Rozróżnianie rodzajów działalności terapeutycznej 322[15].Z2.01

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Małgorzata Kuc Rozróżnianie rodzajów działalności terapeutycznej 322[15].Z2.01 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

Recenzenci: mgr Bożena Czerniawska mgr Ewa Goliszek Opracowanie redakcyjne: mgr Małgorzata Kuc Konsultacja: mgr inż. Teresa Jaszczyk Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].Z2.01 Rozróżnianie rodzajów działalności terapeutycznej, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7 4.1. Zadania, etapy terapii zajęciowej 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 8 4.1.3. Ćwiczenia 8 4.1.4. Sprawdzian postępów 9 4.2. Klasyfikacja terapii zajęciowej 10 4.2.1. Materiał nauczania 10 4.2.2. Pytania sprawdzające 11 4.2.3. Ćwiczenia 11 4.2.4. Sprawdzian postępów 12 4.3. Metody i techniki terapii zajęciowej 13 4.3.1. Materiał nauczania 13 4.3.2. Pytania sprawdzające 15 4.3.3. Ćwiczenia 15 4.3.4. Sprawdzian postępów 16 4.4. Zasady współpracy w zespole terapeutycznym. Plany zajęć terapeutycznych 17 4.4.1. Materiał nauczania 17 4.4.2. Pytania sprawdzające 19 4.4.3. Ćwiczenia 19 4.4.4. Sprawdzian postępów 20 5. Sprawdzian osiągnięć 21 6. Literatura 25 2

1. WPROWADZENIE Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu rozróżniania rodzajów działalności terapeutycznej. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, cele kształcenia wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, materiał nauczania wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia złożonych celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, zestaw pytań sprawdzających, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, sprawdzian postępów, sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczanie testu potwierdzi opanowanie materiału całej jednostki modułowej, literaturę uzupełniającą. 3

322[15].Z2 Indywidualna i grupowa terapia zajęciowa 322[15].Z2.01 Rozróżnianie rodzajów działalności terapeutycznej 322[15].Z2.03 Wykonywanie prac plastycznotechnicznych 322[15].Z2.02 Organizowanie pracy w pracowni terapii zajęciowej 322[15].Z2.04 Opracowywanie diagnozy terapeutycznej na podstawie rozpoznania stanu pacjenta 322[15].Z2.05 Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych 322[15].Z2.06 Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej 322[15].Z2.07 Ocenianie skuteczności i dokumentowanie działań terapeutycznych Schemat układu jednostek modułowych 4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: korzystać z różnych źródeł informacji, użytkować komputer, współpracować w grupie, określać podstawowe potrzeby człowieka, stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej, rozpoznawać potrzeby i problemy osoby niepełnosprawnej, rozwiązywać problemy osób niepełnosprawnych, wspierać osoby niepełnosprawne w korzystaniu z kompleksowej rehabilitacji. 5

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: określić rolę i zadania terapii zajęciowej, dokonać klasyfikacji terapii zajęciowej, scharakteryzować poszczególne metody i techniki terapeutyczne, podjąć współpracę z członkami zespołu terapeutycznego, zebrać informacje o pacjencie, zaplanować terapię dla pacjentów z uwzględnieniem poszczególnych działów medycyny, posłużyć się terminologią terapeutyczną. 6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Zadania, etapy terapii zajęciowej 4.1.1. Materiał nauczania Terapia zajęciowa leczenie pracą, ergoterapia wykorzystuje różne formy pracy i rekreacji jako jedne ze środków leczniczych mających na celu przyspieszenie powrotu utraconych funkcji i sprawności, a w przypadku zmian nieodwracalnych wyrobienie funkcji zastępczych. Istotną cechą w takim sformułowaniu definicji terapii zajęciowej jest postrzeganie terapii pod kątem procesu rehabilitacji i aktywności osób niepełnosprawnych. Aktywność zajęciowa stanowi szansę na zaangażowanie się w inną rolę społeczną aniżeli bycie osobą niepełnosprawną. Terapia zajęciowa ze względu na funkcje, jakie pełni jest wartościową ofertą aktywności, która ma nieocenione znaczenie w procesie leczenia i rehabilitacji. W Polsce terapię zajęciową początkowo stosowano tylko na oddziałach psychiatrycznych. Do systemu leczenia zaczęto ją wprowadzać na początku XX wieku. Jej rozwój przypada w Polsce na lata po drugiej wojnie światowej. Obecnie jest formą powszechnie stosowaną w szpitalach, domach pomocy społecznej i dziennych domach pobytu w odniesieniu do różnych kategorii osób. Terapia zajęciowa najogólniej jest to usprawnianie psychiczne, fizyczne i preorientacja zawodowa. Realizacja celu odbywa się poprzez: przygotowanie do życia w środowisku społecznym, ogólne usprawnianie, rozwój umiejętności wykonywania czynności życia codziennego, opanowanie czynności przysposabiających do pracy, rozwijanie podstawowych, oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających podjęcie pracy zarobkowej, bądź szkolenia zawodowego, inne wskazane działania. Terapia zajęciowa jest działaniem wielokierunkowym opartym na wykorzystaniu tkwiącego w każdym człowieku potencjału rozwojowego mającego źródło w naturalnych siłach witalnych organizmu, niezależnie od stopnia niesprawności. Daje każdemu uczestnikowi terapii szansę wyrażenia siebie w dostępnej i indywidualnej formie, określonej jego wewnętrznymi i zewnętrznymi predyspozycjami. Pozwala na wybór takiej formy twórczości, która odpowiada indywidualnym uzdolnieniom i możliwościom uczestnika terapii. Terapia zajęciowa jest jednym z czynników rehabilitacji społecznej i ma na celu włączenie osoby niepełnosprawnej w normalny nurt życia społecznego. Głównym zadaniem terapii jest usprawnienie psychiczne i fizyczne danej osoby lub grupy osób. Jednym z zadań terapii zajęciowej jest nauczenie osoby takich umiejętności, które pozwolą jej na akceptację siebie, wgląd i satysfakcję z posiadanych umiejętności, nabywanie nowych w celu pełniejszej samorealizacji siebie pomimo istniejącej niepełnosprawności. Szczególną uwagę należy zwrócić na zajęcia terapeutyczne realizowane z osobami starszymi. Terapię zajęciową w tym przypadku należy rozumieć jako przede wszystkim odpowiadanie na aktualne znaki zapytania i deficyty w życiu osoby starszej, a ich poszczególne elementy powinny się wzajemnie uzupełniać i przenikać, tworząc nową strukturę, nową przestrzeń życiową, po której będzie się poruszał starszy człowiek. Wszelkie działania rehabilitacyjne i ergoterapeutyczne nie mogą być pojedynczymi, oderwanymi od kontekstu życiowego, aktywnościami. Muszą zajmować się aktualnymi tematami 7

z codzienności starego człowieka, bazując na niej oraz podkreślając możliwości dalszego rozwoju mieszkańca w podeszłym wieku. Terapia zajęciowa może być organizowana w formie zajęć: a) indywidualnych podopieczny, pacjent wykonuje zadania specjalnie dla niego przeznaczone/przygotowane, dobrane tak aby korygowały jego zaburzone sfery w sposób indywidualny, b) grupowych w bardzo różnych grupach (formalnych, nieformalnych, grupach zainteresowań), polegają na wykonywaniu różnych bądź tych samych zadań przez kilka osób. 4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest terapia zajęciowa? 2. Jakie możliwości ma terapia zajęciowa? 3. Jakie znasz rodzaje rehabilitacji? 4. Co jest istotnym elementem terapii zajęciowej? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Po obejrzeniu filmu odcinka serialu Dzień za dniem, zastanów się jakim celom terapii zajęciowej poddasz głównego bohatera, który ma zespół Downa. Spostrzeżenia i wnioski zapisz na papierze, przedstaw je na forum grupy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić czym zajmuje się terapia, 2) określić jakie cele posiada terapia, 3) zapisać swoje uwagi, 4) przedstawić swoje wyniki pracy na forum klasy, 5) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: telewizor, odtwarzacz DVD, płyta DVD z filmem. Ćwiczenie 2 Po obejrzeniu filmu Dzień za dniem, podczas którego główny bohater Corcy uczestniczy w terapii zajęciowej weź udział w dyskusji o zadaniach przedstawionej terapii. Wnioski zapisz na arkuszu papieru. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zadania terapii zajęciowej, 2) scharakteryzować możliwości terapii zajęciowej, 3) określić jakie cele ma terapia zajęciowa, 8

4) zapisać swoje uwagi, 5) przedstawić swoje wyniki pracy na forum klasy, 6) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: film Dzień za dniem, odtwarzacz, brystol, pisaki. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie terapii zajęciowej? 2) określić rodzaje rehabilitacji? 3) scharakteryzować zadania terapii zajęciowej? 4) określić elementy terapii zajęciowej? 9

4.2. Klasyfikacja terapii zajęciowej 4.2.1. Materiał nauczania Istotnym elementem terapii zajęciowej jest ogólnie mówiąc proces zwany rehabilitacją. Jest on procesem medyczno-społecznym, który dąży do zapewnienia osobom niepełnosprawnym godziwego życia w poczuciu użyteczności i bezpieczeństwa społecznego oraz zawodowego. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza także zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym udziale tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia, integracji społecznej. W klasyfikacji terapii zajęciowej wyróżniamy: 1) Rodzaj jest to gatunek czegoś, odmiana, typ, jakość. 2) Metodę w znaczeniu ogólnym sposób postępowania świadomy i powtarzalny w węższym znaczeniu zespół celowych czynności i środków, w szczególności prowadzących do wykonania określonego zadania. 3) Technikę w terapii to skonkretyzowane czynności praktyczne pozwalające na uzyskanie określonego efektu terapeutycznego. Rodzaj terapii zajęciowej jest nadrzędnym i najbardziej ogólnym elementem tego podziału, ponieważ każdemu rodzajowi są podporządkowane metody pracy, a metodom techniki. Możemy wyróżnić następujące rodzaje terapii: 1. Ergoterapia terapia pracą metody: dziewiarstwo, hafciarstwo, tkactwo, wikliniarstwo, ogrodnictwo, kaletnictwo, garncarstwo i ceramika, krawiectwo, stolarstwo. 2. Socjoterapia terapia zaburzeń zachowań i zaburzeń emocjonalnych metody: ludoterapia, terapia ruchem, rekreacja. 3. Arteterapia terapia poprzez sztukę metody: biblioterapia, choreoterapia, grafika, filmoterapia, rysunek, rzeźba, muzykoterapia, teatroterapia, malarstwo. Terapia zajęciowa może skupiać uczestników w różnym wieku. Jej różnorodność powoduje, że uczestnicy mogą korzystać z wielu metod dla siebie najbardziej korzystnych. 10

4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz rodzaje terapii? 2. Co to jest metoda terapeutyczna? 3. Czym się zajmuje arteterapia? 4. Jakie znasz metody w ergoterapii? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ metody pracy w ergoterapii i zastanów się, dla jakich uczestników możesz wykorzystać ten rodzaj terapii. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić co o jest ergoterapia, 2) scharakteryzować możliwości psychofizyczne uczestników terapii, 3) zanalizować zebrany materiał. Wyposażenie stanowiska pracy: rzutnik, ekran, foliogramy, przybory do pisania, papier A4. Ćwiczenie 2 Wybierz dowolny rodzaj terapii zajęciowej dla osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu znacznym i zgodnie z jej możliwościami zaproponuj odpowiednią metodę pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) scharakteryzować rodzaje terapii, 2) dokonać wyboru rodzaju terapii, 3) określić możliwości osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu znacznym, 4) określić zainteresowania osoby niepełnosprawnej, 5) wybrać rodzaj terapii zajęciowej. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziału 6 dotycząca klasyfikacji metod terapii. 11

4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić rodzaje terapii? 2) zdefiniować metody terapeutyczne? 3) określić czym zajmuje się arteterapia? 4) scharakteryzować metody socjoterapii? 12

4.3. Metody i techniki terapii zajęciowej 4.3.1. Materiał nauczania Metoda to systematycznie stosowany sposób postępowania, prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w odpowiedniej kolejności. W znaczeniu ogólnym jest to sposób postępowania, świadomy i powtarzalny, a w węższym znaczeniu zespół celowych czynności i środków, w szczególności prowadzących do wykonania określonego zadania lub rozwiązania danego problemu. Metoda terapii zajęciowej sposób postępowania świadomy i powtarzalny, prowadzący do osiągnięcia zamierzonego wyniku terapeutycznego. Składają się na nią myślowe i praktyczne odpowiednio dobrane i w ustalonej kolejności realizowane przez podopiecznego czynności. Wyróżniamy następujące metody terapii zajęciowej: biblioterapia terapia wykorzystująca książki, choreoterapia terapia wykorzystująca taniec można tu także zaliczyć tańce integracyjne. Elementy leczące w choreoterapii to ruch, muzyka, tempo, grupa, rytm, czas, przestrzeń, terapeuta, dotyk. Stosowane techniki to taniec, ćwiczenia muzycznoruchowe, improwizacje muzyczno ruchowe, chromoterapia terapia wykorzystująca kolory. Ważna w tej terapii jest atmosfera relaksacji stworzona poprzez odpowiednią muzykę i grę kolorów. Inny przykład wykorzystania chromoterapii to odpowiedni dobór kolorów w pomieszczeniach do pracy, nauki, odpoczynku, itd. Znaczenia ma również kolor naszego ubioru, dramatoterapia, teatroterapia wykorzystująca elementy teatru i dramy. która polega na przygotowywaniu przez podopiecznych przedstawień teatralnych i udziale w nich. Ważnym elementem jest dyskusja nad tym co się wydarzyło na scenie i jakie towarzyszyły temu uczucia, poezjoterapia terapia wykorzystująca poezję, polega na czytaniu, recytowaniu, tworzeniu wierszy, muzykoterapia terapia wykorzystująca muzykę poprzez słuchanie jej, tworzenie, wspólne śpiewanie, granie na różnych instrumentach, estetoterapia terapia wykorzystująca kontakt z otoczeniem i przyrodą, kinezyterapia terapia ruchem, zaliczana do jednej z form rehabilitacji, jednakże szeroko wykorzystywana w pracy terapeutycznej w postaci np. gimnastyki porannej w placówkach terapeutycznych, domach pomocy, rozgrywek sportowych, spacerów, ludoterapia terapia wykorzystująca gry i zabawy, w których uczestniczą podopieczni. Stanowi ważny element szczególnie w terapii dzieci jako, że jest przejawianą przez nie naturalną aktywnością. Wyzwala wiele emocji i uczuć. Podejmowana zazwyczaj dobrowolnie może stanowić doskonały punkt wyjścia do wspólnej pracy terapeuty z podopiecznym, zajęcia relaksacyjne stanowiące formę psychoterapii, ich celem jest odprężenie, rozładowanie stanu napięcia psychofizycznego i mięśniowego, rozluźnienie (w ciągu dnia) bądź wyciszenie, świadome obniżenie aktywności myślowej (zazwyczaj wieczorem). Jest to również ważny element radzenia sobie ze stresem. Terapię zajęciowej możemy realizować np. w Warsztatach Terapii Zajęciowej lub podczas zajęć w Domach Pomocy Społecznej. Warsztaty są placówką dziennego pobytu. Rehabilitacja odbywa się zgodnie z indywidualnym planem wsparcia przygotowanym przez pracowników warsztatu na podstawie opinii zespołu rehabilitacyjnego. Zajęcia odbywają się 13

w różnych pracowniach między innymi w pracowniach: ceramicznej, krawieckiej, stolarskiej, malarskiej i innych. Forma zajęć terapeutycznych jest to organizacyjna strona procesu kształcenia, określająca warunki jego przebiegu i rodzaj aktywności podopiecznego. Wyróżniamy trzy formy pracy z podopiecznym: indywidualna (praca tylko z jednym podopiecznym) i polega na wykonywaniu przez podopiecznego specjalnie dla niego przygotowanego zadania, grupowa (praca z 2 8 osób) i polega na wykonywaniu zadnia przez kilka osób zebranych celowo lub samorzutnie. zbiorowa podopieczni wykonują to samo zadanie, ale we właściwym dla siebie tempie. W terapii zajęciowej pojęcie formy rozumiane jest jako sposób organizacji zajęć terapeutycznych w procesie leczniczym, który uwzględnia ilość osób w zorganizowanych działaniach opiekuna. Tabela 1. Przykładowe techniki terapii zajęciowej [opracowanie własne] Metody terapii grafika rysunek rzeźba malarstwo sztuki użytkowe muzykoterapia biblioterapia choreoterapia Przykłady możliwych technik terapii zajęciowej rysowanie kredkami ołówkowym, świecowymi, pastelami, kredą, malowanie farbami plakatowymi, akwarelą, witrażowymi, olejnymi, do szkła, tuszem kreślarskim, gipsoryt, linoryt, drzeworyt, druk strukturalny, masy plastyczne: masy solne, glina, modelina, plastelina, masa papierowa, wosk, rzeźbienie w drewnie i innych twardych materiałach, papiero-plastyka, origami, motywy postaci, przedmiotów, kwiatów, tworzenie laurek, fotografia, witraż, plakat, projekty okładek, opakowania, collage wycinanie, wyklejanie, wydzieranie z papieru i tworzenie pracy łącznej różnymi technikami plastycznymi, muzykoterapia bierna-muzyka aktywizująca, relaksująca, elementy treningu autogennego Shultza muzykoterapia czynna muzykowanie pacjentów (gra na instrumentach), nauka śpiewania nowych piosenek, śpiewanie znanych i lubianych czytanie głośne fragmentów tekstów książek przez podopiecznych i rozmowa na temat tekstu, słuchanie tekstów biblioterapeutycznych aktywizujących bądź relaksacyjnych, poradnictwo biblioteczne propozycja do samodzielnego czytania i rozmowa po przeczytaniu wieczory poezji taniec ćwiczenia muzyczno ruchowe improwizacje ruchowe przy muzyce 14

4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie wyróżniamy rodzaje terapii zajęciowej w pracy z podopiecznym? 2. Jak można zdefiniować pojęcie metody w terapii zajęciowej? 3. Czym są zajęcia relaksacyjne w terapii zajęciowej? 4. Gdzie może być realizowana terapia zajęciowa? 5. Na czym polega technika collage występująca w arteterapii? 6. Jakie znasz przykłady technik występujących w choreoterapii? 7. Jakie techniki występują w biblioterapii? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Jedną z metod terapii zajęciowej jest kinezyterapia. Ułóż proste ćwiczenia ruchowe, które można wykorzystać w gimnastyce porannej z podopiecznymi. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) scharakteryzować rozwój i właściwości psychomotoryczne człowieka, 2) określić możliwości i upodobania podopiecznych, 3) zapoznać się z rodzajami ćwiczeń ogólno usprawniających, 4) przygotować propozycję ćwiczenia, 5) zaprezentować ćwiczenie w grupie. Wyposażenie stanowiska pracy: piłki, maty, skakanka, odtwarzacz CD, płyty CD z muzyką. Ćwiczenie 2 Jedną z metod terapii zajęciowej jest estetoterapia. Wyszukaj najbardziej dla Ciebie odpowiedni kontakt z otoczeniem i przedstaw go klasie. Zaplanuj wycieczkę w to miejsce. Sposób wykonania ćwiczenia: Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić co to jest estetoterapia, 2) wyszukać odpowiednią metodę prezentacji, 3) przygotować wystąpienie z wykorzystaniem odpowiednich pomocy dydaktycznych, 4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy komputer z dostępem do Internetu, biuletyny informacyjne, duże rysunki, fotografie, rzutnik ekran. 15

4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić formy terapii? 2) zdefiniować pojęcie arteterapii? 3) zdefiniować pojęcie ergoterapii? 4) wyjaśnić co to jest metoda terapii zajęciowej? 16

4.4. Zasady współpracy w zespole terapeutycznym. Plany zajęć terapeutycznych 4.4.1. Materiał nauczania Planowanie zajęć terapeutycznych powinno rozpocząć się od określenia przez nas takich czynników jak: forma kształcenia, warunki jego przebiegu, rodzaj aktywności podopiecznego. Realizacja celu czyli poprawa sprawności podopiecznego powinna odbywać się poprzez: ogólne usprawnienie podopiecznego, rozwój umiejętności wykonywania czynności życia codziennego, przygotowanie do życia w środowisku społecznym, opanowanie czynności przysposabiających do pracy, rozwijanie podstawowych, oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających podjęcie pracy zarobkowej bądź szkolenia zawodowego, inne wskazane działania, które mogą znaleźć się w podczas planowania zajęć. Terapia zajęciowa prowadzona jest zgodnie z indywidualnym programem rehabilitacji i terapii przygotowanym przez pracowników Warsztatów Terapii Zajęciowej w Domach rehabilitacyjno opiekuńczych, lub plan wsparcia opracowany przez zespół terapeutyczny w Domu Pomocy Społecznej i Środowiskowych Domach Pomocy Samopomocy. Planując program powinno zwrócić się uwagę na: stanowisko terapii, które powinno być dostosowane do stopnia sprawności psychofizycznej uczestnika, czas przeznaczony na terapię, zakres i metody nauki zaradności osobistej i przystosowania do życia, metody jakie mogą podopieczni opanować do realizacji zadań, formy rehabilitacji psychicznej i społecznej, formy współpracy z rodziną lub opiekunami, osoby odpowiedzialne za realizację programu. W skład zespołu terapeutycznego opracowującego indywidualny program dla uczestników terapii wchodzą specjaliści z wielu dziedzin, tj: pedagog, psycholog, terapeuta, lekarz psychiatra/internista, logopeda, inny specjalista pomocny przy rozwiązaniu problemu danego uczestnika, a w Domach Pomocy Społecznej także: opiekun, osoba pierwszego kontaktu, pielęgniarka, opiekun prawny, pracownik socjalny. Pracując nad indywidualnym planem dla uczestnika terapii, zespół powinien się uzupełniać. Wiedza z różnych dziedzin umożliwia dobranie takiej formy terapii, aby uczestnik mógł skorzystać z niej jak najlepiej. Współpraca pomiędzy specjalistami i innymi członkami 17

zespołu powinna się uzupełniać i być ze sobą ściśle powiązana. Wszyscy pracują na dobro pacjenta. Usprawnienie psychiczne ma na celu przywrócenie danej osobie zdolności nawiązania kontaktów oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi i dostosowania się do środowiska, w którym obecnie żyje. Proces adaptacji do nowych warunków szczególnie u osób starszych jest bardzo długi. Zdarza się i tak, że człowiek starszy nie zaakceptuje nowej sytuacji, mimo iż niejednokrotnie dom pomocy stwarza lepsze warunki socjalne niż miał poprzednio. Dlatego też terapeuta zajęciowy, pracownik socjalny, aby osiągnąć zamierzony efekt, powinien podchodzić do starszego, psychicznie chorego czy upośledzonego umysłowo z wyrozumiałością, serdecznością i cierpliwością. Odpowiednio dobrana terapia zajęciowa działa uspokajająco i kieruje uwagę na wykonywaną pracę. Pozwala zapomnieć o przykrych sprawach i chorobie. Duże znaczenie w psychoterapii ma atmosfera panująca w salach terapii zajęciowej. W pracowniach terapeutycznych powinna być atmosfera rodzinna, w jak najmniejszym stopniu przypominająca placówkę opiekuńczą, szkołę czy szpital. Można to osiągnąć między innymi: dając uczestnikowi terapii i mieszkańcowi domu pomocy społecznej swobodę w sposobie urządzenia pokoju, doborze zajęć czy spędzania czasu wolnego oraz możliwość współdecydowania o ważnych sprawach związanych z funkcjonowaniem domu, co w konsekwencji da mu poczucie wolności, unikając zbytniej opieki i nadzoru, przez odpowiedni dobór prac, akceptując uczestnika terapii takim, jakim on jest. Usprawnienie fizyczne polega na odpowiednim doborze zajęć terapeutycznych w połączeniu z rehabilitacją leczniczą, aby umożliwić zachowanie sprawności fizycznej, pozwalającej przynajmniej na samodzielne wykonywanie prostych czynności, lub przywrócić utraconą sprawność. Długi okres choroby, bezczynności, obniża potrzebną w życiu codziennym sprawność fizyczną. Odpowiednio dobrana i wcześnie zastosowana terapia zajęciowa zwiększa ją. Gdy zajęcia są prowadzone ciekawie, podopieczny zapomina, że ćwiczy na przykład sprawność manualną rąk i wykonuje pracę bez uczucia zmęczenia. W terapii zajęciowej usprawniania psychiczne i fizyczne nawzajem się przeplatają. Uczestnicy terapii na przykład w zajęciach plastycznych, odprężają się i ćwiczą jednocześnie sprawność manualną rąk; zajęcia muzyczne poprawiają nastrój, a w połączeniu z tańcem usprawniają fizycznie. W niektórych zajęciach terapeutycznych trudno odróżnić, co jest pracą, a co rozrywką. Ważne jest, aby osoba w nich uczestnicząca wykonywała je chętnie i z przyjemnością. Przy organizowaniu zajęć z terapii należy: 1. Dokładnie poznać każdego uczestnika. 2. Proponowane formy terapii zajęciowej dostosować indywidualnie do możliwości każdego uczestnika zajęć. 3. Unikać w strukturze każdej proponowanej formy zajęć: nadmiaru proponowanych zajęć. Liczba zajęć nie może przekroczyć granicy, przy której możliwe są jeszcze prawidłowe stosunki międzyludzkie, sprowadzania terapii do roli złotej klatki. Powinny być otwarte i ułatwiać podopiecznym integrację ze środowiskiem, a w końcowym efekcie umożliwić samodzielną egzystencję. 4. Widzieć przede wszystkim człowieka, rozumieć go, przekazać mu swoje umiejętności, a także patrzeć przez pryzmat wybranej metody, techniki i formy terapii zajęciowej. 18

We wszystkich formach zajęć proponowanych w ramach terapii, osoby uczestniczące mogą być biernymi obserwatorami lub aktywnymi uczestnikami. Biorąc pod uwagę stopień aktywności pacjentów, formy terapii można podzielić na dwie podstawowe grupy: formy audytoryjne, czyli takie, w których podopieczni są uczestnikami, widzami, biernymi odbiorcami. Formy te mogą mieć charakter cykliczny i okazjonalny, formy aktywizujące, czyli takie, w których pacjenci aktywnie uczestniczą w zajęciach terapeutycznych. Mogą one być prowadzone stale i z tą samą grupą uczestników albo też mieć charakter sporadyczny, okazjonalny. Celem terapii nie powinno być wyleczenie pacjenta, lecz poprawa jakości życia i oddalenie okresu pogorszenia jego stanu. Przede wszystkim chodzi o jak najlepsze zaspokojenie potrzeb podopiecznych. Organizowane zajęcia terapeutyczne powinny mieć na celu przede wszystkim: podtrzymanie jakości życia, zmniejszenie lęków, niepokojów i zaburzeń zachowania osób chorych, znalezienie zajęć odpowiadających wrażliwości pacjentów oraz ich potrzebom, wspieranie umiejętności uczestników. Zajęcia terapeutyczne dobierane powinny być indywidualnie, w zależności od potrzeb i możliwości danej osoby. Nie wolno stosować przymusu. Jeżeli podopieczny nie potrafi wykonać danej czynności, zadanie powinno być zmienione na łatwiejsze. Zajęcia powinny przede wszystkim sprawiać przyjemność osobom, które w nich uczestniczą. Najlepsze efekty przynoszą zajęcia prowadzone w małych grupach, wówczas osoba prowadząca zajęcia może poświęcić pełnię uwagi każdej z osób w nich uczestniczących. 4.4.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie czynniki brane są pod uwagę przy planowaniu terapii zajęciowej? 2. Jakie osoby wchodzą w skład zespołu terapeutycznego? 3. Jak powinna odbywać się poprawa sprawności podopiecznego? 4. Jak należy organizować terapię zajęciową i na jakie elementy powinniśmy zwrócić szczególną uwagę organizując zajęcia dla podopiecznego? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wybierz dowolną technikę z metody biblioterapii i zgodnie z jej zasadami sporządź dzienny plan terapii zajęciowej dla osoby w wieku 27 lat i niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić, na czym polega planowanie zajęć dla osoby niepełnosprawnej intelektualnie, 2) scharakteryzować metody i formy biblioterapii, 3) dokonać wyboru rodzaju techniki, 4) racjonalnie wybrać literaturę odpowiednią dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, 5) zaprezentować wyniki na forum grupy. 19

Wyposażenie stanowiska pracy literatura odpowiednia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, arkusz papieru, pisaki. Ćwiczenie 2 Łącząc techniki z metod muzykoterapii i choreoterapii ułóż dzienny plan zajęć terapeutycznych dla grupy mężczyzn w wieku 30 35 lat, niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu znacznym i umiarkowanym. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) scharakteryzować metody i techniki w muzykoterapii, 2) scharakteryzować metody i techniki w choreoterapii, 3) określić możliwości psychofizyczne osób z niepełnosprawnością intelektualną, 4) ułożyć dzienny plan zajęć, 5) zaprezentować wyniki na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: odtwarzacz CD, płyty CD, materace, karimaty, 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) czynniki uwzględniane w planowaniu terapii zajęciowej? 2) określić skład zespołu terapeutycznego? 3) wskazać elementy organizacji zajęć? 20

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową. 6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut. Powodzenia! ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Terapia zajęciowa jest formą a) zabawy. b) odpoczynku. c) pracy zarobkowej. d) rehabilitacji. 2. Elementem terapii zajęciowej jest proces zwany a) socjalizacją. b) resocjalizacją. c) rehabilitacją. d) kompensacją. 3. Arteterapia to jedna z form a) muzykoterapii. b) biblioterapii. c) terapii zajęciowej. d) terapii manualnej. 4. Estetoterapia to kontakt a) z pięknym otoczeniem. b) z drugim człowiekiem. c) z grupą rówieśniczą. d) z muzyką. 5. Forma pracy indywidualnej występuje a) w procesie kształcenia. b) w procesie organizacji. c) w zajęciach domowych. d) w socjalizacji. 21

6. Czytanie poezji, legend to a) biblioterapia. b) choreoterapia. c) arteterapia. d) chromoterapia. 7. Choreoterapia to a) ćwiczenia rzeźbiarskie. b) ćwiczenia muzyczno-ruchowe. c) malowanie na szkle. d) czytanie książek. 8. Identyfikacja i katharsis to etapy a) teatroterapii. b) choreoterapii. c) biblioterapii. d) muzykoterapii. 9. Kinezyterapia to leczenie a) światłem. b) pięknym otoczeniem. c) ruchem. d) czytaniem. 10. W skład choreoterapii wchodzi a) granie. b) malowanie. c) czytanie bajek. d) wyszywanie. 11. W pedagogice specjalnej stosujemy muzykoterapię w formie a) pasywnej. b) głośnej. c) aktywnej. d) cichej. 12. Taniec jest wykorzystywany przez a) bajkoterapię. b) chromoterapię. c) muzykoterapię. d) choreoterapię. 13. Socjoterapia to a) muzykoterapia. b) terapia pracą. c) terapia zaburzeń zachowań i zaburzeń emocjonalnych. d) terapia poprzez sztukę. 22

14. Choreoterapia ma za zadanie a) poprawiać komunikację i kontakty społeczne. b) rozwijać mowę czynną. c) nie ma nic w założeniach. d) prowadzić zabawę. 15. Technika collage odnosi się do a) muzykoterapii. b) ergoterapii. c) arteterapii. d) biblioterapii. 16. Elementy treningu autogennego Shultza wykorzystuje się w a) choreoterapii. b) bibliotearapii. c) ergoterapii. d) muzykoterapii. 17. Formą zajęć biblioterapeutycznych jest a) malowanie i rysowanie ilustracji. b) rzeźbienie. c) sklejanie. d) haftowanie. 18. Wyjście do muzeum i obcowanie ze sztuką to przykład a) chromoterapii. b) estetoterapii. c) kinezyterapii. d) choreoterapii. 19. Metoda, która pomaga pokonywać problemy, podaje wzorce zachowań a) bajkoterapia. b) choreoterapia. c) teatroterapia. d) kinezyterapia. 20. Ćwiczenia relaksacyjne dają a) wyciszają. b) pobudzają. c) pomagają poznać własne ciało. d) rozwijają zainteresowania. 23

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko... Rozróżnianie rodzajów działalności terapeutycznej Zakreśl poprawną odpowiedź. Nr zadania Odpowiedź 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d Razem: Punkty 24

6. LITERATURA 1. Bielańska A.: Teatr, który leczy. Wydawnictwo UJ, Kraków 2003 2. Borecka I.: Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych 2002 3. Borecka I., Wontorowska Roter S.: Biblioterapia w edukacji dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Wałbrzych 2003 4. Borecka I.: Biblioterapia. Teoria i praktyka. Wydawnictwo SBP, 2001 5. Buchalter S.: Terapia sztuką. Zysk i s-ka, Poznań 2006 6. Dega W., Malinowska K.: Rehabilitacja medyczna. Warszawa 1993 7. Encyklopedia gier. Muza 2001 8. Garlin CH. D., Seabury B. A.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. Warszawa 1996 9. Hale G.: Poradnik dla niepełnosprawnych. Muza S. A. 1996 10. Hulek A.: Świat ludziom niepełnosprawnym. Warszawa 1992 11. Ippoldt L.: Biblioterapia w związkach z innymi naukami. [w:] Biblioterapeuta, 2000, nr 4 (12) 12. Karolak W.: Rysunek w arteterapii. Łódź 2005 13. Kawczyńska- Butrym Z.: Niepełnosprawność specyfika pomocy społecznej. BPS, 1998 14. Kierył E.: Elementy terapii i profilaktyki muzycznej. Warszawa 2004 15. Konieczna E. J.: Arteterapia w teorii i praktyce. Impuls, Kraków 2003 16. Kott T.: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej. APS Warszawa 2002 17. Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Warszawa 1996 18. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej, Warszawa 1995 19. Kraski J.: Promocja zdrowia. Sanmedia, Warszawa 1994 20. Lorenc A.: Założenia i cele terapii zajęciowej. Postępy Rehabilitacji, 1996, Tom X, Zeszyt 1 21. Majewski T.: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Warszawa 1995 22. Milanowska K (red): Techniki pracy w terapii zajęciowej. Warszawa 1982 23. Piszczek M.: Terapia zajęciowa- terapia przez sztukę. Warszawa 1997 24. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej (kwartalnik) 25. Stadnicka J.: Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową. WSiP, Warszawa 1998 26. Szulc W.: Sztuka i terapia. Copyright by Wita, Warszawa 1993 27. Tematy czasopismo dla pracowników terapeutów, personelu opiekuńczego 28. Tomasik E.: Biblioterapia jako metoda pedagogiki specjalnej. Szkoła Specjalna 1991, nr 2/3, s. 128-133 29. Tomasik E.: Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa 1994 30. Trześniewski R: Zabawy i gry ruchowe. Warszawa 1995 31. Wierzchowska Konera B.: Pedagogika jako nauka. w: Ciechaniewicz W. (red.): Pedagogika. Warszawa 2000 25