I Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna EKOLOGIA W ELEKTRONICE Przemysłowy Instytut Elektroniki Warszawa, 16-17.10.2000 ASPEKTY EKOLOGICZNE W CERTYFIKACJI SYSTEMÓW JAKOŚCI I WYROBÓW Maria BORKOWSKA Przemysłowy Instytut Elektroniki ul. Długa 44/50, 00-241 Warszawa, tel.635 62 55, mariabor@ pie.edu.pl Przedstawiono ewolucję wymagań jakościowych w kierunku ochrony środowiska. Omówiono zestaw norm PN-EN ISO 14000, dotyczących systemów zarządzania środowiskowego, oraz projekt dyrektywy Wspólnoty Europejskiej, dotyczącej wpływu sprzętu elektrycznego i elektronicznego na środowisko. Stanowią one kryteria oceny producenta w procesie certyfikacji lub w przypadku własnej deklaracji zgodności. Przedstawiono zasady znakowania zgodności wyrobów z wymogami ekologii. Omówiono koszty i korzyści z certyfikacji, a także pozytywne jej skutki dla strategii i konkurencyjności przedsiębiorstwa. 1. WSTĘP Pojęcie "jakość" uległo w ostatnich latach rozszerzeniu. Jakość nie dotyczy już tylko wyrobu, procesu lub usługi, lecz "obiektu". Obiektem może być między innymi: działanie, proces, organizacja lub system. Jakość jest to "ogół właściwości obiektu, wiążących się z jego zdolnością do zaspokojenia potrzeb stwierdzonych i oczekiwanych". Potrzeby stwierdzone i oczekiwane nie są wyłącznie potrzebami klientów w dziedzinie walorów użytkowych obiektu, lecz są także wymaganiami społecznymi, które obejmują ochronę środowiska, zdrowie, bezpieczeństwo, zachowanie energii i zasobów naturalnych [1]. 2. EWOLUCJA PODEJŚCIA EKOLOGICZNEGO W CERTYFIKACJI SYSTEMÓW JAKOŚCI Podejście do jakości zmieniało się wraz z rozwojem środków produkcji, uwarunkowań technicznych, organizacyjnych i politycznych. W krajach gdzie istniała gospodarka 188
wolnorynkowa, konkurencja na rynkach stawała się coraz ostrzejsza, a wysoka jakość i niższa cena były jedyną gwarancją przetrwania. Rozwój ruchów konsumenckich powodował nacisk na odpowiedzialność za wyrób i ewentualne szkody, jakie mógł on wyrządzić użytkownikowi. Producenci wymagali zagwarantowania jakości od swoich kooperantów. Formą gwarancji stał się certyfikat systemu jakości, będący potwierdzeniem przez niezależny, kompetentny organ zgodności z określonymi kryteriami. W poszczególnych krajach opracowywano normy dotyczące systemów jakości. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (International Organization for Standardization - ISO), zrzeszająca krajowe komitety normalizacyjne, postanowiła ujednolicić i usystematyzować działania w dziedzinie jakości w skali całego świata i opracowała oraz wydała w latach 1986-87 normy serii 9000, dotyczące zarządzania jakością i systemów jakości. Podstawę do opracowania tych norm stanowiła brytyjska norma BS 5750 z roku 1979. System jakości to struktura organizacyjna, procedury, procesy i zasoby niezbędne do zarządzania jakością. Przedsiębiorstwo lub instytucja, chcąca skutecznie realizować swoją politykę jakości, powinna posiadać system jakości. System jakości może być wdrożony zarówno w przedsiębiorstwie produkcyjnym, usługowym, w laboratorium lub w instytucie naukowym. Oczywiście można opracować własne zasady systemu jakości, które odpowiadają danej jednostce organizacyjnej. które firmy stosują z powodzeniem własne systemy jakości. Jednak dla większości firm szansą są międzynarodowe normy serii ISO 9000. zaprzeczalnym atrybutem tych norm jest ich uniwersalność, przejrzystość, międzynarodowe uznanie i rozpowszechnienie, co umożliwia wzajemne porównania i kontrolowanie podjętych działań oraz szeroką współpracę. Wszyscy mówią tym samym językiem. Zestaw norm serii PN-ISO 9000 składa się z 4 bloków, które dotyczą: terminologii, zarządzania jakością oraz modeli systemów jakości. Aspekty ekologiczne nie stanowią przedmiotu jednej z tych norm w sposób kompleksowy, lecz zawarte są w różnych ich fragmentach. Normy te mówią o całym cyklu życia wyrobu, łącznie z bezpieczną likwidacją po użytkowaniu. W celu uwydatnienia ekologicznych aspektów jakości stosuje się odrębne określenie: jakość wynikająca z dbałości o wyrób przez cały okres jego istnienia. Wprowadzono też termin "wyrobu niezamierzonego" (np. substancja zanieczyszczająca środowisko lub niepożądane skutki) [1]. W punkcie 4 normy PN-ISO 9001, stanowiącej podstawę certyfikacji systemu jakości przedsiębiorstwa, postawiony jest wymóg zawarcia w danych wejściowych do projektowania wymagań wynikających z przepisów prawnych. W zależności od rodzaju wyrobu, mogą one dotyczyć ochrony środowiska. System jakości zgodny z normami serii PN-ISO 9000 może stanowić fundament zarządzania przedsiębiorstwem w sposób przyjazny dla środowiska, jednak w obliczu coraz większego zagrożenia równowagi ekologicznej przez przemysł, konieczne było podjęcie działań mających na celu podniesienie rangi ochrony środowiska, poprzez uniwersalizację i normalizację wymagań w tej dziedzinie. W Wielkiej Brytanii opracowano (1992 rok) i opublikowano (1994 rok) pierwszą normę ekologiczną BS 7750. Zawiera ona wytyczne do opracowania systemu zarządzania jakością w przedsiębiorstwie, z uwzględnieniem badań nad skutkami ekologicznymi zastosowanych rozwiązań technicznych. 189
Wprowadzono pojęcie systemu zarządzania środowiskowego, którego istotą są zorganizowane, kompleksowe i ciągłe działania w przedsiębiorstwie na rzecz tzw. czystszej produkcji [2]. W roku 1993 Rada Europy uchwaliła rozporządzenie o dobrowolnym udziale firm przemysłowych w europejskim systemie zarządzania środowiskiem i kontroli, tzw. przepisy EMAS (Environmental Management and Auditing System). Zgodnie z tymi przepisami, każdy właściciel zakładu, którego procesy, wyroby lub usługi mogą stanowić zagrożenie dla środowiska, powinien podjąć starania, aby nie dopuścić do powstania ryzyka ekologicznego. Zaistniała potrzeba określenia zasad realizacji i badania skuteczności takich systemów. Kluczową rolę na rzecz zapewnienia bezpiecznego środowiska naturalnego zaczęły odgrywać organizacje działające na rzecz normalizacji, badań i certyfikacji. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO) podjęła prace nad serią norm 14000 (Komitet Techniczny TC 207), dotyczących systemów zarządzania środowiskowego oraz zasad ich oceny. Wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego, będące podstawą certyfikacji systemu jakości przedsiębiorstwa, są zawarte w normie PN-EN ISO 14001. Norma PN-ISO 14004 jest rodzajem przewodnika wspomagającego proces tworzenia systemu. Pozostałe normy dotyczą zasad realizowania auditów środowiskowych, które są nieodzownym elementem procesów certyfikacji. Zasady systemu zarządzania są wspólne z modelem opartym o normę PN-ISO 9001, ale odnoszą się do aspektów środowiskowych. O ile celem wdrażania systemu jakości opartego na normach serii 9000 jest produkowanie wyrobów, które zaspokajają potrzeby klienta, to celem wdrożenia systemu zarządzania środowiskiem jest produkowanie wyrobów na tym samym poziomie jakości, lecz przy minimalnym ryzyku dla środowiska. Stąd bierze się pojęcie zintegrowanego systemu jakości, którego podstawę stanowi dążenie przedsiębiorstwa do jasno określonych celów, bez podziału na zarządzanie jakością i zarządzanie środowiskiem. Od wnioskującego, a następnie posiadacza certyfikatu systemu jakości obejmującego zarządzanie środowiskiem, wymaga się aktywności w działaniach na rzecz ulepszania systemu. 3. CERTYFIKACJA WYROBÓW NA ZNAK EKOLOGICZNY Stwierdzenie zgodności wyrobu z wymogami zarządzania środowiskowego wymaga oceny całego cyklu życia wyrobu. Cykl ten obejmuje fazy: planowania, realizowania i użytkowania. Jest to zamknięty ciąg wzajemnie powiązanych działań, z których każde ma większy lub mniejszy wpływ na jakość. Do realizacji każdego z tych działań można wprowadzić elementy zarządzania środowiskowego, prowadzące do zmniejszenia negatywnych dla środowiska skutków istnienia wyrobu. Opracowanie kryteriów oceny wyrobu pod względem ekologicznym jest złożonym zagadnieniem. Wymagania ochrony środowiska, stawiane w różnych ogniwach cyklu życia wyrobu, dotyczą różnych dziedzin techniki, obejmują też wiele aspektów prawnych. Normy i dokumenty normatywne dotyczące wyrobów finalnych, zawierające wymagania ekologiczne, jedynie w części rozwiązują ten problem. Kryteria oceny muszą uwzględniać konieczność zachowania równowagi interesów ekonomicznych ze środowiskowymi. Formą promocji wyrobów spełniających kryteria ochrony środowiska, jest oznaczanie ich znakiem ekologicznym. Poszczególne państwa mają własne znaki ekologiczne. zależnie, istnieje też znak ekologiczny Wspólnoty Europejskiej. Dyrektywa Rady 190
EWG nr 880/92 z 23 marca 1992 roku określiła ogólne wymagania jakie powinien spełniać wyrób i producent stosujący ten znak. Aktualnie opracowywane są dyrektywy dla grup wyrobów. W zakresie wyrobów elektronicznych opracowano projekt dyrektywy dotyczącej wpływu sprzętu elektrycznego i elektronicznego na środowisko. Jest to tzw. Dyrektywa EEE (Electrical and Electronic Equipment). Proponowany w tej dyrektywie znak ekologiczny Wspólnoty Europejskiej dla sprzętu elektrycznego i elektronicznego przedstawiono na rys. 1A. ZNAK EE EKOLOGICZNY Rys.1A. Znak ekologiczny Wspólnoty Europejskiej dla sprzętu elektrycznego i elektronicznego Znak ekologiczny Rys.1B. EKO-znak stosowany w Polsce Projekt dyrektywy EEE nakłada na producenta oznaczającego swoje wyroby znakiem ekologicznym obowiązek sporządzenia deklaracji zgodności oraz posiadania dokumentacji umożliwiającej potwierdzenie zgodności z wymaganiami dyrektywy. Dokumentacja powinna zawierać: identyfikację i oszacowanie oczekiwanych wpływów na środowisko, wyniki badań cyklu życia wyrobu przeprowadzonych przez ekspertów środowiskowych, ogólny opis wyrobu i jego przeznaczenie, koncepcję konstrukcji i dane procesu produkcji, listę norm zharmonizowanych, zastosowanych w całości lub w części, lub opis rozwiązań adoptowanych, w przypadku gdy normy te nie mogą być stosowane. Producent musi przechowywać wyniki wszystkich pomiarów niezbędnych do wykazania, że proces wytwarzania zapewnia zgodność wyrobu z danymi zawartymi w dokumentacji i wymaganiami dyrektywy. Jak widać wymagania stawiane przez dyrektywę są bardzo wysokie, co powoduje że często producent korzysta z usług kompetentnej jednostki certyfikującej. 3.1. Certyfikacja wyrobów na "eko-znak" w Polsce W ramach krajowego systemu badań i certyfikacji wprowadzono "EKO-znak", zastrzeżony przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC). Znak ten przedstawiono na rys.1b. Certyfikacja na "EKO-znak" jest dobrowolna. Certyfikację wyrobów na "EKO-znak" prowadzą akredytowane przez PCBC w odpowiednim zakresie jednostki certyfikujące wyroby. Przy PCBC działa Komitet ds. "EKO-znaku", którego zadaniem jest ustanawianie kryteriów ekologicznych [4]. Przebieg procesu certyfikacji w Ośrodku Certyfikacji Wyrobów Przemysłowego Instytutu Elektroniki (OCW-PIE) przedstawiono na rys.2. Jeżeli wystąpienie o certyfikat na "EKO-znak" dotyczy wyrobu z grupy dla której nie istnieją dotychczas kryteria zatwier- 191
dzone przez PCBC, OCW-PIE we współpracy z PCBC opracowuje takie kryteria. Są one następnie uszczegóławiane i parametryzowane pod kątem wymagań stawianych certyfikowanemu wyrobowi. Następnie producent / importer, zgłaszający się do OCW-PIE z zamiarem wystąpienia o przeprowadzenie certyfikacji dotyczącej zezwolenia na oznaczanie wyrobu znakiem EKO, uzyskuje informacje dotyczące kryteriów oceny wyrobu i zawartości dokumentacji jaka powinna być dołączona do składanego wniosku. Zezwolenie na oznaczanie wyrobu "EKO-znakiem" może otrzymać jedynie wyrób, który spełnia wymagania użytkowe (bezpieczeństwa i funkcjonalne). Jeżeli fakt ten jest potwierdzony stosownym dokumentem (certyfikat lub deklaracja zgodności producenta), przeprowadzany proces certyfikacji dotyczy tylko spełnienia wymagań ekologicznych w całym cyklu życia wyrobu. Dostarczona dokumentacja powinna zawierać dane pozwalające na ocenę wyrobu pod względem ekologicznym, a więc: opis procesu produkcji, listę zastosowanych materiałów, dane energetyczne, instrukcję demontażu wyrobu. Sprawozdanie z badań laboratoryjnych próbek wyrobów powinno zawierać punkty stanowiące podstawę do oceny spełnienia kryteriów ekologicznych: pobór energii, waga, demontowalność, promieniowanie jonizujące (jeśli dotyczy), poziom hałasu, palność. Jeżeli wnioskujący nie posiada certyfikatu systemu jakości wg normy PN-EN ISO 14001 lub EMAS (stosowana w państwach Unii Europejskiej), OCW-PIE przeprowadza w zakładzie wnioskującego kontrolę stabilności produkcji i spełniania wymogów ochrony środowiska. Wyroby, objęte zakresem akredytacji OCW-PIE, uzyskują zezwolenie na oznaczanie "EKO-znakiem", jeżeli dostarczona dokumentacja dowodzi, że spełnione są następujące kryteria ekologiczne: proces produkcji nie powoduje wydzielania szkodliwych substancji lub też zastosowano stosowne środki ochrony (np. lut bezołowiowy), zastosowane materiały nie stwarzają zagrożenia dla zdrowia podczas użytkowania wyrobu, urządzenie jest energooszczędne w porównaniu do innych wyrobów tego typu, urządzenie jest materiałooszczędne (lżejsze od innych wyrobów tego typu), urządzenie nie zawiera substancji i materiałów stwarzających zagrożenie (materiały łatwopalne i wydzielające toksyczne substancje), urządzenie nie powoduje nadmiernego hałasu, zapewniono możliwość demontażu urządzenia na podzespoły bez ich niszczenia (możliwość powtórnego użycia - uniwersalność podzespołów), zastosowane materiały umożliwiają bezpieczną utylizację. 192
START Złożenie wniosku i dokumentacji Czy istnieją kryteria ekologiczne oceny wyrobu? Opracowanie kryteriów Ocena formalna wniosku i dokumentacji Czy dokumentacja jest kompletna? Uzupełnienie dokumentacji Rejestracja wniosku Analiza merytoryczna dokumentacji i wyników badań laboratoryjnych Czy wyniki analiz potwierdzają zgodność? Czy wnioskodawca posiada certyfikat systemu zarządzania środowiskowego? Kontrola stabilności produkcji i ochrony środowiska Raport Ocena wyrobu Orzeczenie Komitetu Technicznego Czy przyznać certyfikat (decyzja kierownika jednostki certyfikującej) Odmowa przyznania certyfikatu z uzasadnieniem Wydanie certyfikatu i podpisanie umowy o stosowaniu EKO-znaku i zasadach nadzoru KONIEC WAŻNOŚCI KONIEC PROCESU Czy złożono odwołanie Analiza odwołania Rys.2. Proces certyfikacji wyrobu na EKO-znak. 193
Wyroby, objęte zakresem akredytacji OCW-PIE, uzyskują zezwolenie na oznaczanie "EKO-znakiem", jeżeli dostarczona dokumentacja dowodzi, że spełnione są następujące kryteria ekologiczne: proces produkcji nie powoduje wydzielania szkodliwych substancji lub też zastosowano stosowne środki ochrony (np. lut bezołowiowy), zastosowane materiały nie stwarzają zagrożenia dla zdrowia podczas użytkowania wyrobu, urządzenie jest energooszczędne w porównaniu do innych wyrobów tego typu, urządzenie jest materiałooszczędne (lżejsze od innych wyrobów tego typu), urządzenie nie zawiera substancji i materiałów stwarzających zagrożenie (materiały łatwopalne i wydzielające toksyczne substancje), urządzenie nie powoduje nadmiernego hałasu, zapewniono możliwość demontażu urządzenia na podzespoły bez ich niszczenia (możliwość powtórnego użycia - uniwersalność podzespołów), zastosowane materiały umożliwiają bezpieczną utylizację. Raport "Ocena wyrobu", sporządzany na koniec procesu certyfikacji, powinien zawierać opinię o spełnieniu lub niespełnieniu przez wyrób wymagań ekologicznych w w/w obszarach. Umowa o warunkach stosowania "EKO-znaku" i zasadach nadzoru, spisywana między wnioskującym a OCW-PIE przed wydaniem certyfikatu, zawiera zobowiązanie posiadacza certyfikatu do przestrzegania prawa środowiskowego. 4. KOSZTY I KORZYŚCI Z CERTYFIKACJI Uzyskanie certyfikatu w dziedzinie zarządzania środowiskiem wiąże się z poniesieniem kosztów opracowania, wdrożenia i utrzymywania systemu. Składnikiem kosztów są też koszty procesu certyfikacji (badania, audity). Przed podjęciem decyzji konieczne jest przeprowadzenie analizy możliwości technicznych i organizacyjnych przedsiębiorstwa. Alternatywą jest redukowanie bieżących kosztów spowodowanych zanieczyszczaniem środowiska, wynikających z kar za przekraczanie przepisów prawnych i normatywów. Uzyskiwane w ten sposób korzyści ekonomiczne mają jednak charakter doraźny. umożliwiają one osiągnięcia bardzo ważnych korzyści długofalowych, jakie daje wprowadzenie systemu zarządzania środowiskiem i posiadanie certyfikatów. Tymi korzyściami są: poprawa ogólnego obrazu przedsiębiorstwa w społeczeństwie ("image" firmy), podniesienie świadomości ekologicznej pracowników, sprawniejsze zarządzanie przedsiębiorstwem, lepsze kontakty z instytucjami kontroli ochrony środowiska, zwiększony rynek oraz zabezpieczenie się przed utratą klientów, którzy stawiają wymogi ekologiczne. Wymienione korzyści powodują, że w Polsce przybywa miesięcznie średnio 10 przedsiębiorstw posiadających certyfikat systemu zarządzania środowiskowego. W większości są to duże przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego. Wysokie koszty certyfikacji są często barierą dla małych i średnich przedsiębiorstw [5]. W krajach wysoko rozwiniętych, w niektórych branżach, wskaźnik certyfikacji systemu jakości, według wymagań normy ISO 9001, jest bardzo wysoki, sięga nawet 100%. Certyfikat w tym zakresie nie jest więc czynnikiem wyróżniającym firmę lub jej wyroby. 194
W sytuacji silnej konkurencji, posiadanie certyfikatu zarządzania środowiskowego daje wymierne efekty ekonomiczne. 5. ZAKOŃCZENIE Aktualnie powstała nowa norma ISO 9001: 2000, która bazuje na podejściu procesowym w zarządzaniu, w odróżnieniu do zarządzania w oparciu o tradycyjne funkcje w przedsiębiorstwie. W opinii ekspertów modele cząstkowe systemów zarządzania, takie jak np.: systemy zarządzania środowiskowego, bezpieczeństwa i higieny pracy, rachunkowości, powinny zostać zintegrowane z podstawowymi normami serii 9000 w jeden kompleksowy system zarządzania. Można będzie wtedy uniknąć dublowania wymagań, poprawić komunikację między różnymi działami przedsiębiorstwa oraz zapewnić wysoki poziom procesom certyfikacji. LITERATURA 1. Polska Norma PN-ISO 8402: 1996. Zarządzanie jakością i zapewnienie jakości. Terminologia. 2. Berdowski J., Malinowski H., Chrzanowska L.: Aktualny stan i perspektywy wdrożenia systemów zarządzania środowiskowego na podstawie norm ISO serii 14000, ABC Jakości, Akredytacja, Badania, Certyfikacja, nr 4 (12), 1997, str. 37-44. 3. Polska Norma PN-EN ISO 14001: 1998. Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne stosowania. 4. Zasady certyfikacji na zastrzeżony przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji "EKO-znak", ABC Jakości, Akredytacja, Badania, Certyfikacja, nr 3 (15), 1998, str. 11-15. 5. Ejdys J.: Koszty i korzyści systemu zarządzania środowiskowego, Ekopartner, maj, 2000, str.28-30. ECOLOGY ASPECTS IN CERTIFICATION OF THE QUALITY SYSTEMS AND PRODUCTS A growth of concern about environmental protection has caused an introduction of the society requirements in this area to the quality concept. International Standards on Environmental Management Systems (EMS) have been written. They are intended to be used to create an environmental objectives and to demonstrate conformance with them in certification or self-declaration process. Negative impact on the environment should be minimised during whole life cycle of product. The set of 14000 EMS ISO Standards and the European Union Draft Proposal on Impact on Environment of Electrical and Electronic Equipment are described. The rules of the marking of the ecological conformity of products and the forms of "ECO" signs are presented. Costs and benefits of certification and strategic and competitive implications for manufacturers are mentioned. In opinion of experts, to be effective, EMS and the other partial systems should be integrated with the new management system based on the 9001: 2000 ISO Standard. 195