WYKORZYSTANIE DŹWIGNI OPERACYJNEJ W ANALIZIE RENTOWNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA

Prof. dr hab. Zbigniew Dresler Wydział Zarządzania, Finansów i Informatyki Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowościw Krakowie zdresler@gmail.pl WYKORZYSTANIE DŹWIGNI OPERACYJNEJ W ANALIZIE RENTOWNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA Wprowadzenie Przez rentowność przedsiębiorstwa rozumie się najogólniej osiąganie dodatnich wyników finansowych, rozumianych jako różnica między sumą przychodów z różnych działalności przedsiębiorstwa a sumą kosztów, które przedsiębiorstwo ponosi w związku z uzyskiwaniem tych przychodów. Tak rozumiana rentowność jest istotą i zasadniczym celem prowadzenia działalności gospodarczej. Rentowność, oprócz tego zasadniczego celu, również pełni inne, również ważne funkcje takie jak 1 : miernika efektywności przedsiębiorstw, jest źródłem finansowania rozwoju przedsiębiorstw, jest podstawą systemów motywacji kadry zarządzającej, źródłem dochodów publicznych. Z powyżej przedstawionych powodów, analiza rentowności jest jedną z najważniejszych obszarów analizy finansowej. Poziom rentowności można wyrażać wartościowo (np. kwoty zysku) lub wskaźnikowo, w formie relacji wyniku finansowego (różne liczonego) do wielkości ekonomicznej, z którą osiągany wynik finansowy jest ściśle związany. Tymi wielkościami mogą być przychody w prowadzonej działalności, koszty uzyskiwanych przychodów, zasoby majątkowe (aktywa), wykorzystywane do działalności gospodarczej lub kapitał własny, który umożliwił nabycie całości lub części niezbędnych zasobów. Podstawową metodą badania i analizy tego wyniku jest tzw. analiza czynnikowa, mająca na celu ustalenie, jaki wpływ na poziom tego wyniku, a szczególnie jego zmiany (w porównaniu z poziomem tego wyniku w okresie poprzednim lub w wynikiem planowanym) 1 Zob. szerzej w pracy Z. Dresler (red.), Rentowność przedsiębiorstw w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2014. 124

mają trzy czynniki: rozmiary sprzedaży (mierzone we właściwych fizycznych jednostkach miary), ceny sprzedaży i jednostkowe koszty wytwarzania i sprzedaży. Wykorzystanie dźwigni operacyjnej w analizie rentowności ma rolę wzbogacającą wyniki analizy czynnikowej, uzupełniającą, wspomagającą, Koncepcja i mechanizm dźwigni operacyjnej są wyjaśnianie w większości podręczników z zakresu finansów, rachunkowości i ekonomiki przedsiębiorstw. Jeśli natomiast korzysta się z podręczników do analizy finansowej, to trudno jest uzyskać wiedzę, jak wykorzystać dźwignię operacyjną w praktycznej ocenie rentowności przedsiębiorstwa. Celem artykułu jest przedstawienie możliwości wykorzystania tego narzędzie w praktyce analizy rentowności przedsiębiorstwa. 1. Mechanizm dźwigni operacyjnej Działalność gospodarcza przedsiębiorstw łączy się z ponoszeniem kosztów. Dla celów zarządzania istnieje potrzeba prowadzenia ewidencji kosztów nazywanej rachunkiem kosztów, rozumianym zwykle jako względnie wyodrębniony podsystem informacyjny w ramach systemu ewidencyjnego rachunkowości, którego podstawowym zadaniem jest dostarczanie informacji o kosztach. Istnieje kilka rodzajów rachunku kosztów. Najpopularniejszym i historycznie najstarszym jest tzw. rodzajowych rachunek kosztów, w którym ujmuje się koszty wg umownie ustalonych rodzajów. Innymi również często wykorzystywanymi rachunkami kosztów są rachunek kosztów w układzie funkcjonalnym i rachunek kosztów w układzie kalkulacyjnym. Ale istnieje również podział kosztów na stałe i zmienne. Kryterium tego podziału jest związek zmian kosztów ze zmianami wielkości produkcji (sprzedaży). Za koszty zmienne uważa się takie, które zmieniają się wraz ze zmianami wielkości produkcji. Z reguły zmieniają się proporcjonalnie do zmian wielkości produkcji. Koszty stałe natomiast, w pewnym zakresie zmian wielkości produkcji, pozostają niezmienne. Z tego powodu przy zmianach wielkości produkcji, obserwuje się zmiany tylko pewnej części kosztów, które z tego powodu uznaje się za koszty zmienne, natomiast inne koszty pozostają na niezmienionym poziomie i kwalifikuje się je jako koszty stałe. Jeśli w pewnym czasie, np. roku, wzrasta wielkości produkcji w porównaniu z rokiem poprzednim, to wzrost łącznych kosztów, jako suma kosztów zmiennych i stałych, wzrasta w mniejszym stopniu niż wzrost produkcji. Skutkiem tego wynik finansowy, jako różnica pomiędzy większą wartością przychodów (ze sprzedaży produkcji) a sumą kosztów wzrasta w stopniu większym niż 125

wzrost przychodów. Taką właśnie sytuację określa się terminem efektem dźwigni operacyjnej. Z kolei w sytuacji zmniejszenia produkcji w porównaniu np. z rokiem poprzednim, koszty zmienne zmniejszają się w stopniu porównywanym do zmniejszenia wartości produkcji, natomiast na poziomie niezmiennym pozostaje wartość kosztów stałych. Z tego powodu suma wszystkich kosztów zmniejsza się w stopniu mniejszym niż przychody ze sprzedaży. Powoduje to, że wynik finansowy, jako różnica pomiędzy przychodami ze sprzedaży a całkowitymi kosztami produkcji pogorszy się w stopniu większym niż zmniejszenie wartości produkcji. Tę sytuację określa się mianem ryzyka operacyjnego. W literaturze przy wyjaśnianiu mechanizmu dźwigni operacyjnej zauważa się znaczną różnicę w kwestii podziału kosztów na stałe i zmienne. Pewna część autorów podział kosztów na stałe i zmienne łączy ze strukturą aktywów. Warto przytoczyć kilka wypowiedzi w tej kwestii. J. Ostaszewski i T. Cicirko, uważają, że..poziom dźwigni operacyjnej zależy od udziału aktywów trwałych w majątku ogółem oraz od wielkości sprzedaży i dalej im większy jest udział aktywów trwałych w majątku ogółem, tym wyższy jest poziom dźwigni operacyjnej, a tym samym wyższy stopień ryzyka operacyjnego 2. Zbliżoną do powyższej opinię wypowiada A. Rutkowski: Przez wykorzystanie dźwigni operacyjnej rozumie się takie ukształtowanie kosztów stałych, które zastępują koszty zmienne w celu szybkiego wzrostu zysków przy wzroście sprzedaży. Określone relacje między kosztami stałymi a zmiennymi uzyskuje się przez wybór struktury aktywów 3. Na uwagę zasługują jeszcze dwie wypowiedzi innych autorów. Według D. Dziawgo i A. Zawadzkiego Dźwignia operacyjna wiąże się ze strukturą majątku i jego optymalnym wykorzystaniem. Odzwierciedla stopień, w jakim wykorzystywany jest majątek w działalności firmy 4. W podobny sposób tę kwestię opisuje M. Bojańczyk: Dźwignia operacyjna wynika ze struktury kosztów przedsiębiorstwa, te zaś wynikają ze struktury aktywów 5. Autorzy powyższych twierdzeń nie wyjaśniają co rozumieją, mówiąc o strukturze aktywów i o jaką zależność strukturą aktywów i strukturą kosztów stałych i zmiennych chodzi. Można założyć jednak, że pisząc o strukturze aktywów mają na myśli podział na 2 J. Ostaszewski, T. Cicirko, Finanse spółki akcyjnej, Difin, Warszawa 2005, s. 149. 3 A. Rutkowski, Zarządzanie finansami, PWE, Warszawa 2007, s. 169. 4 D. Dziawgo, A. Zawadzki, Finanse przedsiębiorstwa. Istota, narzędzia, zarządzanie, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2011, s. 45. 5 M. Bojańczyk, Finanse przedsiębiorstwa, Wydawnictwo SGA, Warszawa 2012, s. 63. 126

aktywa trwałe i obrotowe, natomiast co do uzależnienia struktury kosztów od struktury aktywów, to można się domyśleć, że aktywa trwałe generują koszty stałe, a aktywa obrotowe generują koszty zmienne. Rodzi się w związku z tym pytanie, czy w takim razie struktura kosztów (stałe, zmienne) jest taka sama jak struktura aktywów? Nie są znane żadne badania empiryczne, które potwierdziłyby te tezy. Gdyby przedsiębiorstwa prowadziły ewidencyjny rachunek kosztów stałych i zmiennych, to łatwo byłoby te zależności ustalić. Z uwagi na brak bazy takich danych, można przynajmniej podjąć próbę rozpoznania, posługując się danymi statystycznymi dotyczącymi przedsiębiorstw przemysłowych, w celu przedstawienia rzeczywistych relacji między udziałem kosztów stałych w kosztach produkcji przemysłowej a udziałem aktywów trwałych w aktywach ogółem. Z danych GUS wynika 6, że wartość brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach przemysłowych wynosiła na koniec 2013 r. 987 mld zł, a wartość netto 532 mld zł. Ponieważ w sprawozdawczości GUS nie ma danych o poziomie amortyzacji środków trwałych dla sekcji przedsiębiorstw przemysłowych, w niniejszym opracowaniu posłużono się jej obliczeniem, przyjmując przeciętą stawkę amortyzacyjną. Z wykazu stawek amortyzacyjnych wynika 7, że podstawowe grupy środków trwałych wykorzystywanych w przemyśle mają następujące roczne stawki amortyzacyjne: budynki 2,5%, maszyny i urządzenia najczęściej 10%, samochody 20%, zestawy komputerowe 30%. Biorąc pod uwagę, że dominującymi środkami trwałymi w przemyśle są dwie pierwsze grupy, przyjęto do obliczenia amortyzacji średnią stawkę 8%. Ponieważ amortyzacja obliczana jest od wartości brutto środków trwałych, to przyjmując tę stawkę wartość amortyzacji w przemyśle w 2013 r. wyniosła 79 mld zł (8% z 987 mld zł). Roczna wartość kosztów produkcji przedsiębiorstw przemysłowych wynosiła 1301 mld zł, to udział amortyzacji w tych kosztach wyniósł 6,1%. Przyjmując z kolei, że wartość aktywów ogółem w przemyśle wynosiła na koniec 2013 r. 1137 mld zł, to udział środków trwałych netto w aktywach ogółem wyniósł 47%. A więc udział aktywów trwałych, generujących główny koszt stały, czyli amortyzację, jest wielokrotnie wyższy niż udział amortyzacji w kosztach całkowitych. Nawet uwzględniając, że poza amortyzacją z posiadaniem środków trwałych łączą się jeszcze inne koszty stale, to trudno jest uznać, że struktura aktywów determinuje strukturę kosztów. 6 Por. Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2014, GUS, Warszawa 2014, Dział XXV. Inwestycje. Środki trwałe. 7 Por. Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, t. jedn. Dz. U. 2014, poz. 851, Załącznik nr 1. Wykaz rocznych stawek amortyzacyjnych. 127

2. Problemy pomiaru siły dźwigni operacyjnej Wracając do opisu mechanizmu dźwigni operacyjnej, należy wyjaśnić kwestię pomiaru siły zmian zysku operacyjnego w porównaniu ze zmianą produkcji (sprzedaży). Wykorzystuje się do tego celu wskaźnik zwany stopniem dźwigni operacyjnej (z ang. DOL degree of operating leverage), który jest relacją procentowej zmiany wyniku ze sprzedaży do procentowej zmiany sprzedaży, czyli: zmiana wyniku ze sprzedaży DOL = zmiana wartości sprzedaży Interpretacja tego wskaźnika jest następująca: jeśli np. wskaźnik DOL wynosi 2,0, to oznacza, że dany wzrost wartości sprzedaży (np. 12%) przyniósł dwukrotnie większy wzrost wyniku ze sprzedaży (o 24%). Z tego wyprowadza się wniosek, że siła dźwigni operacyjnej zależy od struktury kosztów, a ściślej mówiąc, od udziału kosztów stałych w kosztach całkowitych 8. Im wyższy udział kosztów stałych, tym stopień dźwigni operacyjnej jest wyższy, a tym samym większa jest siła działania dźwigni. I odwrotnie, im wyższy jest udział kosztów zmiennych, tym stopień dźwigni (lub ryzyka) operacyjnej jest niższy, a siła dźwigni słabsza. W sytuacji skrajnej, gdy brak jest kosztów stałych, ani dźwignia ani ryzyko operacyjne nie występuje. Dla potrzeb analizy mechanizmu dźwigni operacyjnej przyjęto określone założenia. Porównaniu ze sobą poddane zostaną dwa przedsiębiorstwa, które w jakimś roku wyjściowym (t1) miały identyczne wartości przychodów ze sprzedaży, kosztów osiągnięcia tych przychodów i wyniku ze sprzedaży, natomiast różni je struktura kosztów. W przedsiębiorstwie A udział kosztów stałych w kosztach całkowitych wynosi 20%, a kosztów zmiennych 80%; w przedsiębiorstwie udział kosztów stałych w kosztach całkowitych wynosi 70%, a zmiennych 30%. Dla analizy problemu przyjęto dwa warianty zmian wartości sprzedaży w roku t2. Wariant I w obydwu przedsiębiorstwach następuje wzrost sprzedaży o 10 %, a wariant II w obydwu przedsiębiorstwach następuje zmniejszenie sprzedaży również o 10%. Wpływ tych zmian na zmiany poziomu kosztów i wyniku ze sprzedaży przedstawiają tablice 1 i 2. Tablica 1. Stopień dźwigni operacyjnej przy wzroście sprzedaży w zależności od struktury kosztów produkcji Przedsiębiorstwo A Przedsiębiorstwo B Wartość sprzedaży 200 000 220 000 +10,0 Wartość produkcji 200 000 220 000 +10,0 128

(w zł) (w zł) Koszty uzyskania przychodów,w tym: stałe (20%) zmienne (80%) 190 000 152 000 205 200 167 200 + 8,0 + 10,0 Koszty uzyskania przychodów, w tym: stałe (70%) zmienne (30%) 190 000 133 000 57 000 195 700 133 000 62 700 +3,0 +10,0 Zysk ze sprzedaży 10 000 14 800 + 48,0 Zysk ze sprzedaży 10 000 24 300 +143,0 Stopień dźwigni 4,8 Stopień dźwigni 14,3 Źródło: opracowanie własne. Tablica 2. Stopień dźwigni operacyjnej przy zmniejszeniu sprzedaży w zależności od struktury kosztów produkcji Przedsiębiorstwo A Przedsiębiorstwo B w % Wartość produkcji 200 000 180 000 10,0 Wartość produkcji 200 000 180 000 10,0 (w zł) (w zł) Koszty produkcji w roku1, w tym: stałe (20%) zmienne (80%) 190 000 152 000 174 800 136 800 8,0 10,0 Koszty produkcji w roku t1, w tym: stałe (70%) zmienne (30%) 190 000 133 000 57 000 184 300 133 000 51 300 3,0 10,0 Zysk ze sprzedaży 10 000 5 200 48,0 Zysk ze sprzedaży 10 000 4 300 143,0 Stopień dźwigni 4,8 Stopień dźwigni 14,3 Źródło: opracowanie własne. Jak wskazują dane zamieszczone w tablicy 1, 10% wzrost przychodów ze sprzedaży spowodował przedsiębiorstwie A blisko pięciokrotnie (o 48%) wyższy wzrost wyniku ze sprzedaży. Wskaźnik DOL wyniósł 4,8. Natomiast ten sam wzrost sprzedaży w przedsiębiorstwie B spowodował ponad czternastokrotnie wyższy wzrost zysku ze sprzedaży (o 143%). Ta różnica w tempie wzrostu wyniku ze sprzedaży przy tym samym wzroście przychodów ze sprzedaży wynika z innej struktury kosztów, powodującej inny wzrost łącznych kosztów. W przedsiębiorstwie A, mającym tylko 20% udział kosztów stałych, spowodował, że przy wzroście przychodów ze sprzedaży o 10 %, łączne koszty wzrosły w mniejszym stopniu o 8% i z tego powodu nastąpił większy wzrost wyniku ze sprzedaży. Z kolei w przedsiębiorstwie B wzrost przychodów ze sprzedaży o 20% spowodował tylko trzy procentowy wzrost kosztów ze względu na duży udział kosztów stałych, które pozostały na stałym poziomie. Dalsza analiza mechanizmu dźwigni operacyjnej pozwala wyróżnić jeszcze drugi czynnik, wpływający na jej siłę. Jest nim wyjściowy (w roku t1) poziom rentowności sprzedaży mierzonej wskaźnikiem ROS (rentowność sprzedaży mierzona zyskiem ze sprzedaży), a co jest pomijane w literaturze. Zależność jest następująca: im wyższy wyjściowy poziom wskaźnika ROS, tym niższy stopień dźwigni operacyjnej. I odwrotnie, im 129

niższy poziom wskaźnika ROS, tym wyższy stopień dźwigni. Aby bliżej zilustrować to zjawisko, posłużono się znowu prostym przykładem, ujętym w tablicach 3 i 4. Tablica 3. Stopień dźwigni operacyjnej przy wzroście sprzedaży w zależności od poziomu rentowności sprzedaży Przedsiębiorstwo A Przedsiębiorstwo C Wartość sprzedaży 200 000 220 000 +10,0 Wartość produkcji 200 000 220 000 +10,0 (w zł) (w zł) Koszty uzyskania przychodów, w tym: stałe (20%) zmienne (80%) 190 000 152 000 205 200 167 200 + 8,0 + 10,0 Koszty uzyskania przychodów, w tym: stałe (20%) zmienne (80%) 180 000 36 000 144 000 194 400 36 000 158 400 +8,0 +10,0 Zysk ze sprzedaży 10 000 14 800 + 48,0 Zysk ze sprzedaży 20 000 25 600 +28,0 Wskaźnik ROS 5,0% 6,7% +34% Wskaźnik ROS 10% 11,6 +16,0 Stopień dźwigni 4,8 Stopień dźwigni 2,8 Źródło: opracowanie własne. Tablica 4. Stopień dźwigni operacyjnej przy zmniejszeniu sprzedaży w zależności od poziomu rentowności sprzedaży Przedsiębiorstwo A Przedsiębiorstwo C Wartość sprzedaży 200 000 180 000 10,0 Wartość produkcji 200 000 180 000 10,0 (w zł) (w zł) Koszty uzyskania przychodów, w tym: stałe (20%) zmienne (80%) 190 000 152 000 174 800 136 800 8,0 10,0 Koszty uzyskania przychodów, w tym: stałe (20%) zmienne (80%) 180 000 36 000 144 000 165 600 36 000 129 600 8,0 10,0 Zysk ze sprzedaży 10 000 6 000 40,0 Zysk ze sprzedaży 20 000 14 400 28,0 Wskaźnik ROS 5,0% 3,3% 34,0% Wskaźnik ROS 10% 8,0% 20,0% Stopień dźwigni 3,4 Stopień dźwigni 2,0 Źródło: opracowanie własne. Przykładowe przedsiębiorstwa (A i C) są w roku wyjściowym identyczne pod względem poziomu sprzedaży oraz pod względem struktury kosztów, ale różni je poziom rentowności mierzony zyskiem operacyjnym. Rentowność ta w przedsiębiorstwie A wynosi 5%, a w C 10%. Przy wzroście produkcji o 10% siła dźwigni w przedsiębiorstwie A wynosi 4,8, a w C 2,8 (tablica 3). A zatem przy niższym wyjściowym (np. w poprzednim roku) poziomie rentowności, stopień dźwigni operacyjnej jest wyższy. I odwrotnie, wyższym poziomie rentowności stopień dźwigni jest niższy (2,8). W przypadku zmniejszenia sprzedaży w obydwu przypadkach stopień dźwigni się zmniejsza, ale nie zmienia to ogólnej zasady odwrotnej zależności między poziomem rentowności a stopnień dźwigni operacyjnej. Ta rzadko dostrzegana zależność między poziomem rentowności a siłą dźwigni (a nie tylko między poziomem kosztów stałych a siłą dźwigni), jest istotna dla wykorzystania 130

dźwigni w analizie finansowej oraz w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Do tego problemu nastąpi powrót w dalszej części artykułu. Przedstawione przykłady pozwalają na sformułowanie następujących wniosków, przydatnych w analizie finansowej: 1) Dla danego przedsiębiorstwa stopień dźwigni nie jest stały. Zmienia się w czasie, wraz ze zmianami wartości produkcji i poziomu rentowności. Jeśli np. co roku wzrasta wartość produkcji, to zgodnie z zależnościami między zmianami wartości produkcji a zmianami kosztów, wzrasta udział kosztów zmiennych, a maleje udział kosztów stałych. Tym samym stopień dźwigni maleje. Również gdy zmienia się poziom rentowności, stopień dźwigni zmienia się. Należy to podkreślić dlatego, gdyż spotyka się czasami zalecenie, aby przedsiębiorstwa znały swój stopień dźwigni operacyjnej, co pozwoli im łatwiej planować wynik na następny rok 9. 2) Jeśli jest wykonywana analiza wyniku ze sprzedaży, np. przedsiębiorstwa A z tablicy 1, i daje się zauważyć, że przy wzroście sprzedaży o 10% wynik ze sprzedaży wzrósł aż o 48%, to nie powinno się uzasadniać tego wyniku tym, że jest to zasługa zarządu przedsiębiorstwa, gdyż potrafił ograniczyć wzrost kosztów do 8%, podczas gdy sprzedaż wzrosła o 10%. Jak widać z tego przykładu, nie jest to zasługa zarządu, ale konsekwencja mechanizmu dźwigni operacyjnej. Z kolei, jeśli wystąpi sytuacja odwrotna przedsiębiorstwa A przedstawiona w tablicy 2 (przy zmniejszeniu sprzedaży), również nie powinno się tłumaczyć tej sytuacji winą zarządu obniżenie zysku ze sprzedaży o 48% przy zmniejszeniu się sprzedaży tylko o 10%. 3) Jeśli wykonywana jest analiza porównawcza wyniku dwóch (lub więcej) przedsiębiorstw (jak w tablicy 2), i daje się zauważyć, że przy tym samym wzroście sprzedaży wzrost wyniku ze sprzedaży przedsiębiorstwa B był trzykrotnie wyższy niż przedsiębiorstwa A, to nieuzasadniona będzie opinia, że przedsiębiorstwo B jest znacznie lepiej zarządzane niż przedsiębiorstwo A, gdyż ta różnica jest przede wszystkim skutkiem działania dźwigni operacyjnej wynikającej ze specyfiki tego przedsiębiorstwa, w którym dominują koszty stałe 10. 9 Znajomość poziomu dźwigni operacyjnej (DOL) pozwala prognozować wielkość zysku operacyjnego dla określonej wielkości sprzedaży i dla przyrostów sprzedaży A. Rutkowski, wyd. cyt., s. 172. 10 Na poparcie poprawności tego wniosku można odwołać się do problemów ekonomicznych, które miały, miejsce szczególnie w latach 90.tych XX w.; chodzi o takie przedsiębiorstwa jak PKP czy LOT, w których dominują koszty stałe. Pojawienie się dla PKP konkurencji w postaci samochodowego transportu towarowego i osobowego spowodowało radykalne zmniejszenie sprzedaży, czemu nie towarzyszyło podobne zmniejszenie kosztów ze względu na duży udział kosztów stałych. Skutkowało to dużymi stratami. Podobne zjawisko było w przypadku LOTu. W podmiocie tym również dominują koszty stałe. 131

3. Praktyczne problemy z wykorzystaniem dźwigni operacyjnej w analizie rentowności przedsiębiorstwa W tej części przedstawiono opisany wyżej mechanizm dźwigni operacyjnej na przykładzie przedsiębiorstwa X. Przedsiębiorstwo to jest niepubliczną spółką akcyjną z branży przemysłu spożywczego. W tablicy 5 przedstawiony jest w pewnym uproszczeniu rachunek zysków i strat za lata 20112014. Sądząc po wartości sprzedaży, jest to przedsiębiorstwo bardzo duże i corocznie notuje dużą dynamikę wzrostu sprzedaży. Znaczna część przychodów ze sprzedaży pochodzi z eksportu. Jest przedsiębiorstwem rentownym na przeciętnym, ale dość stabilnym poziomie. Przystępując do badania dźwigni operacyjnej tego przedsiębiorstwa (jak i każdego innego), analityk napotyka pierwszy problem braku informacji o strukturze kosztów z podziałem na koszty stałe i zmienne. Takiej informacji nie uwidacznia sprawozdanie finansowe żadnej jednostki gospodarczej, gdyż taka ewidencja kosztów nie jest prowadzona i nie może być ukazana w sprawozdaniu. Jednakże należy zauważyć, że ambitny analityk finansowy znający dobrze dane przedsiębiorstwo, potrafiłby oszacować wartość tych dwóch rodzajów kosztów (poprzez ewidencję analityczną), na podstawie wieloletniego badania (obserwowania) zmienności głównych rodzajów kosztów w stosunku do zmienności sprzedaży. W przypadku rozpatrywanego przedsiębiorstwa, biorąc po uwagę przedmiot działalności, można bez wątpienia uznać, że w jego ekonomice dominują w bardzo znaczącym stopniu koszty zmienne związane ze zużyciem surowców i materiałów do produkcji. O tej opinii świadczyć może też bardzo nieznaczny udział kosztów amortyzacji w kosztach całkowitych, a ten rodzaj kosztów podaje się zwykle w literaturze, wyjaśniającej dźwignię operacyjną, jako przykład kosztów stałych. Warto zwrócić jednak uwagę, że amortyzacja w analizowanej jednostce gospodarczej co roku się zwiększa i to w stopniu znacznym. Daje się zauważyć, że w analizowanych latach wartość przychodów ze sprzedaży w cenach bieżących wzrosła o 94 %, a wartość amortyzacji wzrosła o 72%. W takiej sytuacji nie można twierdzić, że amortyzacja jest kosztem stałym. Tablica 5. Analityczny rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa X w latach 20112014 (w tys. zł) Lp. Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 132

1. Przychody netto ze sprzedaży 888 058,2 1 045 493,3 1 376 507,0 1 722 573,0 Koszty produkcji i sprzedaży 2. 852 452,0 1 007 824,1 1 317 177,2 1 668 153,0 w tym amortyzacja 14 920,2 18 149,4 20 194,3 25 682,1 3. Wynik ze sprzedaży (12) +35 606,2 +37 669,2 +59 329,8 +54 420,0 4. Pozostałe przychody operacyjne 3 050,2 5 714,4 5 211,1 5 587,1 5. Pozostałe koszty operacyjne 2 559,1 2 858,5 2 942,2 6 249,1 6. Wynik z pozostałej działalności operacyjnej +491,1 +2 855,9 +2 268,9 662,0 7. Przychody finansowe 2 035,7 2 631,4 555,0 849,0 8. Koszty finansowe, w tym: odsetki od kredytów 4 844,0 4 844,0 5 571,1 5 571,1 9 206,5 7 454 4 13 7789,0 12 194,0 9. Wynik z działalności finansowej 2 808,3 2 939,7 8 651,5 12 930,0 10. Zyski nadzwyczajne 3 900,0 11. Straty nadzwyczajne 117,1 12. Saldo strat i zysków +3 782,9 nadzwyczajnych 13. Zysk (strata) brutto (3+6+9+12) +33 289,0 +41 368,3 +52 947,2 +41 489,0 14. Podatek dochodowy 6 671,6 8 371,7 9 731,8 4 168,0 15. Zysk(strata) netto (1314) +26 617,4 +32 996,6 +43 215,3 +37 321,0 16. Rentowność sprzedaży () 4,0 3,6 4,3 3,2 17. Rentowność brutto () 3,7 4,0 4,9 2,4 18. Rentowność netto () 3,0 3,2 3,1 2,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie rachunku zysków i strat przedsiębiorstwa X. Przedstawiając wyniki badania dźwigni operacyjnej w analizowanym przedsiębiorstwie w okresie kilkuletnim sporządzono tablicę 6. Tablica 6. Rachunek dźwigni operacyjnej przedsiębiorstwa X w okresie 20112014 (tys. zł) Lp. Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 1. Przychody netto ze sprzedaży 888 058,2 1 045 493,3 1 376 507,0 1 722 573,0 2. Koszty działalności operacyjnej 852 452,0 1 007 824,1 1 317 177,2 1 668 153,0 3. Wynik ze sprzedaży +35 606,2 +37 669,2 +59 329,8 +54 420,0 Dynamika: rok poprzedni = 100,0 4. Przychody netto ze sprzedaży 130,1 117,7 131,7 125,1 5. Koszty działalności operacyjnej 127,4 118,2 130,7 126,6 133

6. Wynik ze sprzedaży 272,5 105,8 157,5 91,7 7. Wskaźnik DOL 5,7 0,3 1,8 0,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie rachunku zysków i strat przedsiębiorstwa X. Szczególna wartość poznawczą prezentują dane dane zawarte w dolnej części tablicy 6. Pierwsze co zwraca uwagę, to bardzo duża zmienność poziomu wskaźnika DOL w poszczególnych latach. Jego poziom w ujęciu krańcowym wynosi od 5,7 do 0,3. Sytuacja ta potwierdza wcześniej zamieszczoną uwagę, że wskaźnik DOL nie może być wykorzystany do planowania finansowego. W dwóch latach, tj. 2011 i 2013, poziom wskaźnika DOL wskazuje na wystąpienie efektu dźwigni operacyjnej. Wskaźnik DOL 5,7 w 2011 r. oznacza, że wzrost wyniku ze sprzedaży był prawie sześciokrotnie (dokładnie 5,7 razy) wyższy niż wzrost przychodów ze sprzedaży w danym roku. Stało się tak dlatego, że przy wzroście przychodów ze sprzedaży o 30,1%, koszty produkcji i sprzedaży wzrosły o 27,4%. Również w 2013 r. wystąpił efekt dźwigni operacyjnej, ale w znacznie niższym stopniu, gdyż wskaźnik DOL wyniósł 1,8. Stało się tak dlatego, że wartość sprzedaży wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim o 31,7%, podczas gdy koszty wzrosły o 30,7%. Z kolei w dwóch pozostałych latach wskaźnik DOL był niższy od 1,0 i wyniósł 0,3 w 2012 r. i 0,3 w 2014 r. Warto przypomnieć, że wskaźnik DOL na poziomie 1,0 oznacza, że przychody i koszty zmieniają się w tym samym stopniu, a gdy jest na poziomie niższym niż 1,0 oznacza, że koszty zmieniały się w większym stopniu niż przychody ze sprzedaży. Powstaje pytanie, czy sytuacja, jaka ma miejsce w analizowanej jednostce gospodarczej oznacza, że w dwóch latach efekt dźwigni operacyjnej wystąpił, a w innych dwóch latach dźwignia nie wystąpiła? Taka sytuacja przedstawiona wyżej z pewnością ma miejsce w wielu przypadkach i w wielu latach. Nie oznacza to, że dźwignia operacyjna czasami funkcjonuje, a czasami nie funkcjonuje. Mechanizm dźwigni działa zawsze, gdyż nie ma praktycznie takiej sytuacji, aby w jakimś przedsiębiorstwie były tylko koszty zmienne. Zawsze jest jakiś, czasem niewielki, udział kosztów stałych. Brak zatem ujawnienia się efektu dźwigni operacyjnej wynika z wielu zakłóceń, które występują w praktyce. Za najważniejsze z nich można uznać: 1) Ewidencja przychodów, kosztów i wyniku finansowego prowadzona jest w cenach bieżących. Brak efektu dźwigni może wynikać z innego tempa zmian (wzrostu) cen kształtujących przychody ze sprzedaży, a innego kształtujących koszty operacyjne. 134

Jeśli np. ceny sprzedaży wzrastają wolniej niż ceny kształtujące koszty, to efekt dźwigni operacyjnej może się nie ujawnić, albo ujawnić się ze słabszą siłą. Ustalenie realnego efektu dźwigni operacyjnej wymaga w takim przypadku obliczenia tempa zmian (wzrostu) przychodów i kosztów w cenach stałych. Po takich przekształceniach efekt dźwigni operacyjnej zostanie potwierdzony. 2) Podobne do powyższego mogą być zakłócenia wynikające ze zmiany kursów walut. Jeśli przedsiębiorstwo eksportuje swoje produkty, lub importuje jakieś czynniki produkcji, to zmiany kursów pomiędzy dwoma okresami powodują zniekształcenia w bieżącej wycenie w złotych przychodów lub (i) kosztów. Również i w tym przypadku należałoby doprowadzić do obliczenia przychodów i kosztów w tych samych poziomach kursów walutowych w porównywanych okresach. 3) Zakłócenia dźwigni operacyjnej mogą wynikać z poniesienia przez dany podmiot dodatkowych kosztów stałych, które wcześniej nie były ponoszone, np. zaangażowanie firmy ochroniarskiej, dokonanie jednorazowych (w jednym roku) wydatków remontowych (np. związanych z dostosowaniem warunków technologicznych do wymagań unijnych) itp. Powoduje to wzrost kosztów stałych i ponad proporcjonalny wzrost kosztów ogółem. 4) Również zakłócenia mogą wynikać ze znacznego wzrostu amortyzacji związanej z oddaniem do użytku inwestycji, która w danym roku nie przynosi proporcjonalnego wzrostu przychodów. Zostały wymienione jedynie tylko najważniejsze przyczyny zdarzeń gospodarczych, które powodują zniekształcenia w działaniu dźwigni operacyjnej. Wyeliminowanie jednych z nich jest łatwe (np. jednorazowych dodatkowych kosztów stałych), innych bardziej skomplikowane, wymagające żmudnych przeliczeń, w oparciu o czasami trudno dostępne informacje (np. o cen stałych dla wszystkich składników kosztów operacyjnych). Literatura [1] Bojańczyk M., Finanse przedsiębiorstwa, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2012. [2] Dresler Z., Przedmiot, cel i metody badawcze rentowności przedsiębiorstw w Polsce, [w:] Dresler Z. (red.), Rentowność przedsiębiorstw w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2014. [3] Dziawgo D., Zawadzki A., Finanse przedsiębiorstwa. Istota, narzędzia, zarządzanie, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2011. [4] Ostaszewski J., Cicirko T., Finanse spółki akcyjnej, Difin, Warszawa 2005. [5] Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2014, GUS, Warszawa 2014. [5] Rutkowski A., Zarządzanie finansami, PWE, Warszawa 2007. 135

[6] Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, t. jedn. Dz. U. 2014, poz. 851; Załącznik nr 1. Wykaz rocznych stawek amortyzacyjnych. Streszczenie W pierwszej części w artykule przedstawiono sporne problemy wyjaśniające działanie dźwigni operacyjnej. Zakwestionowano niektóre twierdzenia wyrażane w literaturze dotyczące mechanizmu dźwigni operacyjnej, takie jak twierdzenie o zależności struktury kosztów w podziale na koszty stałe i zmienne od struktury aktywów przedsiębiorstwa, twierdzenie, że siła dźwigni operacyjnej zależy tylko od udziału kosztów stałych w kosztach ogółem, pomijając, że również zależy od poziomu rentowności mierzonej relacją zysku ze sprzedaży do przychodów ze sprzedaży. Wskazano również na ograniczone możliwości wykorzystania dźwigni do planowania finansowego ze względu na naturalną coroczną zmienność, a nie stałość wskaźnika siły dźwigni. W zasadniczej części artykułu przedstawiono możliwości wykorzystania dźwigni w analizie rentowności przedsiębiorstwa, wskazując jednocześnie, że w praktyce wyniki wykorzystania tej dźwigni mogą być zniekształcone ze względu na różnokierunkowe lub o różnej sile zmiany cen przychodów i kosztów, zmiany kursów walut lub zmiany poziomu kosztów stałych. 136