postawa kochająca. Charakterystyka typów postaw rodziców: - postawa kochająca to czułość, serdeczność, racjonalny stosunek rodziców do dziecka, udzielanie mu pomocy w planach i zamierzeniach. - ochraniająca to rodzice przedkładają dobro dziecka ponad wszystko, obdarzają je szczególnymi przywilejami, pobłażaniem, osłaniają przed ujemnym wpływem otoczenia. - wymagająca: rodzice stawiają dziecku wygórowane żądania, kontrolują czy dziecko 3
realizuje ściśle i dokładnie ustalony plan postępowania. - postawa odrzucająca (odpychająca): objawia się pozostawieniem dziecka w samotności, bez opieki; nieliczeniem się z jego uwagami i propozycjami, grożeniem wyrzuceniem z domu. - zaniedbująca: wyraża się brakiem troski o dziecko, niezaspokajaniem jego potrzeb fizycznych i psychicznych. - postawa obojętna: rodzice zwracają uwagę na dziecko wówczas, gdy jest ono blisko fizycznie i oddalają się od niego, gdy jest daleko; nie czynią żadnych planów, co do przyszłości dziecka. Dzieci również przyjmują określone postawy wobec rodziców i rodzeństwa. Największym uczuciem obdarzane są matki, następnie młodsze rodzeństwo, później starsze rodzeństwo, a najmniej związane są z ojcami, których odbierają jako bardziej krzyczących i utrzymujących dystans uczuciowy. Postawy dziecka do członków rodziny są zbliżone do ich postaw wobec dziecka. Relacje miedzy rodzicami i dziećmi są strukturą zbliżoną i dynamiczną, bardzo zmienną. Obie strony dostosowują się tu do siebie i jednocześnie wywierają silny wpływ na siebie, na poglądy i zachowanie się partnerów. Treścią wzajemnego oddziaływania są myśli, uczucia i pragnienia, wzajemne postawy członków rodziny. Stosunki rodzinne kształtują się i rozwijają na podstawie norm i wzorów kulturowych, społecznych i osobowych rodziny. Stosunki interpersonalne powstają w wyniku interakcji zachodzących między członkami rodziny. Interakcje to wzajemne oddziaływanie osób na siebie. Im liczniejsza jest rodzina, tym większa liczba interakcji zachodzi miedzy rodzicami i dziećmi, między małżonkami i rodzeństwem. Charakter i jakość tych interakcji wpływa na kształtowanie się postaw dzieci, oraz na wytworzenie określonych stosunków rodzinnych. Trzy zasadnicze typy stosunków między rodzicami a dziećmi : 1. Pozytywne stosunek miłości, akceptacji dziecka, solidaryzowania się, pomaganie sobie nawzajem. Dobra atmosfera w rodzinie jest 4
wynikiem wielu czynników, np. tolerancji, zaufania wobec dziecka, zgodnego współżycia rodziców, wspólnej troski rodziców o prawidłowe wychowanie dziecka. 2. Ambiwalentne czyli ani zdecydowanie pozytywne ani zdecydowanie negatywne stosunki. W takich rodzinach uczucia pozytywne i negatywne przenikają się, np. rodzeństwo kłóci się, popada w konflikty, ale darzy się wzajemnym uczuciem. 3. Negatywne nadmierna kontrola, odtrącenie, krytykowanie, rodzice nie okazują dziecku zainteresowania jego problemami, okazuję mu zniecierpliwienie, zaniedbują dziecko, są z niego niezadowoleni. Uczucia, które charakteryzują każdą rodzinę są bardzo złożone - od postaw akceptacji i odrzucenia, dominacji i uległości do życzliwości i zazdrości. Rodzice mogą jednocześnie odrzucać i utożsamiać się z dzieckiem. Jest to zjawisko zupełnie normalne, pozwalające na harmonijny rozwój dziecka. Na rodzicach ciąży również bardzo duża odpowiedzialność. Ich zachowania, postawy, reakcje, system uznawanych norm i wartości, sposób w jaki odnoszą się do siebie i innych, istotnie wpływa na rozwój ich dzieci. Bibliografia: 1. Olubińska A. (1987). Konflikty małżeńskie a efekty wychowania w rodzinie. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. 2. Rembowski J. (1972). Więzi uczuciowe w rodzinie. Warszawa: WSiP. 3. Rembowski J. (1986). Rodzina w świetle psychologii. Warszawa: WSiP. 4. Ziemska M. (1969). Postawy rodzicielskie. Warszawa: Wiedza Powszechna. 5. Ziemska M. (1979). Rodzina i dziecko. Warszawa: PWN. 5