Budżet państwa. Polityka fiskalna Opracowała: dr inż. Magdalena Węglarz
Plan prezentacji Pojęcie i funkcje budżetu państwa Dochody budżetu państwa System podatkowy Wydatki budżetu państwa Deficyt budżetowy 2
Polityka państwa Polityka państwa Polityka fiskalna (budżetowa) Polityka monetarna (pieniężna) Polityka fiskalna (budżetowa) zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych w celu realizacji zadań stojących przed państwem. 3
Budżet państwa Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest on sporządzany na okres jednego roku i zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Budżet państwa składa się z: dochodów i wydatków centralnych władz państwowych, dochodów i wydatków władz lokalnych, ubezpieczeń społecznych. 4
Budżet państwa Funkcje budżetu państwa: fiskalna gromadzenie dochodów budżetowych, redystrybucyjna podział dochodów, stymulacyjna osiągniecie celów gospodarczych, alokacyjna podział czynników wytwórczych. 5
Budżet państwa Funkcja fiskalna polega na gromadzeniu dochodów budżetowych umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań. 6
Budżet państwa Funkcja redystrybucyjna umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak: zmniejszenie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów, niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup społecznych i tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych. Realizacja tej funkcji jest możliwa poprzez system podatkowy (progresywne podatki, ulgi, zwolnienia) oraz wydatki budżetowe w formie transferów (renty, zasiłki). 7
Budżet państwa Funkcja stymulacyjna polega na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne. Za pomocą systemów podatkowych i wydatków budżetowych można: wpływać na poziom dochodu narodowego i zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji, pobudzać lub hamować przyrost naturalny, ograniczać lub łagodzić społeczne skutki bezrobocia. 8
Budżet państwa Funkcja alokacyjna umożliwia dokonywanie zmian struktury wytworzonego dochodu narodowego. Polega na przesuwaniu pewnych zasobów czynników produkcji do wytwarzania dóbr publicznych, neutralizacji ujemnych efektów zewnętrznych, prowadzenia prac badawczorozwojowych, itp. Alokacja realizowana jest: pośrednio: przez korygowanie cen, dotacji i podatków, bezpośrednio: przez przekazanie funduszy na konkretne zadania. 9
Budżet państwa Realizacja tych funkcji jest możliwa dzięki świadomemu kształtowaniu przez państwo systemu podatkowego, tj. określeniu podmiotów podlegających opodatkowaniu, rodzajów podatków, wysokości stawek opodatkowania, ulg i zwolnień podatkowych oraz kształtowaniu wydatków zgodnie z potrzebami państwa. 10
Plan budżetu na 2016 Założenia budżetu na 2016 r. przedstawione 14 grudnia 2015 r. przez ministra finansów: PKB wzrośnie o 3,8 proc., średnioroczna inflacja wyniesie 1,7 proc., deficyt sektora finansów publicznych nie przekroczy 2,8 proc. PKB, a deficyt budżetowy wyniesie 54,7 mld zł (dochody mają wynieść 313 mld 788 mln 526 tys. zł, a wydatki 368 mld 528 mln 526 tys. zł.) 11
Budżet państwa Z budżetu centralnego finansuje się wydatki na administracje centralna, wymiar sprawiedliwości, obronę narodową. W gestii budżetów lokalnych znajduje się gospodarka komunalna i mieszkaniowa, oświata, ochrona zdrowia, kultura, utrzymanie porządku publicznego, infrastruktura. Wydatki budżetów lokalnych mogą być finansowane z własnych dochodów lub subwencji rządowych. 12
Budżet państwa Dofinansowanie władz lokalnych to sposób na: pokrycie wydatków, do których władze lokalne są ustawowo zobowiązane (np. utrzymanie dróg), ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie z założeniami polityki społeczno-gospodarczej państwa, zmniejszenie dysproporcji między różnymi regionami kraju. Zasilenie budżetów lokalnych subwencjami jest niezbędne ze względu na dysproporcje terytorialnego rozkładu źródeł dochodów, względna równomierność rozkładu wydatków związanych z potrzebami socjalno-bytowymi ludności. 13
Budżet państwa Polityka budżetowa opiera się na określonych zasadach umożliwiających władzy wykonawczej prowadzenie polityki finansowej państwa, a władzy ustawodawczej oddziaływanie na jej zakres i formy oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu. W teorii finansów publicznych wyodrębnia się 5 zasad polityki budżetowej. 14
Budżet państwa Zasady polityki budżetowej: 1. Zasada rocznego budżetowania plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres jednego roku. 2. Zasada zupełności budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa. 3. Zasada jedności wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu. 4. Zasada jawności budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości. 5. Zasada równowagi budżetowej bieżące dochody do budżetu mają być wystarczające do pokrycia wydatków budżetowych. 15
Dochody budżetu państwa Źródłami dochodów budżetowych państwa są: podatki, cła, dochody ze sprzedaży sprywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne. Podstawą dochodów budżetowych są podatki. Podatek jest to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne pobierane przez państwo. 16
Dochody budżetu państwa Tylko dwie rzeczy są pewne: śmierć i podatki Beniamin Franklin System podatkowy spełnia następujące cele: zapewnia środki finansowe na pokrycie wydatków publicznych; służy redystrybucji dochodów między różne sektory gospodarki i grupy ludności; ogranicza konsumpcję niektórych produktów; umożliwia prowadzenie polityki antycyklicznej i antyinflacyjnej. 17
Dochody budżetu państwa Dochody sektora finansów publicznych z podatków i innych źródeł (w % PKB) Kraj 1990 1995 2000 2003 Francja 48,6 49,5 51,1 50,4 Japonia 34,2 31,4 31,1 30,9 Kanada 42,9 43,2 44,1 41,2 Niemcy 42,5 46,1 47,1 45,3 Polska 44,8 42,8 42,6 Szwecja 63,1 60,2 60,8 59,3 USA 32,1 33.3 35,1 31,0 Wielka Brytania 40,7 38,9 40,9 39,9 18
Dochody budżetu państwa Z punktu widzenia przedmiotu opodatkowania wyodrębnia się trzy rodzaje podatków: podatki dochodowe pobierane od dochodów osobistych ludności (płace, renty, odsetki od kapitału) oraz od dochodów osób prawnych (przedsiębiorstw, instytucji), podatki konsumpcyjne podatki nakładane na dobra i usługi będące przedmiotem obrotu, np. podatek obrotowy, VAT, akcyza; podatki majątkowe płacone od posiadanego majątku (kapitału) oraz od przenoszenia praw do majątku (podatki spadkowe). 19
Dochody budżetu państwa Z punktu widzenia związku miedzy ciężarem podatkowym a ponoszącym go podatnikiem rozróżnia się: podatki bezpośrednie to takie podatki, w przypadku których istnieje precyzyjnie określona zależność między płaconym podatkiem, tzn. rodzajem podatku, jego wysokością, trybem płacenia, a podatnikiem. Podatki bezpośrednio rozlicza się z budżetem państwa. podatki pośrednie obciążają podatnika w sposób nie pozostający w ścisłym związku z jego sytuacją dochodową i majątkową; są to podatki ukryte, zawarte w cenie danego dobra. 20
Dochody budżetu państwa Obciążenia podatkowe mogą być naliczane proporcjonalnie, progresywnie lub regresywnie. Podatki pobierane w krajach rozwiniętych gospodarczo, to: podatek od towarów i usług, podatek dochodowy od osób fizycznych, składki na ubezpieczenia społeczne, podatek dochodowy od osób prawnych 21
Dochody budżetu państwa Struktura dochodów budżetowych państwa z tytułu podatków (w %) Kraj Podatki dochodowe od osób fizycznych Podatki dochodowe od osób prawnych Podatki od towarów i usług Ubezpieczenie społeczne Pozostałe podatki Francja 18,0 7,0 25,8 36,1 13,1 Japonia 20,6 13,5 18,9 36,5 10,5 Kanada 36,8 11,1 24,4 14,3 13,4 Niemcy 25,3 4,8 28,1 39,0 2,8 Polska 23,2 6,9 36,6 29,4 3,9 Szwecja 35,6 7,5 20,7 28,1 8,1 USA 42,4 8,5 15,7 23,3 10,1 Wielka Brytania 29,2 9,8 32,3 16,4 12,3 22
Dochody budżetu państwa Podatek od towarów i usług stanowi najpoważniejszą pozycję w dochodach budżetowych, jest to przeciętnie ponad 30% dochodów budżetowych. W większości jest to podatek od wartości dodanej (VAT Value Added Tax) lub podatek obrotowy obciążający dobra konsumpcyjne. Podatki te spełniają funkcje fiskalne i redystrybucyjne. Z reguły niższą stawka są opodatkowane podstawowe artykuły żywnościowe. Często z opodatkowania wyłączone są usługi lekarskie, weterynaryjne. Standardowa stawka opodatkowania wynosi od 15% do 25%. Ponadto na wybrane grupy produktów nakładany jest podatek akcyzowy. 23
Dochody budżetu państwa Podatek dochodowy od osób fizycznych inaczej mówiąc podatek od dochodów osobistych ludności (PIT Personal Income Tax) dostarcza przeciętnie ok. 26% dochodów sektora publicznego z tytułu podatków. Podatek jest pobierany od dochodów z pracy najemnej, indywidualnej działalności gospodarczej, z gospodarstw rolnych, z tytułu wykonywania wolnego zawodu, rent, emerytur i dochodów z kapitału. W większości krajów stopa podatkowa kształtuje się na poziomie od 0 do 50%. Ustawy podatkowe przewidują ulgi, zwolnienia, wyłączenia podatkowe. 24
Dochody budżetu państwa Składki na ubezpieczenia społeczne to kolejna pozycja dochodów budżetowych, stanowiąca przeciętnie 25% tych dochodów. Składki płacone są częściowo przez pracodawcę a częściowo przez pracownika. Można je traktować jako formę opodatkowania dochodów, ze względu na ich powszechny i obowiązkowy charakter. Są one istotnym elementem kosztów pracy, wpływającym na konkurencyjność tego czynnika produkcji. 25
Dochody budżetu państwa Podatek dochodowy od osób prawnych stanowi we wszystkich państwach wysoko rozwiniętych niecałe 10% dochodów budżetowych. Taką politykę podatkową można tłumaczyć tym, że: państwo stara się nie ograniczać aktywności przedsiębiorstw nadmiernym fiskalizmem, dochody budżetowe w poważnym stopniu przeznaczone są na realizacje polityki społecznej a więc obciążenia podatkowe w większym stopniu powinny dotyczyć ludności, polityka podatkowa wpływa na kształtowanie się realnych dochodów ludności. 26
Dochody budżetu państwa na 2015 27
System podatkowy Ujemne skutki nadmiernie wysokiego opodatkowania: zniechęcają do pracy (zwłaszcza podatek dochodowy); uchylanie się od płacenia podatków, oszustwa podatkowe, zniechęcają do podejmowania inwestycji, ograniczają możliwości inwestycyjne, zmniejszają popyt konsumpcyjny. Czy można podnosić podatki bez ograniczeń? 28
System podatkowy Wśród współczesnych teorii neoliberalnych najwięcej uwagi podatkom poświęca szkoła ekonomii podaży. Przedstawiciele tego nurtu uważają, że wysokie obciążenia podatkowe były odpowiedzialne za wiele bolączek ówczesnej gospodarki amerykańskiej (lata 80 XX): niski poziom oszczędności, recesję, brak wzrostu produkcyjności i wysoka inflację. Zmniejszenie obciążeń podatkowych jest w tej koncepcji niezbędne ze względów motywacyjnych i z punktu widzenia kształtowania dochodów budżetu państwa. 29
System podatkowy Krzywa Laffera M stopa podatkowa zapewniająca maksymalne dochody budżetowe. Zbyt wysokie podatki powodują zmniejszenie wpływów do budżetu. 30
System podatkowy Krzywa Laffera (doradca Reagana lata 80 XX wieku) Dopóki wzrost stopy podatkowej wiąże się ze wzrostem produktu społecznego (państwo ma więcej pieniędzy na zapewnienie odpowiednich warunków do gospodarowania), przychody budżetowe rosną proporcjonalnie do obciążeń podatkowych. Po przekroczeniu przez stopę podatkową pewnego poziomu, (odpowiadającego maksymalnej wielkości wydatków państwa na poprawę warunków gospodarowania), ludzie zaczynają mniej pracować, produkcja i dochody spadają, a w konsekwencji spadają dochody budżetowe. 31
System podatkowy Zasady podatkowe A. Smith a: równość obciążeń podatkowych - żadne grupy społeczne nie powinny być uprzywilejowane bądź dyskryminowane podatkowo, pewność - podatnicy odpowiednio z góry powinni wiedzieć jakie podatki, w jakiej wysokości, w jakich terminach będzie trzeba zapłacić, dogodność podatki powinny być płacone w najbardziej dogodnym dla podatnika czasie, w najbardziej dla niego dogodnej formie, taniość - koszt poboru powinien być jak najniższy dla podatnika. 32
System podatkowy Zasady podatkowe A. Smith a są wciąż aktualne chociaż zostały opublikowane w 1776 r. Oprócz wymienionych wyżej zasad, przy budowie systemu podatkowego należy uwzględniać szereg uwarunkowań ekonomicznych i społecznych, takich jak: poziom stopy życiowej społeczeństwa, przyzwyczajenia konsumpcyjne, poglądy na role państwa w gospodarce, mentalność podatkowa ludności (północna i południowa). 33
Wydatki budżetu państwa Budżet państwa: zespół rachunków, zestawiających na okres jednego roku kalendarzowego wszystkie wpływy i obciążenia państwa; prezentacja programu działania rządu, w którym ogólne cele polityczne i społeczno-gospodarcze cele zostały przedstawione jako finansowe zamierzenia; zespół narzędzi i środków służących realizacji określonych zadań społeczno-gospodarczych państwa. 34
Wydatki budżetu państwa Wydatki budżetu państwa: wydatki związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo takich funkcji jak: obrona narodowa, administracja, wymiar sprawiedliwości; wydatki związane z realizacja celów społecznych (oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne, itp.); wydatki wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce (oddziaływanie na inwestycje produkcyjne i infrastrukturalne, subsydia oraz wydatki transferowe). 35
Wydatki budżetu państwa W ubiegłym wieku wydatki publiczne szybko rosły w tempie wyższym niż produkt narodowy. Wzrastający udział wydatków publicznych był jedną z konsekwencji akceptowania aktywnej roli państwa w gospodarce (teoria Keynessa). Od połowy lat 70 można zaobserwować zmianę poglądów i wzrost idei konserwatywnych i liberalnych to nadal udział wydatków publicznych w relacji do PKB jest wysoki i nie wykazuje tendencji malejącej. Na początku XXI w wielu krajach rozwiniętych wydatki stanowią przeciętnie ponad 40% PKB a czasem nawet ponad 50%. 36
Wydatki budżetu państwa Wydatki sektora finansów publicznych w PKB (w %) Kraje 1900 1928 1950 1970 1980 1990 2000 2003 USA 7,3 10,4 23,1 32,2 33,1 36,5 33,6 35,9 Wielka Bryt. 14,4 24,2 39,3 40,9 46,0 42,2 37,0 42,8 Niemcy 12,3 13,6 28,6 37,8 47,2 44,4 45,7 49,4 37
Wydatki budżetu państwa na 2015 38
Wydatki budżetu państwa na 2015 39
Wydatki budżetu państwa Wydatki budżetowe charakteryzują się wysokim stopniem inercji (bezwładności). Utrzymywanie a nawet rozszerzanie wydatków budżetowych uzasadniane jest: 1. koniecznością subsydiowania produkcji rolnej w celu ochrony krajowego rolnictwa, 2. koniecznością subsydiowania przedsiębiorstw, w okresie recesji aby przeciwdziałać masowym bankructwom, 3. subwencjonowaniem przedsiębiorstw w celu zwiększenia zdolności eksportowych gospodarki, stabilizacji koniunktury i ochrony miejsc pracy, 4. Rozwojem zaawansowanych technologii, nakłady na prace naukowo-badawcze, nakłady inwestycyjne. 40
Wydatki budżetu państwa Bardzo trudnym zabiegiem jest również zmniejszenie wydatków na cele socjalne. Ograniczenie zakresu pomocy socjalnej jest posunięciem niepopularnym i niechętnie przyjmowanym przez społeczeństwo. Często nawet utrzymanie takiego samego poziomu jednostkowych świadczeń socjalnych może wymagać wzrostu globalnych wydatków budżetowych na te cele (sytuacja demograficzna). Również wiele innych pozycji wydatków budżetowych charakteryzuje się małą elastycznością. Istnieją więc ograniczone możliwości ich zmniejszania. 41
Budżet państwa 2015-2016 2015 2016 2017 Dochody 297,2 mld zł 313,8 mld zł 325,4 mld zł Wydatki 343,3 mld zł 368,5 mld zł 384,8 mld zł Deficyt 46,1 mld zł 54,7 mld zł 59,5 mld zł Nadwyżka budżetowa mówi o tym o ile wpływy do budżetu są większe od wydatków państwa. Deficyt budżetowy to nadwyżka wydatków państwa nad jego dochodami. 42
Plan budżetu na 2016 Założenia budżetu na 2016 r. przedstawione 14 grudnia 2015 r. przez ministra finansów: Podatek bankowy Podatek od supermarketów Program rodzina 500+ Obniżenie wieku emerytalnego Bezpłatne leki dla osób, które ukończyły 75 lat Planowane przychody: z podatku od niektórych instytucji finansowych (w wysokości 5,5 mld zł) oraz z podatku od sklepów wielkopowierzchniowych (w wysokości 2 mld zł) 43
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Deficyt budżetowy w mln zł 0 0-20 000-1 -40 000-2 -2-3 -60 000-80 000-5 -4-4 -4-4,9-3,7-4,0-3,2-4 -5-6 -100 000-120 000-6 Deficyt budżetowy w % PKB -7-7,6-7 -8 44
Deficyt budżetowy Wzrastające wydatki rządowe mogą być finansowane z takich źródeł, jak: podatki, pożyczki zaciągane u społeczeństwa, sprzedaż części majątku państwa, sprzedaż obligacji i bonów skarbowych; dodatkowa emisja pieniędzy, kredyty zagraniczne. 45
Deficyt budżetowy Podniesienie podatków od dochodów osobistych jest decyzja niepopularną i spotyka się z oporem wyborców, a ponadto wywołuje negatywne skutki ekonomiczne: osłabia motywacje do pracy i prowadzi do zmniejszenia dochodów ludności, co ogranicza rozmiary potencjalnego popytu. Również podniesienie podatków od dochodów przedsiębiorstw prowadzi do negatywnych skutków, ponieważ zmniejsza skłonność do inwestowania. 46
Deficyt budżetowy Powszechniejszą forma zdobywania środków są pożyczki zaciągane przez rząd u społeczeństwa oraz w bankach i instytucjach finansowych. Prowadzi to do powstawania długu publicznego. Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności, w wyniku których państwo płaci odszkodowanie. Wydatki rządowe finansowane z pożyczek zaciągniętych u ludności lub przedsiębiorstw dają podobny efekt do podnoszenia podatków. 47
Deficyt budżetowy Przez sprzedaż obligacji państwowych lub bonów skarbowych państwo mobilizuje niewykorzystane oszczędności i przeznacza je na finansowanie wydatków publicznych, ale równocześnie zmniejsza potencjalny popyt. Także sprzedaż części majątku publicznego prowadzi do przejmowania przez państwo części oszczędności ludności lub przedsiębiorstw. 48
Deficyt budżetowy Problem finansowania wydatków publicznych zaczyna komplikować się wówczas, gdy oszczędności ludności są niewystarczające lub też trudno je przekształcić w obligacje państwowe z powodu małego zainteresowania ludności ich zakupem. Aby tę barierę przełamać państwo może uciekać się do emisji dodatkowych pieniędzy. Dzieje się to za pośrednictwem banku emisyjnego, któremu rząd zleca zakup obligacji pod zastaw rządowych papierów wartościowych. W zamian za obligacje bank otwiera państwu długoterminowy kredyt umożliwiający finansowanie wydatków. 49
Deficyt budżetowy Ta forma finansowania wydatków rządowych różni się od poprzednich tym, że umożliwia kreowanie dodatkowego popytu, co stwarza większe możliwości oddziaływania na koniunkturę, ale równocześnie może prowadzić do powstawania inflacji. Niebezpieczeństwo to jest mniejsze, jeśli w gospodarce istnieją niewykorzystane rezerwy mocy wytwórczych. Dodatkowemu popytowi kreowanemu przez rząd towarzyszy wówczas wzrost podaży, a zadłużenie sprzyja ożywieniu gospodarki. 50
Dług publiczny Od czasów wielkiego kryzysu w latach trzydziestych i polityki New Deal, polegającej na zwiększaniu zagregowanego popytu w gospodarce za pomocą olbrzymiego programu robót publicznych, deficyt stał się jednym z elementów polityki gospodarczej. W krótkim okresie umożliwia on stosunkowo łatwy przyrost dochodu narodowego, a koszty takiego działania odłożone są (poprzez dług publiczny) na później. Utrzymujący się przez lata deficyt budżetowy prowadzi do szybkiego wzrostu zadłużenia publicznego. 51
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Dług publiczny w mln zł 1 000 000 60 900 000 800 000 700 000 600 000 46,6 45,3 46,7 47,1 44,2 46,6 49,8 53,6 54,8 54,4 55,7 50,1 50 40 500 000 30 400 000 300 000 20 200 000 100 000 0 Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych % PKB 10 0 52
Dług publiczny Spłaty odsetek od długu publicznego zabierają co roku sporą część dochodów budżetu (w Polsce ponad 10%). Obsługa długu, zarówno krajowego, jak i zagranicznego, jest znaczącą pozycją w budżecie, co pogłębia trudności z jego zrównoważeniem. Wzrastające koszty obsługi długu publicznego obciążają płatników podatków. Natomiast korzyści w postaci odsetek od udzielonych pożyczek uzyskują głównie instytucje finansowe, w których skoncentrowana jest część długu publicznego. 53
Deficyt budżetowy Skutki deficytu budżetowego zależą od tego w jaki sposób deficyt jest finansowany, a mianowicie: brak zainteresowania udzielaniem kredytów przez banki, wzrost podatków (konieczność zwiększenia wpływów do budżetu, ze względu na rosnące koszty obsługi długu), redystrybucja dochodów od ludzi biednych do bogatych (obligacje zwykle posiadają osoby mające wolny kapitał, a za odsetki od obligacji płaci każdy), pojawia się presja inflacyjna, 54
Deficyt budżetowy Skutki deficytu budżetowego (cd.): ograniczenie dostępnego w przyszłości potencjału produkcyjnego (ograniczenie możliwości wzrostu gospodarczego), redystrybucja dochodów między pokoleniami. Jeżeli pożyczone pieniądze idą na inwestycje, to przynajmniej przyszłe pokolenie skorzysta z tych inwestycji, jeżeli na konsumpcję, to jest to życie na koszt przyszłych pokoleń (pozdrowienia dla Edwarda Gierka). 55
Deficyt budżetowy W okresie gospodarki socjalistycznej deficyt finansowany był głównie z emisji pieniądza, a w latach siedemdziesiątych i w mniejszym stopniu w osiemdziesiątych - pożyczkami z zagranicy. Na koniec września 2001r. zadłużenie wynosiło 291 mld zł (w tym 153 mld krajowe 138 mld zagraniczne). Zadłużenie Skarbu Państwa (SP) na koniec grudnia 2015 r. wyniosło 834,541 mld zł. 56
Deficyt budżetowy Państwowy dług publiczny (PDP) na koniec IV kwartału 2016 r. wyniósł 965 201,5 mln zł, co oznaczało: - wzrost o 25 641,2 mln zł (+2,7%) w IV kwartale 2016 r., - wzrost o 87 919,1 mln zł (+10,0%) w stosunku do końca 2015 r. Relacja PDP do PKB w 2016 r. wyniosła 52,1% (na podstawie wstępnego szacunku PKB opublikowanego przez GUS 28 II 2017 r.) i wzrosła w porównaniu z 2015 r. o 3,3 pp. 57