Wystąpienie prof.leszka Balcerowicza Prezesa Narodowego Banku Polskiego na uroczystości w Teatrze Wielkim 21 kwietnia 2004 roku Osiemdziesięciolecie banku centralnego w Polsce 1. W 2004 roku obchodzimy osiemdziesiątą rocznicę trzech ważnych wydarzeń. - W styczniu 1924 roku Sejm uchwalił słynną reformę walutową, która pozwoliła przezwyciężyć katastrofę hiperinflacji i związany z nią chaos w gospodarce. - W kwietniu 1924 roku w miejsce zniszczonej inflacją marki polskiej wszedł do obiegu złoty, poprzednik naszej obecnej jednostki pieniężnej. - Zajął się tym utworzony wtedy Bank Polski - poprzednik Narodowego Banku Polskiego. I to było trzecie ważne wydarzenie. Te trzy jubileusze mają swego bohatera. Jest nim wybitny polityk, ekonomista, ojciec złotego i współtwórca Banku Polskiego - Władysław Grabski. Poprzez dzisiejszą uroczystość chcemy włączyć się do obchodów roku Władysława Grabskiego. W szczególności chcemy podkreślić nasze związki z bankiem centralnym okresu międzywojennego jako kontynuatorzy jego misji. Misją tą jest dbałość o wartość pieniądza, która wymaga wysiłku całego społeczeństwa i która służy całemu społeczeństwu. 2. Chciałbym w kilku zdaniach przypomnieć genezę wymienionych wydarzeń z 1924 roku. - Państwo polskie odrodziło się w końcu 1918 roku. Od niemieckich władz okupacyjnych przejęło instytucję emisyjną - Polską Krajową Kasę Pożyczkową. Emitowane przez nią marki polskie stały się tymczasowym, obowiązującym środkiem płatniczym. - Jednak już w grudniu 1918 roku zapowiedziano, że w przyszłości zostanie utworzony Bank Polski. Nowy bank
emisyjny miał nawiązywać swą nazwą do instytucji, która od 1828 roku zajmowała się sprawami monetarnymi i gospodarczymi w okresie krótkotrwałej autonomii Królestwa Polskiego. - W lutym 1919 roku zapowiedziano wprowadzenie złotego w miejsce marki polskiej, nawiązując do długiej tradycji. Złoty polski był bowiem jednostką pieniężną stosowaną w dawnej Polsce już w końcu XV wieku. Nawet w czasach porozbiorowych, gdy w obiegu był obcy pieniądz, przywiązanie do złotego było silne. Złoty był, na przykład, odpowiednikiem 15 kopiejek w codziennych rachunkach. 3. W odrodzonej w 1918 r. Polsce w obiegu była marka polska. Polska, walcząc o ustalenie swych granic i dysponując nikłymi dochodami skarbowymi, ciągle powiększała swe zadłużenie. Dług Skarbu finansowano drukiem pieniądza. Szybko rósł jego obieg i podobnie szybko spadał kurs marki polskiej. W połowie 1923 roku rozpoczęła się hiperinflacja. Ceny rosły z miesiąca na miesiąc w tempie 50% i wyższym. 4. Zmieniały się gabinety i ministrowie skarbu. Kolejne próby opanowania inflacji były nieudane. - W 1919 roku ministrem skarbu został Władysław Grabski. Funkcję tę pełnił przez rok, łącząc ją na krótko z obowiązkami premiera. Podjęta przez niego próba waloryzacji podatków nie powiodła się i Grabski ustąpił. - W styczniu 1923 roku Władysław Grabski ponownie objął tekę ministra skarbu. Jego program, zmierzający do pokonania rozszalałej już inflacji, także nie uzyskał poparcia. Znowu złożył dymisję. - W połowie grudnia 1923 roku Władysław Grabski został premierem i jednocześnie zatrzymał tekę ministra skarbu. Zamierzał zrównoważyć budżet i pozyskać dochody z podatku majątkowego oraz uniknąć pożyczek zagranicznych w obawie przez koncesjami politycznymi. Na przełomie lat 1923-1924 katastrofa monetarna była już oczywista. Miesięczny wzrost cen przekraczał 150%. 5. Sejm w dniu 11 stycznia 1924 roku uchwalił ustawę o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej. 20 stycznia ustanowiono statut Banku Polskiego i nadano mu wyłączne prawo emisji banknotów. Organizacją Banku 2
zajął się pięcioosobowy komitet, któremu przewodniczył przyszły prezes Stanisław Karpiński. Zgodnie z ówczesnymi wzorami powstał bank centralny w formie prywatnej spółki akcyjnej, co miało zapewnić jego niezależność. Akcje Banku objęło 176 tys. akcjonariuszy. Skarb Państwa miał tylko 1% akcji. Bank rozpoczął działalność 28 kwietnia 1924 roku. Dokonał on wymiany marek polskich w relacji 1 800 000 marek za 1 złotego. Złoty był równy frankowi złotemu (czyli szwajcarskiemu). Początkowo dobra sytuacja w budżecie i bilansie płatniczym oraz zgromadzone rezerwy złota i dewiz dawały poczucie stabilizacji i zapewniały sukces reformy. 6. Jednak sukces reformy okazał się krótkotrwały. W 1924 roku wielki nieurodzaj zbóż i głęboki kryzys w przemyśle, a w 1925 roku załamanie w bilansie płatniczym radykalnie osłabiły kurs złotego. Interwencje walutowe Banku Polskiego były nieskuteczne. Bojąc się spadku skromnych rezerw złota i dewiz, Bank wycofał się z obrony kursu złotego. Premier Grabski w listopadzie 1925 roku podał się do dymisji. Pod wpływem sytuacji gospodarczej znów pojawił się deficyt budżetu. Rząd finansował wydatki emisją państwowych znaków pieniężnych, w tym bilonu. Wróciła inflacja, którą nazwano inflacją bilonową. Ceny rosły w tempie rocznym przekraczającym 15%. Dopiero poprawa koniunktury poprawiła budżet i bilans płatniczy oraz zaczęła stabilizować kurs złotego. Ustabilizował się on ostatecznie w 1927 roku dzięki pożyczce międzynarodowej. Złoty pozostał walutą stabilną i silną do końca okresu międzywojennego. Choć nie brakowało dyskusji o polityce pieniężnej Banku Polskiego, to jednak - bez wątpienia - był on bardzo ważną instytucją w Drugiej Rzeczypospolitej. 7. W 1945 roku rozpoczął działalność Narodowy Bank Polski. Zaczął funkcjonować jako bank państwowy pod nadzorem ministra skarbu. NBP szybko skupił świetne kadry, w tym sztab pracowników Banku Polskiego. Ich fachowe umiejętności i doświadczenie były wielką siłą NBP przez wiele lat. Początkowo NBP przyjął zasady skopiowane ze statutu Banku Polskiego. Zakładano, że będzie on bankiem emisyjnym, nie angażującym się w bezpośrednie 3
finansowanie przedsiębiorstw. Jednak szybko gospodarka nakazowo-rozdzielcza zasadniczo zmieniła rolę NBP i pieniądza. Już na początku 1946 roku powierzono NBP kontrolę finansową i bezpośrednie finansowanie górnictwa, hutnictwa, i przemysłu włókienniczego. Narodowy Bank Polski stopniowo stawał się monobankiem - monopolistą w dziedzinie nie tylko emisji pieniądza, ale także udzielania kredytu i gromadzenia oszczędności. Innymi słowy, stawał się ubezwłasnowolnionym kolosem zależnym od zewnętrznych decyzji politycznych i administracyjnych. Złoty zaś stał się cieniem realizowanych planów będąc wyłącznie walutą wewnętrzną, niewymienialną na inne waluty. Był też z trudem wymienialny na towary, bo nieodłączną cechą gospodarki centralnie planowanej były kolejki oraz braki na rynku. Nic więc dziwnego, że złotego wypierały dolar i inne waluty obce. Jednak nawet w warunkach ustrojowych ograniczających rolę banku centralnego NBP wykonywał prace, które przyczyniały się do racjonalizacji procesu gospodarowania. Wymienić tu trzeba zwłaszcza organizowanie rozliczeń bezgotówkowych, obsługę budżetu, gospodarowanie skromnymi rezerwami dewizowymi i opracowywanie bilansu płatniczego i innych syntetycznych bilansów gospodarki narodowej. W pewnym zakresie był więc utrzymywany potencjał ważny dla gospodarki rynkowej. 8. Koniec lat osiemdziesiątych zapoczątkował powrót złotego do świata prawdziwego pieniądza. Na początku 1990 roku problemem był wysoki stopień dolaryzacji gospodarki. Zasoby pieniężne obejmowały w 75% waluty obce i w 25% złote w gotówce i na rachunkach bankowych. W krótkim okresie udało się odwrócić te proporcje. Po wielu latach odgórnego hamowania ruchu cen i zniekształcania ich struktury i wskutek odziedziczonego ogromnego deficytu, w 1989 roku doszło do wybuchu inflacji, która osiągnęła poziom czterocyfrowy, ale szybko zeszła do wymiaru dwucyfrowego. Wprowadzenie z początkiem 1990r. ograniczonej wymienialności złotego było ważnym rozszerzeniem indywidualnej wolności i zarazem gospodarności. W 1995 roku przeprowadzono denominację złotego, która przeszła do historii jako skreślenie czterech zer. 4
Unormowanie sytuacji płatniczej pozwoliło też wówczas zapoczątkować kształtowanie kursu złotego na rynku walutowym oraz zapewnić złotemu status waluty wymienialnej według standardu międzynarodowego. Do istotnych zmian doszło po roku 1997. Nowa konstytucja zapewniła mocną pozycję Narodowego Banku Polskiego w systemie instytucji publicznych i związała politykę pieniężną z nowym organem NBP - Radą Polityki Pieniężnej. Sprawowanie nadzoru nad bankami powierzono Komisji Nadzoru Bankowego, a jego realizację Generalnemu Inspektoratowi wydzielonemu w strukturze NBP. W ten sposób dbałość o złotego oraz czuwanie nad stabilnością systemu finansowego stały się głównymi celami działalności polskiego banku centralnego. 9. Rada Polityki Pieniężnej w 1998 roku przyjęła strategię celu inflacyjnego z zamiarem obniżenia inflacji poniżej 4% do końca 2003 roku. Już w końcu 2001 roku inflacja zeszła do tego poziomu, a to umożliwiło przejście do nowej fazy polityki pieniężnej - do stabilizowania niskiej inflacji. Taki jest też obecnie cel polityki pieniężnej. - Na początku procesu reform polskiej gospodarki wzrost cen wynosił 640%. W 1991 roku inflacja przekraczała jeszcze 60%. W 1997 roku była ciągle dwucyfrowa i wynosiła nieco ponad 13%. Od 2001 roku roczny wzrost cen zszedł do niskiego poziomu, wynosząc 3,6%, a w ostatnim okresie ustabilizował się na poziomie poniżej 2%. Długotrwałe zmagania z inflacją i poniesione koszty tych zmagań powinny być silną przestrogą na przyszłość. Trzeba podkreślić, że złoty funkcjonuje w warunkach stabilnego systemu finansowego. Niepokoi jednak sytuacja w sektorze finansów publicznych. Deficyt tego sektora i rosnący dług publiczny stwarzają bowiem zagrożenia dla trwałego, zrównoważonego rozwoju gospodarczego i wartości złotego. 10. Dzięki konsekwentnym reformom, Narodowy Bank Polski jest bankiem centralnym opartym na najlepszych wzorach. Bardzo zaawansowane są prace dostosowujące NBP do funkcjonowania zgodnie ze standardami organizacyjnymi i operacyjnymi Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Na podkreślenie zasługuje niezależność banku centralnego. 5
To jest bowiem we współczesnym świecie - niezbędny warunek ochrony wartości pieniądza. Stabilność cen sprzyja podejmowaniu trafnych decyzji gospodarczych i jest ceniona przez ludzi. Dzisiaj, na kilka dni przed członkostwem Polski w Unii Europejskiej, możemy powiedzieć, że opierając się na zbudowanych fundamentach, warto się starać o osiągnięcie następnego celu - o wejście do strefy euro. Analiza korzyści i kosztów przyjęcia wspólnej waluty europejskiej prowadzi do wniosku, że Polsce najbardziej się opłaci szybko i zdecydowanie tworzyć warunki, które otworzą jej drogę do szybkiego wprowadzenia euro. Mamy nadzieję, że nie zabraknie nam sojuszników na tej drodze. Zamiana złotego na euro, jak to stało się już w dwunastu krajach zachodnioeuropejskich, będzie logiczną konsekwencją naszych związków z Europą. Wprowadzając euro poprawimy warunki działania polskiej gospodarki - ograniczymy ryzyko makroekonomiczne, zwiększymy dostępność do tańszego kapitału, wyeliminujemy koszty i ryzyko wymiany walut, zwiększymy porównywalność cen i poprawimy konkurencyjność polskich producentów. 11. Dzisiaj jednak warto odnotować ogromny postęp jaki udało się osiągnąć w dziedzinie stabilności złotego. Dzięki temu Jubileusz Narodowego Banku Polskiego jest zarazem świętem polskiego pieniądza. 6