EKOLOGICZNE GRANICE WZROSTU Anna BLUSZCZ Politechnika Śląska Streszczenie: Tendencje społeczeństwa do nieustannego wzrostu gospodarczego w połączeniu ze zmianami demograficznymi doprowadziły dziś do istotnych problemów ekologicznych w skali globalnej, do których należą między innymi: wzrost wykorzystania nieodnawialnych zasobów naturalnych, wzrost emisji gazów cieplarnianych, zanieczyszczenia gleb, wód, powietrza oraz postępująca degradacja ekosystemów. W obliczu tak poważnych zagrożeń niezbędne są globalne inicjatywy wszystkich państw w celu ograniczania skutków nadmiernej konsumpcji. Celem artykułu jest prezentacja metod pomiaru poziomu konsumpcji zasobów naturalnych przez społeczeństwa oraz badanie zależności pomiędzy poziomem rozwoju społeczeństw, a zużyciem zasobów. Jako metodę pomiaru poziomu konsumpcji dzisiejszych pokoleń w odniesieniu do możliwości regeneracyjnych środowiska naturalnego wykorzystano popularny miernik ślad ekologiczny (Ecological Footprint). Natomiast jako metodę oceny poziomu rozwoju społeczeństw wykorzystano wskaźnik Human Development Index (HDI), uwzględniający trzy podstawowe obszary: oczekiwana długość życia, poziom PKB na mieszkańca oraz edukację. Wyniki badań wskazują, że aktualny trend nieograniczonej konsumpcji krajów wysokorozwiniętych odbywa się kosztem przyszłych pokoleń. Słowa kluczowe: ślad ekologiczny, wskaźnik rozwoju społecznego, zrównoważony rozwój WPROWADZENIE Stały wzrost zapotrzebowania na energię, problemy klimatyczne, wykładnicza tendencja wzrostu emisji gazów cieplarnianych, wzrost zanieczyszczenia gleb, wód, powietrza oraz postępująca degradacja ekosystemów to najpoważniejsze problemy cywilizacyjne naszego pokolenia. Stąd też aktualne są dzisiaj pytania: Dokąd zmierzamy? Jakie są granice wzrostu gospodarczego? Jak zapewnić dobrobyt dzisiejszym i przyszłym pokoleniom bez degradacji środowiska naturalnego? Przedstawione wyzwania stanowią problemy globalne i nie da się ich rozwiązać wdrażając działania lokalnie jedynie współdziałanie wszystkich państw może przynieść skutek. Jakie zatem działania należy podjąć na skalę światową, aby z jednej strony utrzymywać rozwój społeczeństwa, a z drugiej strony zabezpieczyć zasoby naturalne dla przyszłych pokoleń. Na to pytanie nie ma dziś jednoznacznej odpowiedzi fakty jednak wskazują jedno, że utrzymywanie aktualnego poziomu konsumpcji państw wysokorozwiniętych przy aktualnym tempie wzrostu populacji w już niedalekiej przyszłości doprowadzą do wyczerpania i wyeksploatowania zasobów naturalnych, a środowisko utraci naturalną możliwość odbudowy. Zasoby ziemi dzielimy na odnawialne i nieodnawialne. Zasoby odnawialne można pozyskiwać w tempie nie szybszym niż tempo ich odradzania się bez straty dla przyszłych pokoleń. W latach 90 tych XX wieku na zaspokojenie potrzeb ludności w żywność, opał, papier wykorzystywane było 20% lądowej produkcji biomasy. W pierwszej dekadzie
obecnego stulecia poziom ten wzrósł do 25%, przy takiej tendencji do połowy stulecia będziemy wykorzystywać ponad połowę całej lądowej biomasy. Według Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa 38% powierzchni Ziemi wolnej od lodu zostało zamienione na tereny rolne (w tym 12% to uprawy, 26% pastwiska). Uprawa rolna stanowi już 70% powierzchni terenów trawiastych, 50% terenów sawann i zajętych niegdyś przez lasy oraz 27% terenów tropikalnych. Od 1985 do 2005 nastąpiła znacząca ekspansja terenów tropikalnych, co ma ogromny wpływ na bioróżnorodność, emisje oraz warunki glebowe [3]. Wraz z końcem XVIII wieku silnie uwidoczniły się negatywne efekty rewolucji przemysłowej oraz wzrastającej presji człowiek na Ziemię. Populacja ludzka rośnie w tempie geometrycznym, zaś ilość dostępnych zasobów naturalnych jest ograniczona. Stąd też liczne inicjatywy i koncepcje naukowców, organizacji międzynarodowych czy też globalnych korporacji mające na celu minimalizację presji człowieka na środowisko przyrodnicze uwzględniające jednak aspekty rozwoju społeczeństwa. Pojęcia rozwoju społecznogospodarczego i ochrony środowiska są wzajemnie od siebie zależne, a w publikacjach naukowych zaczęły funkcjonować pod następującymi nazwami np. rozwoju ekologicznego [7], rozwoju bez destrukcji [9] czy też rozwoju przyjaznego dla środowiska [1]. W 1980 roku Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature IUCN) opublikowała we współpracy ze Światowym Funduszem na rzecz Przyrody (World Wildlife Fund WWF) i Biurem Projektowym Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (United Nations Development Programme UNDP) dokument pt: Światowa Strategia Zachowania Przyrody [12]. Raport podkreślał znaczenie czynników socjalnych i ekologicznych w długookresowym rozwoju społeczno-gospodarczym. Stał się też podstawą współcześnie najszerzej rozpowszechnianego nurtu w ekonomii, uwzględniającego środowisko naturalne koncepcji tzw. trwałego, zrównoważonego rozwoju (sustainable development). Pojęcia tego, jako wzorca polityczno-środowiskowego użyto po raz pierwszy w Raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju (Word Commission on Environment and Development WCED) pt. Nasza Wspólna Przyszłość z roku 1987 [10]. Rdzeniem koncepcji jest zachowanie zdolności regeneracyjnych środowiska przyrodniczego zaspokajających potrzeby dzisiejszych pokoleń, nie ograniczając jednocześnie możliwości przyszłych generacji do zaspokajania ich potrzeb. Celem artykułu jest prezentacja zależności pomiędzy poziomem rozwoju społeczeństw a zużyciem zasobów. Jako metodę oceny poziomu rozwoju wykorzystano wskaźnik Human Development Index (HDI), uwzględniającym trzy podstawowe obszary: oczekiwana długość życia, poziom PKB na mieszkańca oraz edukację. Natomiast, jako metodę pomiaru poziomu konsumpcji dzisiejszych pokoleń w odniesieniu do możliwości regeneracyjnych środowiska naturalnego wykorzystano popularny miernik ślad ekologiczny (Ecological Footprint). ŚLAD EKOLOGICZNY, JAKO MIERNIK KONSUMPCJI ZASOBÓW NATURALNYCH PRZEZ CZŁOWIEKA Ślad ekologiczny (Ecological Footprint), nazywany również ekologicznym odciskiem stopy jest jednym ze stosunkowo nowych mierników pozwalających na ocenę presji człowieka na środowisko przez wielkość konsumpcji dóbr i usług. Wartość Ekologicznego
Śladu określa powierzchnię obszaru biologicznie produktywnego, jaki jest niezbędny do zaspokojenia potrzeb życiowych populacji ludzkiej z uwzględnieniem stylu życia [11]. Jest on mierzony powierzchnią lądu i mórz, potrzebną aby wyprodukować obecnie wykorzystywane przez ludzkość zasoby i zaabsorbować wytwarzane przez ludzi zanieczyszczenia. Twórcą pojęcia śladu ekologicznego jest prof. Mathis Wackernagel, obecnie dyrektor organizacji Global Footprint Network. W jednym z wywiadów stwierdził, że: analizowanie światowej gospodarki w kryteriach śladu ekologicznego jest jak księgowanie naszych domowych dochodów. Trzeba wiedzieć, ile się zarabia i ile wydaje, bo inaczej nie będzie można przewidzieć bankructwa. Ta prosta reguła odnosi się także do ekologii [13]. Ecological Footprint wyróżnia sześć kategorii obszarów mierzonych dosłownie jednostkami powierzchni (tzw. globalnymi hektarami) tj.: rolnicze i hodowlane użytkowanie ziemi, lasy, obszary połowowe, obszary zabudowane, obszary zielone absorbujące dwutlenek węgla. Ślad ekologiczny pokazuje przede wszystkim, jak bardzo obszary o wysokim uprzemysłowieniu zależne są od zasobów naturalnych znajdujących się w innych miejscach świata. W odniesieniu do każdego obszaru wylicza się wskaźnik wyrażony w jednostkach powierzchni w globalnych hektarach na osobę (gha/os). Nie można zapomnieć, że tylko część powierzchni Ziemi jest możliwa do zamieszkania przez człowieka. Jedynie 29,2% powierzchni planety to obszary lądowe (148940000 km 2 ), ale człowiek nie jest w stanie żyć w każdych warunkach. 11% powierzchni lądowej (16383400 km 2 ) to subekumeny, do których zalicza się pustynie, obszary pokryte lodem lub wieczną zmarzliną, nienadające się do stałego przebywania i użytkowania [6]. Zatem powierzchnia możliwa do zamieszkania wynosi 132556600 km 2. Przeciętnie człowiek potrzebuje 2,7 gha/os., aby zaspokoić swoje życiowe potrzeby. Tymczasem, jeżeli podzielimy powierzchnię produkcyjną naszej planety przez liczbę jej mieszkańców, okaże się, że na jedną osobę przypada tylko 2,1 gha. Oznacza to, że zużywamy więcej zasobów, niż Ziemia jest w stanie wygenerować. Szczególnie w krajach bogatych, wysoko rozwiniętych występuje nadmierna i stale rosnąca konsumpcja (17 ton surowców na 1 osobę na rok) [2]. Kalkulacje EF są regularnie publikowane w raportach WWF Living Planet 2012 [14]. Na podstawie danych zaprezentowanych na rysunku 1 widać, że zdolność regeneracji środowiskowej systematycznie maleje w porównaniu z coraz to większą presją człowieka na środowisko w postaci konsumpcji zasobów naturalnych i produkcji zanieczyszczeń. Największy narodowy ślad ekologiczny mają USA oraz Chiny. Każde z tych państw konsumuje jedną piątą zasobów Ziemi. Podczas jednak, gdy ślad ekologiczny dla mieszkańca Chin wynosi średnio 2,1 gha/os, to dla mieszkańca USA ponad 9 gha/os. Dla kontrastu, ślad ekologiczny mieszkańca Kongo, które ma siódmą najwyższą zdolność biologiczną na świecie (13,9 gha/os.), wynosi zaledwie 0,5 gha/os. Na podstawie danych prezentowanych na stronach Global Footprint Network przedstawiono przykładowe oszacowania śladu ekologicznego dla świata (tabela 1) i krajów Unii Europejskiej (rysunek 2).
4,0 3,5 3,7 3,5 3,0 2,5 2,0 2,4 2,5 3,1 2,8 2,9 2,8 2,8 2,6 2,6 2,7 2,6 2,4 2,3 2,1 2,5 2,0 2,7 2,7 1,8 1,8 1,5 1,0 0,5 0,0 1961 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2007 Total Ecological Footprint Total Biocapacity Źródło: Global Footprint Network Rys. 1 Global Ecological Footprint Tabela 1 Poziom światowego śladu ekologicznego Populacja (mln) Ecological Footprint gha/osobę Zdolność biologiczna gha/osobę Deficyt lub rezerwa ekologiczna Świat 6671,6 2,7 1,8 (0,9) Kraje wysokorozwinięte 1031,4 6,1 3,1 (3,0) Kraje o średnim poziomie rozwoju 4323,3 2,0 1,7 (0,2) Kraje o niskim poziomie rozwoju 1303,3 1,2 1,1 (0,1) Europa 730,9 4,7 2,9 (1,8) Źródło: Global Footprint Network Aktualnie rosnące tempo zużycia surowców mineralnych przez ludzkość pokazuje deficyt możliwości samoodnowy przez środowisko naturalne i taki stan rzeczy prowadzi do nieuniknionego wyczerpania zasobów na Ziemi w długookresowej perspektywie. Na rysunku 2 zaprezentowano szacunkowy ekologiczny deficyt bądź też ekologiczną rezerwę dla krajów członkowskich Unii Europejskiej (z wyłączeniem Cypru i Malty ze względu na brak danych). Na podstawie przedstawionych danych widać, że tylko cztery kraje spośród 26 badanych krajów członkowskich posiadają rezerwę ekologiczną to znaczy zużywają mniej zasobów niż ich zdolność biologiczna są to: Finlandia, dla której ślad ekologiczny wynosił 6,2 gha/os a zdolność biologiczna 12,5 gha/os stąd też najwyższa rezerwa 6,3 gha/os; Szwecja, dla której ślad ekologiczny wynosił 5,9 gha/os a zdolność biologiczna 9,7 gha/os stąd rezerwa 3,9 gha/os; Łotwa, dla której ślad ekologiczny wynosił 5,6 gha/os a zdolność biologiczna 7,1 gha/os stąd rezerwa 1,4 gha/os;
Estonia, dla której ślad ekologiczny wynosił 7,9 gha/os a zdolność biologiczna 9 gha/os stąd rezerwa 1,1 gha/os; -10,0-5,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 Finlandia Szwecja Łotwa Estonia Litwa Węgry Rumunia Chorwacja Słowacji Bułgaria Francja Austria Polska Słowenia Irlandia Czechy Niemcy Portugalia Dania Wielka Brytania Grecja Hiszpania Włochy Holandia Belgia -0,3-0,8-0,8-1,2-1,4-1,9-2,0-2,0-2,3-2,7-2,8-3,1-3,2-3,2-3,4-3,6-3,8-3,8-3,8-5,2-6,7 1,4 3,9 1,1 6,3 Ecological Footprint of Consumption Total Biocapacity Ecological (Deficit) or Reserve Rys. 2 Poziom rezerwy lub deficytu ekologicznego krajów UE Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Ecological Footprint Atlas 2010. www.footprintnetwork.org/atlas Polska należy do krajów posiadających deficyt ekologiczny to znaczy, zużywamy więcej zasobów niż wynosi polska zdolność biologiczna. Ślad ekologiczny Polski wynosi 4,34992 gha/os., a zdolność biologiczna Polski to 2,09088 gha/os. stąd deficyt 2,2590 w zaokrągleniu 2,3. Oznacza to, że wykorzystujemy prawie dwa razy więcej, niż Ziemia mogłaby nam zaoferować, gdyby wszyscy ludzie korzystali z jej bogactw w takim samym stopniu. Krajami o największym ekologicznym deficycie są: Belgia (6,7 gha/os); Holandia (5,2 gha/os); Hiszpania, Włochy i Grecja o deficycie na tym samym poziomie 3,8 gha/os, Wielka Brytania (3,6 gha/os), Dania (3,4 gha/os), Niemcy oraz Portugalia (3,2 gha/os). Ślad ekologiczny może być obliczany indywidualnie dla każdego człowieka lub dla grupy ludzi organizacji, społeczeństwa, narodu, albo dla producenta czy typu produkcji, jak na przykład wytwarzanie konkretnego produktu. Bierze się pod uwagę wszystkie konsumowane materiały biologiczne i całą emisję produkowanego dwutlenku węgla w ciągu roku. Na przykład: wyprodukowanie 1 kg wołowiny powoduje emisję takiej samej ilości CO2 jak jazda non stop samochodem z prędkością 50 km/h przez 250 km. Produkcja tej porcji mięsa pochłonie taką samą ilość energii jak żarówka 20-watowa paląca się przez 20 dni. Ekolodzy dążą do tego, by ślad ekologiczny był używaną stale miarą rozwoju gospodarczego, uzupełniającą tradycyjny wskaźnik produktu krajowego brutto.
HUMAN DEVELOPMENT INDEX HDI Human Development Index (HDI) jest to wskaźnik utworzony przez Organizację Narodów Zjednoczonych w celu pomiaru rozwoju poszczególnych krajów z uwzględnieniem trzech podstawowych obszarów: oczekiwana długość życia, poziom PKB na mieszkańca, edukacja. Poziom wskaźnika mieści się w przedziale < 0,1 >. Obliczenia rozpoczęto w 1990 roku i są corocznie publikowane w postaci rankingu krajów. Polska zajęła 35 pozycję w rankingu w 2013 roku, wśród 187 krajów objętych oceną. Jak wynika z badań prezentowanych na stronach Global Footprint Network im wyższy dochód narodowy tym wyższy ślad ekologiczny. Zależności między poziomem Human Development Index (HDI) oraz poziomem śladu zaprezentowano na rysunku 3. Rys. 3 Zależności pomiędzy Ecological Footprint (EF) i Human Development Index (HDI) Źródło: Footprint-Annual Report 2012. Global Footprint Network W dłuższej perspektywie zrównoważony rozwój można zapewnić tylko wtedy, gdy kraje będą spełniać jednocześnie dwa kryteria: ślad ekologiczny będzie mniejszy niż 1,8 gha na mieszkańca, a wskaźnik rozwoju społecznego (HDI) będzie wyższy od 0,8. Ekolodzy dążą do tego, by ślad ekologiczny był używaną stale miarą rozwoju gospodarczego, uzupełniającą tradycyjny wskaźnik produktu krajowego brutto. PODSUMOWANIE I WNIOSKI KOŃCOWE Rozwój społeczno-gospodarczy jest ściśle uzależniony od dostępu do surowców mineralnych oraz energetycznych. Fakt, że 80% ludności świata mieszka w krajach gdzie zużywanych jest więcej zasobów niż zdolność ich odtworzenia w granicach tych państw oznacza, że skutki tej konsumpcji przenoszone będą na kolejne pokolenia. Gdyby wszyscy
ludzie na Ziemi żyli na tak wysokim poziomie konsumpcji, ludzkość potrzebowałaby do życia 5 planet takich jak Ziemia [5]. System powiązań i zależności pomiędzy standardem życia społeczeństwa, gospodarką i stanem środowiska naturalnego wyznacza jeden możliwy kierunek dalszej egzystencji, czyli zrównoważony rozwój. Zużycie zasobów naturalnych musi odbywać się z uwzględnieniem zasad racjonalnego gospodarowania na poziomie zdolności biologicznej środowiska. W przemyśle natomiast, niezbędne są wszelkie inicjatywy proekologiczne, których celem jest minimalizacja negatywnych skutków działalności na środowisko [8]. Popularyzacja zatem metod pomiaru poziomu konsumpcji zasobów naturalnych między innymi w postaci śladu ekologicznego, powinno pobudzać odpowiedzialność państw oraz każdego obywatela za prowadzony styl życia. LITERATURA 1. L.S. David. L. Duckstein. Multicriterion ranking of alternative long-range water resources systems, Water Resources Bulletin, vol. 12, pp. 731-754, 1976. 2. J. Dubiński. M. Turek. Szanse i zagrożenia rozwoju górnictwa węgla kamiennego w Polsce. Wiadomości Górnicze nr 11, s. 626-633, 2012. 3. J.A. Foley et al. (2011, Oct). Solutions for a cultivated planet. Nature, [Online].vol.478, pp. 337-342. Available: http://www.soest.hawaii.edu/oceanography/courses/ocn310_2/fall14/files/essay4/fole y.pdf [Jun.1, 2015] 4. S. Burns. M. Wackernagel. Footprint-Annual Report 2012. Global Footprint Network. Internet: http://www.footprintnetwork.org/images/article_uploads/2012_annual_report.pdf, 2012 [Jun. 1, 2015] 5. L. Kłos. Ślad ekologiczny jako nieekonomiczny miernik jakości życia społeczeństwa. Available: http://www.ue.katowice.pl/fileadmin/_migrated/content_uploads/6_l.klos Slad_ekol ogiczny_jako_nieekonomiczny_miernik...pdf [Jun. 15, 2015] 6. J. Makowski. Geografia fizyczna świata. Warszawa PWN, 2007, s. 302. 7. I. Sachs. Eco-development: a definition, Ambio, vol. 8, no, 2-3, pp. 111-113, 1979. 8. J. Słonimiec. P. Szatkowska. N. Stepień. J. Urban. S. Dobosz. G. Biernacki. JI. Han Yeon. Stan realizacji celów zintegrowanej polityki produktowej w Polsce na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej. in Management System in Production Engineering No 4(20), 2015. 9. M.K. Tolba. Development without Destruction: Evolving Environmental Perceptions. Dublin: Tycooly Publishing, 1976. 10. WCED, Our Common Future, London: Oxford University Press, 1987. 11. W. Wilczyńska-Michalik. K. Świder. Założenia koncepcji Ekologicznego Śladu i przykłady obliczeń dla dużych miast. Studia Geographica I, s. 103-125, 2010. 12. World Conservation Strategy. Living Resource Conservation for Sustainable Development, IUCN-NDP-WWF. Internet: https://portals.iucn.org/library/efiles/documents/wcs-004.pdf 1980 [June 15, 2015].
13. Internet: http://ulicaekologiczna.pl/zdrowy-styl-zycia/slad-ekologiczny-%e2%80%93- koszt-naszego-bycia-na-ziemi/, Jul.5, 2011 [Jul. 15, 2015] 14. Living Planet Report: Biodiversity, biocapacity and better choices. Internet: http://www.wwf.de/fileadmin/fm-wwf/publikationen-pdf/wwf_lpr_2012.pdf, 2012 [Jul. 15, 2015] 15. Internet: www.footprintnetwork.org/atlas [Jul. 5, 2015] dr inż. Anna Bluszcz Politechnika Śląska, Wydział Górnictwa i Geologii Katedra Zarządzania i Inżynierii Bezpieczeństwa ul. Akademicka 2a, 44-100 Gliwice, Polska e-mail: anna.bluszcz@polsl.pl Data przesłania artykułu do Redakcji: 07.2016 Data akceptacji artykułu przez Redakcję: 11.2016