Artykuł opublikowany w: Ekonomiczne i organizacyjne instrumenty wspierania rozwoju lokalnego i regionalnego pod red. B. Filipiak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, ss. 222-229, ISSN: 1640-6818 ISSN: 1896-382 X Joanna Sadkowska Uniwersytet Gdański Działalność B+R w procesie stymulowania aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw Wprowadzenie Działalność innowacyjna przedsiębiorstw może być stymulowana przez oddziaływanie szerokiego zbioru różnorodnych czynników zarówno o charakterze mikro-, jak i makroekonomicznym. Jedną z determinant o kluczowym znaczeniu dla wzrostu innowacyjnego podmiotów gospodarczych jest intensyfikowanie prac badawczo-rozwojowych, oraz związane z tym, zapewnienie źródeł dla ich finansowania. Czynnik ten posiada szczególne znaczenie w przypadku w przypadku realizowania projektów innowacyjnych opartych o: technologiczne innowacje produktowe i technologiczne innowacje procesowe (TPP) będące, poprzez swoją specyfikę, wysoce kapitałochłonnymi. W niniejszym artykule podjęto problematykę prac badawczo-rozwojowych (B+R) i ich roli w stymulowaniu aktywności innowacyjnej podmiotów gospodarczych. Szczególną uwagę skierowano na dwa aspekty: 1. problem źródeł i struktury finansowania prac B+R w gospodarkach poszczególnych krajów europejskich oraz 2. znaczenie tego czynnika w globalnej ocenie innowacyjności. Podniesiono również problem możliwości rozwoju innowacyjnego tych podmiotów, które nie prowadzą wewnętrznej działalności badawczo-rozwojowej i nie zakupują wyników tych prac od podmiotów zewnętrznych. Specyfika prac B+R a możliwości wzrostu innowacyjnego Prowadzenie działalności B+R należy niewątpliwie zaliczyć do czynników stymulujących wzrost innowacyjny przedsiębiorstw. Warto przy tym zwrócić uwagę na atrybuty przypisywane B+R przez autorów, z których do najważniejszych należy zaliczyć: brak powtarzalno- 1
ści, wysoki stopień niepewności, kompleksowość, brak lub niepewna wartość rynkowa, połączenie charakteru odkrywczego (explorative) i wykorzystującego (exploitative) 1. Z kolei problemem badawczym coraz częściej podnosznym w literaturze, a jednocześnie nie do końca rozstrzygniętym jest znaczenie czynnika w postaci intensywności B+R jako miernika oceny zmian poziomu innowacyjności. Przykladowo, D. Lyon, G. Lumpkin, G. Dess, opierając się na badaniach innych autorów, wyrażają przekonanie, iż wydatki na B+R mogą, ale nie muszą w sposób dokładny odzwierciedlać poziomu innowacyjności danego przedsiębiorstwa 2. Takie podejście wydaje się wynikać między innymi z trudności w uzyskaniu informacji od przedsiębiorstw i zapewnieniu porównywalności danych między nimi, a także, w przypadku korzystania ze sprawozdań finansowych, różnic w przyjmowanych zapisach, a także w stosowanych standardach księgowych. Podobnie, cytowani autorzy, badając zależność pomiędzy poziomem nakładów na B+R a innowacyjnością, zadają pytanie między innymi, czy wydatki na B+R będą obejmować tylko innowacje technologiczne, czy również innowacje procesowe lub marketingowe 3. Podobnie, warto również rozważyć pytanie formułowane przez kolejnych autorów, R. Kochhar i P. David, czy przedsiębiorstwa przeznaczające więcej środków finansowych na prace B+R okażą się bardziej innowacyjne, oraz czy wydatki na B+R obejmują również wyniki innowacji 4. Analizując specyfikę i znaczenie prac B+R w działalności innowacyjnej przedsiębiorstw należy z pewnością podkreslić, wysokie znaczenie tego czynnika dla stymulowania rozwoju poprzez innowacje. Relacja ta wydaje się być szczegolnie widoczna w przypadku innowacji wyodrębnianych na podstawie klasycznych podziałów (technologiczne innowacje produktowe, technologiczne innowacje procesowe) 5. Natomiast pytaniem, które warto zadać jest pytanie o to, czy intensywność w zakresie B+R przekłada się bezpośrednio na zmiany poziomu innowacyjności- a tym samym, czy element ten może być traktowany jako uniwersalny wyznacznik calkowitego poziomu innowacyjności danego podmiotu gospodarczego/ gospdoarki 1 Soerensen O. J.: Globalisation of R&D Activities and its Local Development Impact, materiały robocze, Aalborg 2008, s. 2; 2 Lyon D., Lumpkin G., Dess G.: Enhancing Entrepreneurial Orientation Research: Operationalizing and Measuring a Key Strategic Decision Making Process, Journal of Management 26/2000, s. 1062-1063; 3 Tamże; 4 Kochhar R, David P.: Institutional Investors and Firm Innovation: A Test of Competing Hypotheses, Strategic Management Journal 17/1996, s. 73-84; 5 Por. Oslo Manual: Proposed Quidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, European Commission & Eurostat 1997, s. 31-32; Por. także Prahalad C., Ramaswamy V.: Przyszłość konkurencji, PWE, Warszawa 2005, s. 143-148; 2
danego kraju. Próbę zarysowania przedstawionego problemu podjęto w dalszej części niniejszego artykułu. Intensywność B+R a kształtowanie się wyników działalności innowacyjnej Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw, tak jak zostało to podkreślone, jest kształtowana przez oddziaływanie szerokiego spektrum czynników, często o odmiennej specyfice, na które przedsiębiorstwo posiada mniej lub bardziej ograniczony wpływ (bądź też wpływu takiego nie ma w ogóle). Analizując problem intensywności prac B+R, pytaniem, które z pewnością warto zadać jest pytanie o zależność pomiędzy poziomem nakładów na tę działalność a kształtowaniem się wyników dotyczących oceny działalności innowacyjnej. Innymi słowy, czy szerszy dostęp do środków finansowych przeznaczonych na prowadzenie prac B+R (oraz ich wysokość) przekłada się w bezpośredni sposób na wzrost innowacyjności. A zatem, czy do najbardziej innowacyjnych gospodarek będą zaliczać się gospodarki tych krajów, w których poziom nakładów na B+R jest po pierwsze najwyższy, po drugie zaś większość środków finansowych pochodzi z sektora przedsiębiorstw prywatnych. Próbę zarysowania wskazanej zależności podjęto w dwóch kolejnych tabelach. Tab. 1. Finansowanie działalności B+R a kształtowanie się poziomu innowacyjności w wybranych państwach europejskich Państwo B+R, % B+R, % Większościowy udział sektora SII 2007 SII 2008 6 PKB, 2005 PKB, 2006 przedsb. w finans. B+R Dania 2,45 2,43 Tak 0,602 0,570 Finlandia 3,48 3,45 Tak 0,585 0,610 Niemcy 2,48 2,51 Tak 0,569 0,581 Szwecja 3,89 3,82 Tak 0,630 0,637 Belgia 1,84 1,83 Tak 0,498 0,507 Francja 2,13 2,12 Tak 0,495 0,497 Holandia 1,73 1,72 Tak 0,474 0,484 Czechy 1,41 1,54 Tak 0,392 0,404 Estonia 0,93 1,14 Nie 0,443 0,454 Litwa 0,76 0,80 Nie 0,294 0,294 Łotwa 0,56 0,69 Nie 0,239 0,239 Węgry 0,94 1,00 Nie 0,305 0,316 Słowacja 0,51 0,49 Nie 0,299 0,314 Polska 0,57 0,56 Nie 0,293 0,305 Luksemburg 1,57 1,47 Tak 0,497 0,524 6 Summary Innovation Index 2008 obejmuje lata 2006-2007.
*-wartośc dla roku 2004 Źródło: Opracowanie na podstawie: Community Innovation Survey 2004; European Innovation Scoreboard 2007- Comparative Analysis of Innovation Performance, Luksemburg 2008, s. 3-29; European Innovation Scoreboard 2008-Comparative Analysis of Innovation Performance, Luksemburg 2009, s. 58; Eurostat News Release 34/2008, s. 2; Parvan S.: More than half of the innovative enterprises in the EU do in-house R&D, Science and Technology nr 72/2007, s. 1-6; 2008 Liderzy innowacji (Innovation Leaders) Nastepcy w zakresie innowacji (Innovation Followers) Umiarkowani innowatorzy (Moderate Innovators) Kraje doganiajace (Catching-up Countries) PKB, 2006 Tab. 2. Rozwój innowacyjny wybranych państw członkowskich w świetle poziomu wydatków na B+R Klasyfikacja wg EIS Państwo Nakłady na B+R, % Średni poziom nakładów w danej grupie krajów, 2006 Szwecja 3,82 3,05 Finlandia 3,45 Niemcy 2,51 Dania 2,43 Austria 2,45 1,82 Irlandia 1,32 Luksmeburg 1,47 Belgia 1,83 Francja 2,12 Holandia 1,72 Cypr 0,42 1,07 Estonia 1,14 Słowenia 1,59 Czechy 1,54 Hiszpania 1,16 Grecja 0,57 Malta 0,55 0,63 Węgry 1,00 Polska 0,56 Słowacja 0,49 Litwa 0,80 Rumunia 0,46 Łotwa 0,69 Bułgaria 0,48 Źródło: Opracowanie na podstawie: European Innovation Scoreboard 2008, wyd.cyt., s. 58; Eurostat News Release 34/2008, s. 2; Analiza wyników badań publikowanych w European Innovation Scoreboard wskazuje na dodatnią zależność pomiędzy poziomem nakładów na B+R a wzrostem innowacyjności podmiotów gospodarczych danego państwa. Dla porównania, największą intensywnością B+R cechowały się państwa zajmujące czołowe pozycje pod względem wartości Summary Innovation Index. Z kolei, kraje sklasyfikowane, jako doganiające (catching-up countries) ponosiły odpowiednio niższe wydatki na tę sferę działalności. 4
Podniesiony problem od kilku lat przyjmuje na znaczeniu. Jest to związane z faktem, iż w gospodarkach państw członkowskich UE wzrasta liczba podmiotów gospodarczych prowadzących działalność innowacyjną: 1. bez prowadzenia wewnętrznych prac B+R, a jedynie zakupując ich wyniki, przykładowo w postaci licencji oraz 2. w ogóle nieprowadzących działalności B+R- ze względu na rodzaj wdrażanych innowacji. Kształtowanie się liczby innowatorów nie aktywnych w zakresie B+R zobrazowano na wykresie 1. Wykres 1. Udział przedsiębiorstw innowacyjnych nie prowadzących działalności badawczej w wybranych państwach europejskich Źródło: European Innovation Scoreboard 2007- Comparative Analysis of Innovation Performance, Luksemburg 2008, s. 27; Problem działalności innowacyjnej podmiotów gospodarczych bez wykorzystania wyników prac B+R i prowadzenia takiej działalności należy z pewnością zaliczyć do jednego z kluczowych problemów w obszarze identyfikacji determinant wzrostu innowacyjnego i ich oddziaływania. Na aspekt ten zwracają uwagę autorzy opracowania Neglected Innovators-how do Innovative Firms that do not perform R&D innovate? 7 - podkreślając, iż prowadzenie działalności badawczej nie jest jedynym sposobem prowadzenia aktywności innowacyjnej. Analiza wyników opracowania zwraca również uwagę na fakt, iż, oprócz rosnącej ogólnej liczby innowatorów niezaangażowanych w prowadzenie prac B+R, dynamiczny wzrost jest obserwowany przede wszystkim wśród podmiotów sektora MSP oraz prowadzących działalność w sektorze usług 8. Ważkość problemu wzrasta dodatkowo w krajach nierozwiniętych tak wysoko pod względem technologicznym jak europejscy liderzy innowacyjności, o czym świadczy między innymi porównanie danych powyższego wykresu dla: Szwecji, Danii w ze- 7 Arundel A., Bordoy C., Kanerva M.: Neglected Innovators-How do Innovative Firms that do not Perform R&D Innovate?: Results of an Analysis of the Innobarometer 2007 Survey no. 215, 2008, s. 3; 8 Tamże, s. 3;
stawieniu z wynikami dla Rumunii, Bułgarii. Dane przedstawione w raporcie European Innovation Scoreboard 2007 9 wskazują, iż prowadzenie projektów innowacyjnych bez aktywności w zakresie B+R obejmuje między innymi: 1. zakup urządzeń zaawansowanych technologicznie celem wprowadzania produktów/procesów nowych lub radykalnie ulepszonych; 2. zakup praw do korzystania z patentów i wynalazków nieopatentowanych, licencji, know-how, a także znaków towarowych i software; 3. prowadzenie zewnętrznych i wewnętrznych szkoleń dla pracowników ukierunkowanych na wprowadzanie i rozwój innowacji. Wysoka dynamika zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstw powoduje, iż działalność innowacyjna staje się działalnością podstawową warunkującą już nie tylko możliwości rozwoju, ale przede wszystkim przetrwanie w turbulentnym otoczeniu. Z drugiej strony, liczna grupa podmiotów gospodarczych napotyka w swojej działalności na ograniczenia, które utrudniają lub wręcz uniemożliwiają prowadzenie projektów innowacyjnych opartych o kosztochłonne rozwiązania wymagające intensywnych prac badawczo-rozwojowych. Przedsiębiorstwa te, aby rozwijać się, muszą zatem opierać swój wzrost innowacyjny na wprowadzaniu innowacji o charakterze nietechnologicznym, nie wymagających ponoszenia wysokich nakładów kapitałowych. W przypadku tej grupy innowatorów zachodzi konieczność dokonania pomiaru zmian poziomu innowacyjności. Proces ten wydaje się trudny między innymi ze względu na istotne zredukowanie narzędzi pomiaru, które mogą znaleźć w nim zastosowanie (tab. 3). Tab. 3. Narzędzia pomiaru innowacji nietechnologicznych 10 Innowacje Wybrane mierniki wg Ch. Liu Uzupełnienie o element: Marketingowe (MI) 1. Planowanie strategiczne zorientowane na rynek 2. System informacji marketingowej 1. Udział wydatków na MI w ogólnych wydatkach na działalność innowacyjną 2. Zmiany w poziomie wydatków na MI 3. Wydatki na MI na 1 pracownika 3. Marketing interaktywny Organizacyjne (OI) 1. Centralizacja 2. Formalizacja 3. Specjalizacja 4. Metody zachęcające do innowa- 1. Nowe/radykalnie zmodyfikowane struktury organizacyjne 2. Program rozwoju kreatywności personelu 9 European Innovation Scoreboard 2007, wyd.cyt., s. 3-44; 10 Klasyfikacja innowacji nietechnologicznych według G. Sirilli na innowacje: organizacyjne, marketingowe, w zakresie strategii, w zakresie zarządzania, i estetyki. Sirilli G.: Measuring Innovation- Methods and Perspectives, International Workshop: Empirical Studies on Innovation and in Europe, University of Urbino, s. 6; 6
cji 5. Techniki zarządzania innowacjami 3. Udział wydatków na MI w ogólnych wydatkach na działalność innowacyjną 4. Zmiany w poziomie wydatków na OI 5. Wydatki na OI na 1 pracownika Źródło: Opracowanie własne na podstawie Liu Ch.: An Empirical Study on the Construction of a Model for Measuring Organizational Innovation in Taiwanese High-Tech Enterprises, International Journal of Innovation Management 2/2005, s. 251; Wolfe R.: Organizational Innovation: Review, Critique, and Suggested Research Directions, Journal of Management Studies 31/1994, s. 419; Potencjalna trudność pomiaru poziomu innowacyjności w przypadku przedsiębiorstwinnowatorów nietechnologicznych jest związana, oprócz znacznego ograniczenia zbioru mierników, które mogłyby zostać wykorzystane w tym procesie, z dominacją czynników o charakterze jakościowym. Podobnie, wdrażanie innowacji organizacyjnych wielokrotnie może przebiegać, jako wewnętrzny proces, który niekoniecznie musi się wiązać z ponoszeniem określonych nakładów finansowych. Tym samym, poziom wydatków na wdrożenie określonego rodzaju innowacji jest jednym z wielu, ale nie jedynym wyznacznikiem poziomu innowacyjności i jej zmian. Podsumowanie Problem znaczenia, a także obecnej i przyszłej roli prac B+R w stymulowaniu aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw należy pozostawić jako otwarty do dalszych dyskusji i weryfikacji. Bezsprzecznym pozostaje fakt, iż prace te, jeżeli są prowadzone, niewątpliwie wywierają istotny wpływ na rozwój innowacyjny danego przedsiębiorstwa- co uzasadnia wykorzystanie tego elementu jako jednego z podstawowych narzędzi w procesie oceny zmian innowacyjnych. Relacja ta ulega intensyfikacji, w przypadku wdrażania innowacji o charakterze technologicznym (TPP), a więc bazujących w znaczącym stopniu na wynikach tychże prac. W miejscu tym należy jednak wskazać na nierozstrzygnięty do końca aspekt związany z rolą działalności B+R i jej finansowaniem w ocenie zmian innowacyjności dla następujących grup przedsiębiorstw: 1. nie wdrażających innowacji o charakterze technologicznym (TPP), lecz koncentrujących się na innowacjach nietechnologicznych (innowacje marketingowe i organizacyjne), 2. nie zainteresowanych wdrażaniem innowacji wysoko-kapitałochłonnych, 3. nie wdrażających innowacji technologicznych z powodu ograniczeń finansowych (głównie podmioty sektora MSP).
Potwierdzeniem zasadności tak sformułowanego pytania jest analiza wyników badań zawartych w kolejnych edycjach Raportu European Innovation Scoreboard, wskazująca na rosnącą liczbę przedsiębiorstw- innowatorów, którzy: 1. nie prowadzą własnej działalności badawczej, a opierają się na zakupie praw do własności przemysłowej w postaci wynalazków, wzorów użytkowych, umów licencyjnych oraz 2. realizują projekty innowacyjne bez korzystania z prac B+R i ich wyników. Czy podmioty te są w stanie uzyskać taki sam lub zbliżony wzrost innowacyjny, jak przedsiębiorstwa prowadzące własne prace badawcze. Odpowiedź twierdząca na tak sformułowane pytanie z pewnością otworzyłaby dyskusję o przedefiniowaniu miejsca i roli prowadzenia projektów badawczo-rozwojowych wewnątrz przedsiębiorstw. Streszczenie W artykule podjęto problematykę prac badawczo-rozwojowych (B+R) i ich znaczenia w procesie stymulowania aktywności innowacyjnej podmiotów gospodarczych. Szczególną uwagę, jako przyczynek do dalszych badań w tym zakresie, skierowano na: problemy finansowania B+R i znaczenie tego czynnika w realizowaniu projektów innowacyjnych, a także wykorzystanie omawianego czynnika jako narzędzia do oceny zmian w zakresie globalnego poziomu innowacyjności. Podniesiono również problem możliwości rozwoju innowacyjnego tych podmiotów, które nie prowadzą działalności badawczo-rozwojowej i nie zakupują wyników tych prac od innych podmiotów. Summary (R&D Works in the Process of Stimulating Business Innovation Activities) This paper analyzes the problem of R&D works and its role in the process of stimulating business innovation activities- as the initial step into further research directed towards studying the role of R&D in the innovation process. In the second part of the paper, an attempt has been made to highlight the relationship between R&D intensity and the general innovation performance. Example of particular European economies has been employed to underline the specificity of the aforementioned aspect. Special attention has been paid to the problem of innovative growth in case of those enterprises innovating without carrying out R&D works. (Joanna Sadkowska) 8
BIBLIOGRAFIA 1. Arundel A., Bordoy C., Kanerva M.: Neglected Innovators-How do Innovative Firms that do not Perform R&D Innovate?: Results of an Analysis of the Innobarometer 2007 Survey no. 215, 2008; 2. Community Innovation Survey 2004; 3. European Innovation Scoreboard 2007- Comparative Analysis of Innovation Performance, Luksemburg 2008; 4. European Innovation Scoreboard 2008-Comparative Analysis of Innovation Performance, Luksemburg 2009; 5. Eurostat News Release 34/2008; http://epp.eurostat.ec.europa.eu, stan na: 01.02.2009; 6. Kochhar R, David P.: Institutional Investors and Firm Innovation: A Test of Competing Hypotheses, Strategic Management Journal 17/1996; 7. Liu Ch.: An Empirical Study on the Construction of a Model for Measuring Organizational Innovation in Taiwanese High-Tech Enterprises, International Journal of Innovation Management 2/2005; 8. Lyon D., Lumpkin G., Dess G.: Enhancing Entrepreneurial Orientation Research: Operationalizing and Measuring a Key Strategic Decision Making Process, Journal of Management 26/2000; 9. Parvan S.: More than half of the innovative enterprises in the EU do in-house R&D, Science and Technology nr 72/2007; 10. Oslo Manual: Proposed Quidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, European Commission & Eurostat 1997; 11. Prahalad C., Ramaswamy V.: Przyszłość konkurencji, PWE, Warszawa 2005; 12. Sirilli G.: Measuring Innovation- Methods and Perspectives, International Workshop: Empirical Studies on Innovation and in Europe, University of Urbino; 13. Soerensen O. J.: Globalisation of R&D Activities and its Local Development Impact, materiały robocze, Aalborg 2008; 14. Wolfe R.: Organizational Innovation: Review, Critique, and Suggested Research Directions, Journal of Management Studies 31/1994;