ZAGROśENIA RÓśNORODNOŚCI W ZESPOLE Caucalido-Scandicetum

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: 267-276 ZAGROśENIA RÓśNORODNOŚCI W ZESPOLE Caucalido-Scandicetum Denise F. Dostatny Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych, Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie Wstęp Historia flory segetalnej jest prawie tak długa, jak historia kultury i gospodarki ludzkiej. Wraz z wprowadzaniem upraw roślin uŝytkowych na kolejne tereny dostawały się specyficzne dla nich chwasty. Natomiast flora segetalna ulega stałym zmianom. WiąŜe się to ze zmianą w sposobach uprawy roli. Nowoczesna agrotechnika spowodowała ustępowanie wielu gatunków chwastów, aŝ do całkowitego ich wyginięcia. Chwasty określane są jako rośliny niepoŝądane z punktu widzenia gospodarki człowieka. Musimy jednak odnieść się do ich obecności na polu w kontekście ich roli w przyrodzie, poniewaŝ agroekosystemy, w których występują, są kompleksami składającymi się z wielu komponentów współdziałających ze sobą w czasie i przestrzeni [MARSHALL i in. 2003]. Roślinność pól uprawnych jest jednym z głównych elementów krajobrazu Polski. Znane jest wiele pozytywnych oddziaływań chwastów, np. chronią wierzchnią warstwę gleby przed erozją, zatrzymują składniki pokarmowe w glebie, stwarzają korzystne warunki dla rozwoju poŝytecznych mikroorganizmów, mogą przez działanie allelopatyczne stymulować wzrost roślin uprawnych, wykorzystane są jako broń biologiczna, jako bioindykatory oraz w przemyśle kosmetycznym, stanowią wartościową domieszkę paszową, posiadają właściwości lecznicze [HOCHÓŁ 2003; ANIOŁ-KWIATKOWSKA, KĄCKI 2003]. Przede wszystkim uczestniczą w tworzeniu mikroklimatu w agroekosystemach, co przemawia, jak pisze HOCHÓŁ [2003], za traktowaniem tych gatunków jako roślin towarzyszących uprawom. PoniŜsze opracowanie jest porównaniem prac róŝnych autorów nad występowaniem gatunków chwastów zespołu Caucalido-Scandicetum (zespół ten jest zagroŝony wyginięciem na terenie naszego kraju, a takŝe w Europie). Głównym celem pracy jest przedstawienie aktualnego zmniejszenia róŝnorodności biologicznej w tym zespole. Teren i metody badań Niniejszy artykuł jest przeglądem wykonanym w oparciu o literaturę oraz kilkuletnie badania własne, prowadzone na terenie Niecki Nidziańskiej, która dzieli się na 8 mezoregionów: PłaskowyŜ Jędrzejowski, WyŜyna Miechowska,

268 D.F. Dostatny PłaskowyŜ Proszowicki, Garb Wodzisławski, Dolina Nidy, Niecka Solecka, Garb Pińczowski i Niecka Połaniecka [KONDRACKI 2002]. Południową część tego regionu charakteryzują wapniste piaskowce, wapienie, iły i gipsy, które zostały lekko sfałdowane i wypiętrzone. Większa część badań została przeprowadzona na rędzinach, poniewaŝ na tych glebach występują unikalne gatunki chwastów, naleŝące do zbiorowiska Caucalido-Scandicetum. Są to gleby powstające ze zwietrzenia skał wapiennych i gipsowych o duŝej zawartości wapnia, gdzie występują kalcyfilne i ciepłolubne gatunki chwastów. Porównywane były zdjęcia fitosocjologiczne, wykonane w róŝnych latach badań przez róŝnych autorów. W latach 60. wykonano 10 zdjęć w obrębie Jury Krakowskiej [KORNAŚ 1950] oraz 3 zdjęcia przy rezerwacie Skorocice, koło Buska-Zdrój [MEDWECKA-KORNAŚ 1959]. Pod koniec lat 80. oraz w latach 1999-2002 wykonano 281 zdjęć w obrębie Szanieckiego Parku Krajobrazowego [DYGUŚ 2002] oraz na początku lat 90., 28 zdjęć [GŁAZEK, KOWALIK 1983] w gminie Raków. Badania własne dotyczyły 80 zdjęć fitosocjologicznych wykonanych w latach 1997-1999 [DOSTATNY 2000] oraz 20 zdjęć z lat 2004-2005 [DOSTATNY 2006]. Zestaw zdjęć fitosocjologicznych cytowanych wyŝej autorów oraz zestaw zdjęć z badań własnych znajdują się w oryginalnych pracach. Wszystkie zdjęcia zostały wykonane metodą Braun-Blanquet a [BRAUN- BLANQUET 1964; SZAFER, ZARZYCKI (red.) 1972] na powierzchni 100 m 2, na polach konwencjonalnych upraw zboŝowych. Miejsca wykonania zdjęć zostały wybrane losowo. Zdjęcia zostały pogrupowane, co posłuŝyło do obliczenia stopnia stałości fitosocjologicznej. Było to podstawą sporządzenia tabeli 1, gdzie porównano stopień stałości poszczególnych gatunków chwastów zespołu Caucalido-Scandicetum w róŝnych okresach badań. W badaniach prowadzonych w latach 1997-1999 oraz 2004-2005 badano odczyn gleby polowym kwasomierzem glebowym Helliga na głębokości 0 5 cm oraz obliczano współczynnik róŝnorodności w kaŝdym zdjęciu i przeliczano jego średnią dla kaŝdego okresu badań (1997-1999 oraz 2004-2005). Przeprowadzono wywiady z rolnikami na temat stosowanej ochrony przed chwastami. Wyniki Płaty zespołu Caucalido-Scandicetum są bardzo bogate florystycznie. W badaniach przeprowadzonych w latach 1997-1999 i 2004-2005 ogólne pokrycie gatunków chwastów na kaŝdym zdjęciu było zawsze niŝsze od 50%, a średnio wynosiło 35%. Mimo duŝej liczby gatunków chwastów na polu, ich ogólne pokrycie nie było wysokie, poniewaŝ kaŝdy gatunek występował w małej ilości. Było to związane z ogólnie wysokim pokryciem roślin uprawnych - zawsze powyŝej 80%. Typowa postać zespołu Caucalido-Scandicetum występuje najczęściej wokół istniejących na terenie badań rezerwatów kserotermicznych. Im bliŝej granicy rezerwatów, tym większe jest nachylenie terenu i tym bardziej charakterystyczne są płaty zespołu, szczególnie przy ekspozycji południowej. MiąŜszość rędziny w tych miejscach jest bardzo mała, a gleba płytka. Odczyn gleby, na których wykształca się ten zespół jest zasadowy (ph między 7,0 a 8,0). W badaniach, przeprowadzonych w latach 1997-1999 i 2004-2005, obliczono współczynnik Shannona (H ). Na podstawie wyników analizy regresji

ZAGROśENIA RÓśNORODNOŚCI W ZESPOLE Caucalido-Scandicetum 269 wykazano, Ŝe im większa jest liczba gatunków chwastów na jednym zdjęciu, tym większy jest H. RóŜnorodność była nieco wyŝsza w latach 1997-1999 (H = 2,1-3,2), przy R 2 = 0,9. Natomiast w latach 2004-2005 wartość H mieściła się między 2,2 a 2,8, przy R 2 = 0,8 (rys. 1). Współczynnik Shannona zmalał w drugim okresie badań, co jest związane ze spadkiem liczby gatunków chwastów, obserwowanym w pojedynczych zdjęciach z lat 2004 2005. W pierwszym okresie badań (1997-1999) występowało od 26 do 55 gatunków w jednym zdjęciu, średnio 37. Zespół Caucalido-Scandicetum był wówczas reprezentowany przez następujące gatunki: Adonis aestivalis, Anagallis foemina, Bupleurum rotundifolium, Euphorbia falcata, Fumaria vaillantii, Melampyrum arvense. W drugim okresie badań (2004-2005) występowało od 24 do 35 gatunków, średnio 29. W tym okresie zespół charakteryzował się występowaniem wszystkich wymienionych wyŝej gatunków, pomimo zmniejszania się ich pokrycia, jak i stopnia stałości. Wyjątek stanowił Melampyrum arvense, który utrzymywał swój stopień stałości (tab. 1). Z wywiadów z rolnikami wynika, Ŝe bardzo często herbicydy są stosowane nadmiernie i w sposób niewłaściwy z chęci uzyskania coraz wyŝszych plonów. Kilkukrotnie obserwowano bogate pola upraw zboŝowych, na których występował szereg rzadkich gatunków chwastów, podczas gdy na sąsiednich polach, poddawanym intensywnym zabiegom odchwaszczania, dominował jeden lub dwa gatunki chwastów, które najprawdopodobniej wytworzyły biotypy odporne na herbicydy. Obserwacje przeprowadzone w ostatnim okresie (2004 2005) wskazują, Ŝe rzadkie gatunki chwastów występują w gospodarstwach ekologicznych lub gospodarstwach przestawiających się na rolnictwo ekologiczne. Dyskusja Caucalido-Scandicetum jest jednym z zespołów reprezentujących związek Caucalidion daucoidis. Płaty tego zespołu związane są z uprawami zbóŝ, gdzie tworzą bardzo barwną kompozycję. Typowa postać zespołu Caucalido- Scandicetum charakteryzuje się występowaniem następujących gatunków: Allium rotundum, Adonis flammeus, Adonis aestivalis, Anagallis foemina, Bupleurum rotundifolium, Caucalis daucoides, Conringia orientalis, Euphorbia falcata, Fumaria vaillantii, Galium tricornutum, Melampyrum arvense, Scandix pecten-veneris i Thymelaea passerina [MATUSZKIEWICZ 2005]. Pierwsza analizowana grupa zdjęć fitosocjologicznych, wykonanych w latach 50., oznaczona jako G1 w tabeli 1, pochodzi z obszaru Jury Krakowskiej. Jak moŝna zauwaŝyć, na tych zdjęciach występowały prawie wszystkie gatunki naleŝące do badanego zespołu [KORNAŚ 1950]. Na zdjęciach wykonanych w 1959 r. koło rezerwatu Skorocice [MEDWECKA-KORNAŚ 1959] nie występowały takie gatunki jak: Allium rotundum, Galium tricornutum, Scandix pecten-veneris oraz Thymelaea passerina (G2 - tab. 1). W trzeciej grupie wykonanych zdjęć w latach 1978 i 1979 [DYGUŚ 2002], stopień stałości wszystkich gatunków uległ drastycznemu zmniejszeniu (G3 - tab. 1). Skład gatunkowy kolejnej analizowanej grupy zdjęć [GŁAZEK, KOWALIK 1983] jest sygnałem, Ŝe większość gatunków tego zespołu najprawdopodobniej wyginęła, poniewaŝ zbiorowisko składało się jedynie z Fumaria vaillantii, Galium tricornutum, Adonis aestivalis i Melampyrum arvense, ostatnie dwa gatunki w pojedynczych zdjęciach (G4 - tab. 1). Na podstawie wykonanych w latach 1997-1999 osiemdziesięciu zdjęciach fitosocjologicznych

270 D.F. Dostatny [DOSTATNY 2000] widać, Ŝe niektóre gatunki, takie jak: Anagallis foemina, Bupleurum rotundifolium, Euphorbia falcata powróciły na pola uprawne, zaś inne, takie jak: Allium rotundum, Adonis flammeus, Caucalis daucoides, Conringia orientalis, Galium tricornutum, Scandix pecten-veneris i Thymelaea passerina najprawdopodobniej wyginęły (G5 - tab. 1). Potwierdza to równieŝ skład gatunkowy szóstej i siódmej grupy zdjęć, wykonanych w latach 1999-2000 (G6 tab. 1) [DYGUŚ 2002] i 2004-2005 (G7 - tab. 1) [DOSTATNY 2006]. Tabela 1; Table 1 Stałość fitosocjologiczna gatunków charakterystycznych zespołu Caucalido-Scandicetum z terenu Niecki-Nidziańskiej Phytosociological constancy of characteristic species of the Caucalido-Scandicetum association in Niecka Nidziańska Gatunki Species Grupa zdjęć w kolejnych latach / Liczba wykonanych zdjęć w grupie Group of records in successive years / No. of records in each group G1 / 10 G2 / 3 G3 / 155* G4 / 28 G5 / 80 G6 / 126* G7 / 20 Adonis aestivalis V V I + IV + II Adonis flammeus - I r - - - - Allium rotundum I - r - - - - Anagallis foemina I I I - IV + II Bupleurum rotundifolium - - r - III - I Caucalis daucoides IV III - - - - - Coringia orientalis III II r - - - - Euphorbia falcata II II r - III r II Fumaria vaillantii IV I r III III I r Galium tricornutum I - + III - r - Melampyrum arvense V II II + IV II IV Scandix pecten-veneris III - r - - - - Thymelaea passerina I - r - - - - wyjaśnienie; description: Caucalido-Scandicetum: G1 - [KORNAŚ 1950]; G2 - [MEDWECKA-KORNAŚ 1959]; G3 Dyguś 1978-1979 [DYGUŚ 2002]; G4 [GŁAZEK, KOWALIK 1983]; G5 - Dostatny 1997, 1998, 1999 [DOSTATNY 2000]; G6 - Dyguś 1999-2002 [DYGUŚ 2002]; G7 - Dostatny, 2004, 2005 [DOSTATNY 2006] wyjaśnienie: r, +, I-V: stałość fitosocjologiczna, V: gatunki stałe, tj. występujące w 80-100% wszystkich zdjęć, IV: 60 80%, III: 40-60%, II: 20-40%, I: 0,6-20%, +: 0,01-0,5%, r: pojedyncze gatunki explanation: r, +, I-V: constancy level, V: permanent species, i.e. occurring in 80-100% of all records, IV: 60-80, III: 40-60%, II: 20-40%, I: 0.6-20%, +: 0.01-0.5%, r: a few individuals * ogólna liczba zdjęć fitosocjologicznych wykonanych na tym terenie. Brak danych o liczbie zdjęć naleŝących do zbiorowiska Caucalido-Scandicetum; the total number of records taken on in this area by author; no exact data on the number of records which belong to the Caucalido-Scandicetum association Materiały fitosocjologiczne z literatury, które posłuŝyły jako materiały wyjściowe do ustalenia róŝnorodności biologicznej Caucalido-Scandicetum na terenie Niecki Nidziańskiej oraz badania własne przeprowadzone w latach 1997-1999 oraz 2004-2005 potwierdziły, Ŝe róŝnorodność gatunkowa chwastów

ZAGROśENIA RÓśNORODNOŚCI W ZESPOLE Caucalido-Scandicetum 271 polnych na tym terenie zmniejszyła się w ostatnich latach, poniewaŝ połowa gatunków charakterystycznych tego zespołu juŝ wyginęła na tym terenie (tab. 1). Zmniejszający się przez ostatnie 50 lat stopień stałości większości gatunków tego zespołu wskazuje na spadek udziału Caucalido-Scandicetum w tworzeniu segetalnych zbiorowisk roślinnych Niecki Nidziańskiej, mimo Ŝe takie gatunki jak: Adonis aestivalis, Anagallis foemina, Fumaria vaillantii oraz Melampyrum arvense są wciąŝ obecne. Według DYGUŚ [2002] największe uboŝenie róŝnorodności flory segetalnej na terenie Stanieckiego Parku Krajobrazowego obserwuje się pośród antropofitów, zwykle w siedliskach gleb rędzinowych, z wykształconymi zbiorowiskami naleŝącymi do związku Caucalidion daucoidis. Badania własne przeprowadzone w latach 2004 2005 równieŝ wskazują, Ŝe gatunki tego związku są naraŝone na wyginięcie. Brak występowania jakiegoś gatunku w badaniach w jednym sezonie wegetacyjnym nie oznacza, Ŝe on wyginął, ale moŝna stwierdzić, Ŝe w okresie między 1950 a 1983 rokiem obserwuje się wyraźne zmniejszenie liczby gatunków chwastów w zespole Caucalido-Scandicetum (G4, tab. 1). Występowanie chwastów segetalnych to dwustronne zjawisko zaleŝne od człowieka, poniewaŝ z jednej strony jego działalność, polegająca na uprawie roli, spowodowała przybycie roślin towarzyszących, a z drugiej strony poprzez stosowanie środków ochrony roślin w uprawach zagraŝa ich istnieniu [WARCHOLIŃSKA 1994]. Wiele gatunków chwastów znajduje się na listach gatunków ginących, jak np. Bupleurum rotundifolium w angielskiej czerwonej księdze [PERRING, FARRELL 1983]. Wyniki analizy Czerwonej Księgi Roślin przeprowadzone w Niemczech potwierdziły, Ŝe rolnictwo intensywne jest odpowiedzialne za wyginięcie lub doprowadzenie do stanu zagroŝenia 513 z 711 badanych gatunków [IUCN 2000]. Jedną z głównych przyczyn uboŝenia roślinności segetalnej jest stosowanie herbicydów, co powoduje zaburzenia równowagi w agroekosystemie [MARSHALL i in. 2003; HOCHÓŁ 2003]. Niewłaściwe stosowanie herbicydów przyczynia się nie tylko do zuboŝenia flory segetalnej, ale równieŝ do uodporniania niektórych gatunków chwastów, które powiększają swoje zagęszczenie, zajmując wolne nisze po gatunkach ustępujących. Jest to tak zwane zjawisko kompensacji opisywane między innymi przez HOLZNERA i IMMONENA [1982], KORNASIA [1987] oraz HOCHÓŁ [1990]. Dobrze oczyszczony z nasion chwastów materiał siewny, wprowadzenie silnie krzewiących się odmian roślin uprawnych, a takŝe uprawa przy pomocy cięŝkich maszyn wywierają ogromny wpływ na zmniejszenie róŝnorodności gatunkowej chwastów na polach uprawnych. Następnym problemem związanym z uboŝeniem zespołu Caucalido-Scandicetum jest zaniechanie upraw na obszarach o silnie nachylonych zboczach (np. na terenach koło rezerwatów), co wynika z trudności wykonywania zabiegów agrotechnicznych na tych siedliskach (wprowadzenie maszyn zamiast konia). W latach 50. ten typ siedliska był jeszcze powszechnie wykorzystywany rolniczo [KORNAŚ 1987], podczas gdy obecnie jego uŝytkowanie zostało całkowicie zaniechane (obserwacje własne). Diaspory róŝnych gatunków chwastów mogą przetrwać w stanie spoczynku w banku nasion w glebie, nie kiełkując z powodu niekorzystnych warunków zewnętrznych. Według Marshall [MARSHALL i in. 2003], badania nad bankiem nasion chwastów obrazują dynamikę populacji chwastów i ich zdolność do wysokiej produkcji nasion, w warunkach kiedy zmniejsza się stosowanie herbicydów. Najprawdopodobniej rolnictwo ekologiczne, które

272 D.F. Dostatny rozwija się na tych terenach, przyczynia się do pojawiania się gatunków chwastów rzadkich oraz nawet takich, które uwaŝane były za wymarłe. Po kilku latach niestosowania herbicydów, mimo pojawienia się na polu wcześniej nieobecnych gatunków chwastów, równowaga powoli się stabilizuje. Dzieje się tak, poniewaŝ gatunki roślin segetalnych zaczynają konkurować między sobą, a nie tylko z rośliną uprawną. Oznacza to, Ŝe duŝa liczba gatunków chwastów najprawdopodobniej nie zmniejsza plonu rośliny uprawnej, poniewaŝ stopień pokrycia rośliny uprawnej na polach, gdzie nie stosowano herbicydów nadmiernie, jest bardzo wysoki [TRZCIŃSKA-TACIK 2000]. Pomimo uboŝenia zespołu Caucalido-Scandicetum, roślinność segetalna Niecki Nidziańskiej jest nadal bogata w gatunki chwastów. W celu podkreślenia istnienia bogactwa gatunkowego na tym terenie, w badaniach przeprowadzonych w latach 1995 1999 oraz 2004 2005, obliczono współczynnik Shannona [H ], który uwzględnia procent występowania kaŝdego gatunku w jednym zdjęciu fitosocjologicznym [KREBS 1997]. Współczynnik H jest tym większy, im większa jest liczba gatunków chwastów i im bardziej zbliŝona do siebie jest ich ilościowość na danym polu. Wartości współczynnika Shannona w prezentowanych badaniach wskazują na zmniejszanie się bogactwa gatunkowego w ekosystemach chwastów pól upraw zboŝowych, naleŝących do zespołu Caucalido-Scandicetum (H = 3,2 w latach 1997-1999 i H = 2,8 w latach 2004-2005 - rys. 1). Wyjaśnienie; Explanation: A korelacja między liczbą gatunków chwastów a współczynnikiem Shannona w latach 1997-1999; correlation between number of weed species and Shannon index in years 1997 1999 B korelacja między liczbą gatunków chwastów a współczynnikiem Shannona w latach 2004-2005; correlation between number of weed species and Shannon index in years 2004 2005 Rys. 1. Fig. 1. Korelacje pomiędzy liczbą gatunków chwastów a współczynnikiem Shannona Number of weed species versus Shannon index Według MINISTERSTWA ŚRODOWISKA [2003] Polski, naleŝy chronić te organizmy, które do tej pory były niedocenione czy wręcz z premedytacją niszczone, np. tzw. szkodniki czy chwasty, poniewaŝ z punktu widzenia Konwencji o róŝnorodności biologicznej, nie istnieje pojęcie szkodnika czy chwastu. Jak

ZAGROśENIA RÓśNORODNOŚCI W ZESPOLE Caucalido-Scandicetum 273 wspomniano w strategiach IUCN [1985], być moŝe w przyszłości będziemy musieli sięgnąć do puli genowej dawnych odmian roślin uprawnych. Tak samo moŝe zaistnieć konieczność sięgania do puli genowej juŝ nie występujących w uprawach gatunków roślin segetalnych. Ochrona in situ jest najbardziej właściwa i poŝądana, jednak nie zawsze moŝliwa. Często jedyną szansą ocalenia róŝnych rzadkich gatunków roślin jest zebranie ich i zabezpieczenie w bankach genów ochrona ex-situ [NOWOSIELSKA, PODYMA 2000]. Taki krok juŝ został podjęty i część rzadkich gatunków zespołu Caucalido-Scandicetum jest zabezpieczona w przechowalni Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów Genowych. Wiadomo jednak, Ŝe najlepszym sposobem ocalenia tych gatunków chwastów jest ochrona czynna. Według HERBICHA [1986], bardzo dydaktycznym posunięciem byłoby wprowadzenie prymitywnego rolnictwa na tereny skansenów, np. uprawy z całym zestawem gatunków chwastów; dzięki czemu zabudowania zyskałyby wówczas harmonijną oprawę i powróciłby kolor polskich pól uprawnych. Taki typ ochrony wymaga jednak przyjęcia nowatorskich rozwiązań, które będą uwzględniały zarówno interes gospodarczy, jak i potrzebę ochrony środowiska. Jest to całkowicie nowa filozofia ochrony przyrody, stwarzająca moŝliwości zachowania jeszcze istniejącego bogactwa naszego agroekosystemu. Wnioski 1. Na podstawie analizy danych literaturowych z ostatnich 50 lat moŝna wnioskować, Ŝe ponad połowa gatunków chwastów naleŝących do zespołu Caucalido-Scandicetum wyginęła. 2. Nowoczesna agrotechnika (m.in. nadmierne stosowanie herbicydów) najprawdopodobniej jest główną przyczyną wyginięcia gatunków chwastów badanego zespołu. 3. Niektóre zagroŝone gatunki chwastów ponownie zaczynają się pojawiać na polach upraw zboŝowych. Literatura ANIOŁ-KWIATKOWSKA J., KĄCKI Z. 2003. Chwasty - rośliny lecznicze w agrofitocenozach Wału Trzebnickiego. Pam. Puł. 134: 7-13. BRAUN-BLANQUET 1964. Pflanzensoziologie Grundzüge der Vegetationskunde. Wien, New York. Springer Verl.: 185 ss. DOSTATNY D. 2000. RóŜnorodność chwastów polnych Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego, jej uwarunkowania i ochrona. Rozprawa doktorska - Inst. Bot. UJ. Maszynopis w bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. DOSTATNY D. 2006. Zespół Caucalido-Scandicetum w uprawach zboŝowych Niecki Nidziańskiej. Maszynopis w bibliotece IHAR w Radzikowie. DYGUŚ K.H. 2002. UboŜenie róŝnorodności chwastów segetalnych w uprawach rolniczych Szanieckiego Parku Krajobrazowego. Funkcjonowanie Parków Krajobrazowych: 103-109. GŁAZEK T., KOWALIK B.E. 1983. Zbiorowiska chwastów polnych gminy Raków w województwie kieleckim. Stud. Kiel., KTN 2/38: 7-28.

274 D.F. Dostatny HERBICH J. 1986. Projekt ochrony chwastów polnych. Acta UŁ, Folia Sozol. 3: 199 203. HOCHÓŁ T. 1990. Zbiorowiska chwastów segetalnych w dolinie rzek Łososiny w Beskidzie Wyspowym. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Roln. 29: 65-76. HOCHÓŁ T. 2003. Chwasty czy rośliny towarzyszące uprawom? Pamiętnik Puławski 134: 89-96. HOLZNER W., IMMONEN R. 1982. Europe: an overview, w: Biology and ecology of weeds. W. Holzner, M. Numata (red.). London Boston: 203-256. IUCN 1985. Światowa Strategia Ochrony Przyrody. Programy rolnośrodowiskowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Warszawa: 21-27. Internet pdf. IUCN 2000. Walory przyrodnicze uŝytków rolnych i sposoby ich ochrony. KONDRACKI J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN: 263-270. KORNAŚ J. 1950. Zespoły roślinne Jury Krakowskiej. Cz. I. Zespoły pól uprawnych. Acta Soc. Bot. Pol. 22/2: 261-438. KORNAŚ J. 1987. Chwasty polne rozprzestrzeniane z materiałem siewnym. Specjalizacja ekologiczna i procesy wymierania. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Sesja Naukowa 19: 23-26. KREBS C.J. 1997. Ekologia. Eksperymentalna analiza rozmieszczenia i liczebność. PWN, Warszawa: 471 496, 663 641. MARSHALL E.J.P., BROWN V.K., BOATMAN N.D., LUTMAN P.J.W., SQUIRE G.R., WARD L.K. 2003. The role of weeds in supporting biological diversity within crop fields. Weed Res. 43: 77-89. MATUSZKIEWICZ W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN: 99-100, 174-178. MEDWECKA-KORNAŚ A. 1959. Roślinność rezerwatu stepowego Skorocice koło Buska. Ochr. Przyr. 26: 172-260. MINISTERSTWO ŚRODOWISKA 2003. Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego uŝytkowania róŝnorodności biologicznej wraz z programem działań: 7-11. NOWOSIELSKA D., PODYMA W. 2000. Ginące gatunki i odmiany roślin uprawnych w Europie. Biul. Ogrod. Bot. 9: 107-112. PERRING F.H., FARRELL L. 1983. British red data book: 1 vascular plants. 2nd edition, Royal Society for Nature Conservation, Lincoln. SZAFER WŁ., ZARZYCKI K. (red.) 1972. Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa, t. 1: 252-269, 282-283, 452-457, t. 2: 124-136. TRZCIŃSKA-TACIK H. 2000. Zbiorowiska chwastów w uprawach zbóŝ w okolicach Skalbmierza [PłaskowyŜ Proszowicki]. Pam. Puł.: 122: 59-75. WARCHOLIŃSKA A.U. 1994. List of threatened segetal plant species in Poland. Antropization and environment of rural settlements. Flora and vegetation. Procc. of Int. Conf., Sátoraljaújhely: 206 219. Słowa kluczowe: Caucalido-Scandicetum, chwasty zagroŝone wyginięciem, róŝnorodność, herbicydy, ochrona chwastów

ZAGROśENIA RÓśNORODNOŚCI W ZESPOLE Caucalido-Scandicetum 275 Streszczenie Niniejsze opracowanie dotyczy występowania oraz ustępowania gatunków chwastów naleŝących do zespołu Caucalido-Scandicetum na polach upraw zboŝowych. Gatunki chwastów tego zespołu występują na rędzinach, które stanowią 1% gleb naszego kraju. Praca jest przeglądem wykonanym w oparciu o literaturę oraz kilkuletnie badania własne wykonane w latach 1997-1999 oraz 2004-2005. Wyniki zostały porównane z literaturą z lat 50., 70., 80. oraz pomiędzy 1999-2002. Wszystkie zdjęcia zostały wykonane metodą Braun-Blanquet a. Erozja genetyczna gatunków towarzyszących roślinom uprawnym zwiększa się w bardzo szybkim tempie, aŝ 50% gatunków naleŝących do zespołu Caucalido-Scandicetum wyginęło. Rolnictwo ekologiczne, które zaczyna być wdraŝane w Niecce Nidziańskiej w ostatnich latach moŝe przyczyniać się do rozwoju rzadkich gatunków chwastów oraz nawet tych, które uwaŝa się za zaginione, jeśli ich nasiona przetrwały w banku nasion gleb. Zaprzestanie w stosowaniu herbicydów moŝe być przyczyną pojawienia się w ostatniej dekadzie niektórych gatunków zespołu Caucalido- Scandicetum, uwaŝanych za wyginięte. Daje to nadzieję, Ŝe oprócz ochrony ex situ, rzadkie gatunki chwastów będą równieŝ zachowane in situ, jako rośliny towarzyszące uprawom. THREATS TO DIVERSITY OF THE Caucalido-Scandicetum ASSOCIATION Denise F. Dostatny National Centre for Plant Genetic Resources, Plant Breeding and Acclimatization Institute, Radzików Key words: Caucalido-Scandicetum, weeds threatened by extinction, diversity, herbicides, protection of weeds Summary Paper dealt with the occurrence and recession of weeds species of one segetal community (Caucalido-Scandicetum) of cereal field weeds in Niecka Nidziańska, in the southern Poland. These weed species occur on rendzina soils, which cover 1% area of our country. The research was carried out within 1997-1999, and repeated in 2004-2005. Obtained results were compared with the review of previous literature of 50 s, 70 s, 80 s and from 1999-2002. All phytosociological records were collected using the Braun-Blanquet method. Genetic erosion of the species accompanying crop plants increases in very quick pace, because as much as 50% weed species constituting Caucalido- Scandicetum are extinct. The ecological farming, beginning to be introduced in Niecka Nidziańska within recent years, may affect the development of rare weed species. Even the ones considered as extinct species could germinate if their seeds survived in the soil seed bank. Stopping of herbicide use may be a reason of appearing some weed species belonging to this community in last

276 D.F. Dostatny decade. There still leaves the hope that apart from the ex situ protection, rare weed species will also prevail the in situ protection as the plants accompanying crops. Dr Denise F. Dostatny Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych w Radzikowie 05-870 BŁONIE e-mail: d.dostatny@ihar edu.pl