Nadpobudliwość psychoruchowa I. Definicja i przyczyny Są dzieci, które wyglądają, jakby myślały o niebieskich migdałach. Patrzą, ale nie widzą. Słuchają, ale nie słyszą tego, co się do nich mówi. Nie reagują na polecenia. Mimo prawidłowego rozwoju umysłowego, mają trudności z dłuższą koncentracją uwagi i z tego powodu nie odnoszą sukcesów w nauce. Są przy tym pełne energii i z trudem mogą usiedzieć w miejscu. Bardziej aktywne niż ich rówieśnicy i nie potrafią tej aktywności kontrolować w sposób oczekiwany przez otoczenie. Zazwyczaj impulsywne, mówią i robią natychmiast to, co właśnie przyszło im na myśl. To dzieci z zaburzeniami uwagi. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD) to szczególne zaburzenie o podłożu neurologicznym spowodowane prawdopodobnie brakiem równowagi hormonów mózgowych, co powoduje istotne zakłócenia w procesach analizy i syntezy mózgu. Komórki mózgu nie mają między sobą bezpośrednich połączeń, a komunikują się za pomocą wysoko wyspecjalizowanych przekaźników chemicznych zwanych hormonami mózgowymi. Przypuszcza się, że u osób z ADHD istnieje zaburzona równowaga pomiędzy dwoma podstawowymi przekaźnikami: dopaminą i noradrenaliną. Dopamina wpływa bezpośrednio na stan gotowości komórek mózgu do odbioru i przetwarzania informacji oraz odpowiada za zdolność koncentrowania się umysłu na jednym bodźcu. Niedobór noradrenaliny może spowodować niedocenianie zagrożenia, nadmiar zaś sprawia, że organizm pozostaje w stanie ciągłego podniecenia. U osób bardzo impulsywnych stwierdza się także niedobór serotoniny hormonu mózgowego odpowiadającego za regulację nastroju, kontrolę zachowań i prawidłowy rytm snu. Główne przyczyny zachwiań równowagi neurohormonalnej tkwią w genach i ryzyko wystąpienia zespołu ADHD wzrasta o 50%, gdy jedno z rodziców miało lub ma to zaburzenie. Tak więc trudna sytuacja domowa, brak stałych norm, niekonsekwencja rodziców, ich impulsywność mogą tylko nasilać te objawy. Za czynniki ryzyka powstania ADHD uważa się też nadużywanie przez matkę w czasie ciąży alkoholu, narkotyków, leków i nikotyny. Nie bez znaczenia wydaje się również wpływ współczesnego hałaśliwego środowiska, w którym wielość informacji bombardujących świadomość może przyprawić o ból głowy nawet zdrowego człowieka. Interakcje niekorzystnych genów z czynnikami środowiskowymi wymuszanymi przez funkcjonowanie współczesnego społeczeństwa nasilają występowanie ADHD wśród dzieci i młodzieży. II. Symptomy zespołu zaburzeń uwagi Dziecko ruchliwe, z trudem koncentrujące się przez dłuższą chwilę, rozpraszające się pod wpływem każdego nowego bodźca nawet o słabej
sile, zachowuje się w sposób typowy dla wielu dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Wiele dzieci w tym wieku charakteryzuje się dużą aktywnością i ruchliwością, i nie od razu możemy mówić o ADHD. Kiedy więc możemy mówić o zaburzeniu, a kiedy jest to prawidłowość rozwojowa, cecha indywidualna? Dziecko nadmiernie aktywne, w odróżnieniu od bardzo aktywnych, ale nie zaburzonych dzieci, działa w sposób niezorganizowany, bardzo chaotycznie, bez wyraźnego celu. Amerykańska klasyfikacja zaburzeń i chorób psychicznych DSM IV R z 1994 roku charakteryzuje zespół zaburzeń uwagi i nadaktywności, wymieniając dwie listy symptomów. Na jednej znajdują się objawy nieuwagi, na drugiej wskaźniki wzmożonej aktywności ruchowej i impulsywności. Hipotezę o występowaniu u dziecka zespołu zaburzeń uwagi możemy postawić tylko wtedy, gdy spełnione są następujące warunki: - dziecko ujawnia co najmniej osiem objawów z listy, - objawy te utrzymują się dłużej niż sześć miesięcy, - występują w kilku formach aktywności dziecka ( np. nie tylko w szkole, ale i w domu ), - objawy te występowały przed siódmym rokiem życia i utrzymują się uporczywie do chwili obecnej. Lista zachowań sugerujących obecność zespołu zakłóceń uwagi: Dziecko wykazuje trudności w koncentracji na szczegółach, popełnia nieuważne błędy. Nie potrafi przez dłuższy czas skupić się na zadaniu. Z trudem pozostaje na miejscu, gdy jest to wymagane. Łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców. Z trudnością oczekuje na swoją kolej w grach lub innych sytuacjach w grupach. Często wyrywa się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie do końca sformułowane. Sprawia wrażenie jakby nie słuchało przekazywanych komunikatów. Nie kończy zaczętych prac. Polecenia wypełnia niedokładnie. Ma kłopoty z organizacją pracy i wszelkich zajęć. Niechętnie podejmuje zadania wymagające dłuższego wysiłku intelektualnego. Gubi przybory szkolne i rzeczy potrzebne do pracy i nauki. Często przerywa lub przeszkadza innym, wtrąca się do zabaw innych dzieci. Zapomina o codziennych obowiązkach i zadaniach Często angażuje się w aktywności fizycznie niebezpieczne, nie uwzględniając możliwych konsekwencji, np. wybiega na ulicę nie upewniwszy się, czy jest bezpiecznie. W polskiej literaturze psychologicznej opisy objawów tego zespołu
są rozszerzone o sferę emocjonalno społeczną. U dzieci tych występują intensywne reakcje uczuciowe na różne zdarzenia i sytuacje, łatwo popadają one w złość, konflikty z rówieśnikami, obrażają się, są skłonne do płaczu. Reakcje te są krótkotrwałe, szybko mijają i ustępują emocjom o ładunku przeciwnym. Z tego powodu ich pozycja w klasie nie jest wysoka. Zwykle są one odrzucane przez kolegów lub z trudem tolerowane, choć istnieją wyjątki od tej reguły, bowiem dzieci te mają dużo zwariowanych pomysłów i potrafią ożywić nudę. 3. Wzory zachowań dzieci z zespołem ADHD Nadpobudliwość psychoruchowa w szczególny sposób przejawia się w u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Dzieje się tak dlatego, że zmiana życia, nowe wymagania i zadania związane z rozpoczęciem nauki stwarzają sytuację, do której dziecko nadpobudliwe przystosowuje się z trudem. Zaburzenia koncentracji i nadpobudliwość znacząco wpływają na osiągnięcia szkolne oraz rozwój społeczny i emocjonalny dziecka. Wzory typowych zachowań dzieci będą się różniły w zależności od podtypu zaburzenia i można je przedstawić następująco: A. Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi Dzieci tzw. marzycielskie. Przez rodziców i nauczycieli odbierane jako mniej zdolne i nie radzące sobie z nauką. Zwykle spokojne, ale nie są w stanie skoncentrować uwagi na tym, co mają wykonać. Nie rozumieją poleceń, źle przepisują z tablicy, mylą cyfry i znaki działań, i nie mogąc skoncentrować się na treści zadań matematycznych nie potrafią ich rozwiązać. Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi występuje częściej u dziewczynek niż u chłopców i często jest niezauważany przez nauczycieli i rodziców, jako że nie przysparza większych problemów w utrzymaniu dyscypliny w klasie. B. Podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej Dzieci tzw. żywe srebra. Nie mają większych kłopotów z przyswojeniem wiedzy, ale ogromne problemy z dyscypliną w klasie. Szybko się nudzą, wstają z ławki, bez pytania zabierają głos. Na przerwach nieustannie biegają, po lekcjach najchętniej robiłyby to samo, choć odpowiednio zmotywowane do odrabiania lekcji, wykonania zadania, potrafią się skupić i wykonać je od początku do końca. Częściej występuje u chłopców. C. Podtyp mieszany
Z tego typem ADHD mamy do czynienia najczęściej. Dzieci takie nie potrafią przestrzegać elementarnych zasad dyscypliny, jak też skoncentrować się na wykonywaniu określonych czynności. W konsekwencji mają ogromne problemy w nauce, a duża impulsywność nie przysparza im przyjaciół. Typowe zachowania w klasie to niemożność usiedzenia w miejscu, wiercenie, chodzenie po klasie, zaczepianie innych dzieci. Jeśli zostanie za coś pochwalone, natychmiast powtarza zachowanie domagając się głośno pochwały. Skupia na sobie uwagę. Trzeba mu wszystko powtarzać, bo nie słucha, zapomina o przyborach szkolnych, pracach domowych. Fakt, że lubi być w centrum zainteresowania sprawia, że dzieci z niego się śmieją. Niepowodzenia szkolne powodują, że dziecko czuje się mniej szczęśliwe, ma gorszą samoocenę. Z czasem może zacząć izolować się od rówieśników oraz wagarować. Te dzieci najtrudniej radzą sobie z rzeczywistością. Etykietka, którą dostaje dziecko nadpobudliwe sprawia, że jest mu trudniej w każdej sytuacji. Zawsze, gdy dzieje się coś złego, staje się pierwszym podejrzanym. Ten typ ADHD również występuje częściej u chłopców niż u dziewczynek. 4. Możliwość leczenia i terapii Pierwszym krokiem w podjęciu leczenia zespołu zaburzeń uwagi jest specjalistyczna diagnoza, czyli adekwatne rozpoznanie objawów. Terapia zaczyna się od tego etapu. Im więcej na ten temat wiedzą nauczyciele i rodzice, jakie są jego objawy, rodzaje i przyczyny, tym bardziej efektywny będzie sposób jego leczenia. Dzieciom łatwo rozpraszającym się, niezorganizowanym i nieuporządkowanym potrzebne są zewnętrzne ograniczenia i kontrola ze strony dorosłych. Wewnętrzny chaos może zmniejszyć stosowanie takich praktycznych pomocy jak system dziennego planowania, zapisywanie zadań do wykonania, segregatory, organizery itp. Pomaga to stopniowo odzyskiwać poczucie kontroli nad przedmiotami będącymi własnością dziecka. Bardzo ważne jest pilnowanie, aby dziecko skupiało się na wykonywaniu jednej czynności, a nie kilku. W wielu przypadkach potrzebna jest pomoc psychologiczna w postaci zaleceń i wskazówek wychowawczych, czasem też psychoterapii indywidualnej i grupowej. Czasami należy podjąć leczenie farmakologiczne. Leki nie mogą wyleczyć z nadpobudliwości, ale mogą pomóc ją przeżyć, usprawnią funkcjonowanie dziecka, poprawią koncentrację. Mogą też redukować poczucie wewnętrznego chaosu i lęku. Ich działanie polega na tym, że równoważą one zakłócenia w gospodarce neuroprzekaźników, czyli substancji odpowiedzialnych za regulację procesów samokontroli, nastroju i uwagi.
5. Wychowanie i edukacja dziecka z zaburzeniami uwagi Kluczową sprawą dla sukcesów szkolnych dziecka jest ogromna życzliwość, zrozumienie i ścisła współpraca rodziców, nauczycieli i wszystkich innych osób zaangażowanych w pomoc dziecku. Przede wszystkim należy wdrażać dziecko do uporządkowania działania i stopniowego wydłużania okresów koncentracji na zadaniach. Ważne jest wdrażanie go do samokontroli. Zadania powinny być dzielone na małe porcje, etapy, których osiągnięcie należy zakończyć krótkim odpoczynkiem i pochwałą. Bardzo ważny jest stały rytm dnia, pory wykonywania obowiązków i czas na odpoczynek. W postępowaniu z dziećmi z zaburzeniami uwagi, zarówno w domu, jak i szkole należy przestrzegać trzech zasad 3 x R: - regularności, czyli działania w ustalonym rodzinnym rytmie, z unikaniem gwałtownych i radykalnych zmian; spokojnego i konsekwentnego egzekwowania ustalonych reguł; ograniczania hałaśliwych dźwięków i silnych wrażeń; - rutyny, czyli wykonywania określonych czynności o ściśle określonych porach dnia, według tej samej kolejności i stałego schematu; - repetycji, czyli nieustających powtórek, wielokrotnego powtarzania prostych poleceń i upewniania się, czy dziecko je zrozumiało jest to konieczne ze względu na osłabioną u tych dzieci pamięć świeżą. Każde dziecko potrzebuje wiele zrozumienia. Dziecku nadpobudliwemu jest znacznie trudniej. Warto jednak pamiętać, że jego zachowanie męczące dla otoczenia jemu samemu sprawia również poważne problemy. Trudniej mu znaleźć przyjaciół, trudniej osiągnąć sukces w szkole, trudniej usłyszeć pochwałę od rodziców. Starajmy się im pomóc. Zaburzona koncentracja uwagi Objawy: - uczniowie bardzo szybko się rozpraszają: - zapominają polecenia; - nudzą się szybko; - szybko przerywają pracę, w połowie; - czytają bez zrozumienia; - wracają do początku, gdy przerwą pracę; - charakteryzuje je chaos odpowiedzi i Co może zrobić rodzic/nauczyciel: 1.Dawać bardzo krótkie komunikaty, formułowane w pozytywie: np.: Teraz otwórz zeszyt!, Kopiesz w ławkę!, Spakuj rzeczy!, Uwaga, zaczynamy pisać!, Śmieci!, Spójrz w zeszyt! 2. Powtórzyć polecenie krótko i czytelnie. 3. Zapisać polecenie. 4.Sprawdzić, czy uczeń wykonał to polecenie ( czy rzeczywiście otworzył zeszyt), teraz dopiero przechodzimy do następnego polecenia: np..: A teraz otwórz książkę na stronie 20.
natłok myśli; - bardzo dużo gestykulują; - mają trudności z zorganizowaniem sobie pracy; - unikają zadań wymagających wysiłku umysłowego; - gubią rzeczy potrzebne do pracy; - zapominają co było zadane. następnie: Spójrz na zadanie 2 na stronie 20. następnie: Zrób to zadanie. 5. Zwracać uwagę hasłowo: Spójrz na mnie!, Halo!, Zobacz!, Uwaga! i zatrzymać wzrok na dziecku. 6. Użyć dzwoneczek czy gwizdek jako krótki sygnał dźwiękowy. 7. Stanąć przy dziecku, poklepać po ramieniu, kucnąć i popatrzyć mu w oczy, prosić o powtórzenie jego słów utrzymać kontakt wzrokowy. 8. Zrobić gimnastykę śródlekcyjną. Nadmierna ruchliwość Objawy: - nerwowe ruchy rąk i stóp; - często wstają z miejsca, chodzą po klasie; - nadmiernie gadatliwe; - ciągle kręcą się; - grzebią w torbie; - gryzą ołówki; - wyrywają się do odpowiedzi, choć nie zawsze znają właściwą odpowiedź; - zaczepiają, potrącają. Co może zrobić rodzic/nauczyciel: 1. Prosić ucznia o wykonanie drobnych czynności np.: - zawieszanie mapy; - zbieranie zeszytów; - przyniesienie kredy; - zmoczenie gąbki; - przyniesienie wody do kwiatków; podlanie kwiatków; - zmycie tablicy. 2. Chwalić za każdy etap pracy, mówić powoli - to uspakaja. 3. Mało dopytywać, bo ucieknie od kontaktu; unikać pytania DLACZEGO?, w zamian: CO SKŁONIŁO CIĘ DO...? 4. Za każdym razem pokazywać mu, co robi dobrze, z czego się cieszymy. 5. Gdy biegnie na korytarzu, to zatrzymać go i utrzymać kontakt wzrokowy, spytać o imię, odciągnąć uwagę CHODŹ, POMÓŻ MI... 6. Wzmacniać pozytywnie, pochwalić jak coś zrobił dobrze np. spokojnie przesiedział 5 minut. Nadmierna impulsywność Objawy: - impuls tzn. działam już; - reakcja jest nieproporcjonalna do bodźców (agresja słowna, fizyczna); Co może zrobić rodzic/nauczyciel: 1. Dzień po dniu przypominać o zasadach. 2. Proponować: weź ołówek i pokaż na kartce jaki jesteś zły, narysuj to; 3. Wykorzystać kartkę bezpieczeństwa
- działają nie przewidując konsekwencji swojego działania, łatwiej podpadają, bo nie sprawdzają czy nauczyciel jest obok; - wiedzą, co powinni zrobić, ale tego nie robią; znają reguły, ale mają kłopoty z ich zastosowaniem; - są niecierpliwe, często wtrącają się do rozmowy, nie czekają na swoją kolej; - przypadkowo, nieumyślnie niszczą rzeczy; - prowokują, kłócą się; - obrażają się, kłamią; - odpowiadają nie na temat, wolą mówić niż słuchać; - generalizują: nikt mnie nie lubi / nie kocha. Zgnieć ją, podrzyj, podeptaj, wyrzuć 4. Odwrócić uwagę dziecka Chodź pomożesz mi przy... 5. Zaproponować, by poskakało na materacach lub porzucało nimi; 6. Posadzić pomiędzy dwoma flegmatycznymi prymusami. Dziecko nadpobudliwe ruchowo otrzymuje w szkole etykietę nieznośnego. W konsekwencji dzieci z ADHD: - mają niską samoocenę: - buntują się przeciwko normom społecznym; - próbują różnych używek; - są przygnębione, cierpią na depresje; - osiągają dużo niższe wyniki niż ich możliwości. Wskazówki do pracy w domu: 1. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę spokoju i akceptacji. 2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu. 3. Osoba dorosła powinna umieć kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym. Nie wolno reagować wybuchowo i gwałtownie. 4. Dziecku należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa, dać mu do zrozumienia, że jest kochane, ale równocześnie być wobec niego konsekwentnym i wymagającym. 5. Wymagania wobec dziecka powinny być jasne i klarowne, aby znało swoje obowiązki i wiedziało jak powinno się zachować w danej sytuacji.
6. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Przejawy chaosu eliminuje się, a dobre wykonanie zadania chwali się, docenia się trud włożony w pracę, nawet gdy efektem jest dzieło mało dokładne. 7. Dzienny rozkład zajęć dziecka powinien być uporządkowany. Jasno i wyraźnie powinien określać godzinę wstawania, posiłków, oglądania telewizji, uczenia się itp. 8. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, a przede wszystkim wyeliminować programy o treści agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją. 9. Dziecku powinno się wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju, jako jego własny teren i miejsce do nauki, przed którym znajduje się czysta ściana bez dodatkowych elementów czy dekoracji. 10. Podczas odrabiania przez dziecko lekcji należy wyeliminować wszystkie dodatkowe bodźce, które mogą go rozproszyć, np. wyłącza się radio, chowa zbędne przedmioty z biurka. 11. Opiekunowie powinni odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z nieumiejętności kontrolowania swego zachowania. 12. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać jego sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuch - aby uniknąć wybuchu należy spokojnie interweniować przez odwrócenie uwagi lub spokojne omówienie konfliktu. 13. W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu emocjonalnym, np. odsyłać go do swojego pokoju, odraczać karę do przyjścia rodzica. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po jego zaistnieniu. 14. Opiekunowie powinni codziennie poświęcać trochę czasu na rozmowę i wspólną zabawę z dzieckiem. 15. Proponowane zabawy w chwilach wolnych to: lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków. 16. Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość.
Pamiętajmy: - nie należy karać za objawy! - współpraca rodziców z nauczycielem może ułatwić dziecku z ADHD funkcjonowanie w szkole! Za M. Posdziech: Uczeń nadpobudliwy psychoruchowo www.literka.pl