UNIWERSYTET TRZECIEJ GENERACJI

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego UNIWERSYTET TRZECIEJ GENERACJI STAN I PERSPEKTYWY ROZWOJU

UNIWERSYTET TRZECIEJ GENERACJI STAN I PERSPEKTYWY ROZWOJU pod redakcją Dariusza Burawskiego POZNAŃ 2013

Recenzent Prof. nadzw. dr hab. Mirosława Pluta-Olearnik Projekt okładki Mariusz Zakrzewski Skład i korekta Redakcja Publikacja bezpłatna Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Poznań 2013 ISBN 978-83-63344-28-3 (publikacja elektroniczna) Wydawca: Europejskie Centrum Wspierania Przedsiębiorczości Sp. z o.o. ul. Tadeusza Kościuszki 110/20 50-441 Wrocław

SPIS TREŚCI WSTĘP... 9 CZĘŚĆ I. KONCEPCJA UNIWERSYTETU TRZECIEJ GENERACJI Maciej Rosa, Leszek Wanat Paradoks uniwersytetu nowej generacji instytucja versus wspólnota akademicka?... 13 Filip Nowacki Aktywność przedsiębiorcza uniwersytetu trzeciej generacji uniwersytet czy przedsiębiorstwo?... 25 Sylwia Klus, Leszek Wanat Konkurencyjność uniwersytetu przyszłości... 39 Kamil Dyrtkowski, Magdalena Popek Uwagi o przedsiębiorczości uczelni w modelu uniwersytetu III generacji... 59 CZĘŚĆ II. Z UCZELNI DO GOSPODARKI PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ AKADEMICKA Judyta Cabańska, Maria Sielicka Możliwości rozwoju przedsiębiorczości akademickiej na studiach trzeciego stopnia na przykładzie Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu... 69 Marcin Kardas Rola uczelnianych centrów transferu technologii w procesie komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych... 81 Anna Sabat Świętokrzyski model funkcjonowania przedsiębiorczości akademickiej... 93 Anna Krzysztofek Przedsiębiorczość akademicka jako narzędzie kształtowania rozwoju uczelni... 107

SPIS TREŚCI CZĘŚĆ III. WYZWANIA KSZTAŁCENIA W NOWYM MODELU UCZELNI WYŻSZEJ Jan Chudobiecki, Leszek Wanat Uniwersytet nowej generacji w modelu edukacji permanentnej... 125 Jarogniew Rykowski, Daniel Wilusz Studia interdyscyplinarne doświadczenia na bazie koordynacji kierunku "Techniczne Zastosowania Internetu"... 137 Sylwia Babiarczyk, Mateusz Hochman Wpływ praktyk studenckich na przyszłą karierę studenta... 151 Paweł Zbigniew Pawlicki Wielkopolskie uczelnie wyższe a podział studiujących i pracujących według płci... 165 Kamil Dyrtkowski, Magdalena Popek Doświadczenia niemieckiego systemu studiów dualnych opis i rekomendacje dla polskiego systemu kształcenia... 181 CZĘŚĆ IV. KORZYSTANIE Z TECHNOLOGII INFORMACYJNO-TELEKOMUNIKACYJNYCH W UCZELNIACH WYŻSZYCH Paweł Dąbrowski, Jakub Flotyński, Jarogniew Rykowski, Daniel Wilusz Platforma edukacyjna Moodle jako narzędzie wspomagające dydaktykę na uniwersytecie trzeciej generacji... 193 Agnieszka Faron Nauczanie na odległość jako element dydaktyki w uniwersytecie trzeciej generacji doświadczenia uczelni i odczucia studentów... 207 Karol Gaj, Krzysztof Zajączkowski Ocena wykorzystania e-learningu i elektronicznych materiałów dydaktycznych w procesie nauczania na przykładzie Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego... 223 Paweł Dąbrowski Jakub Flotyński, Daniel Wilusz Analiza porównawcza systemów zarządzania nauczaniem na uniwersytecie trzeciej generacji... 235 6

SPIS TREŚCI Małgorzata Januszewska, Magdalena Kurzajczyk Elektroniczne formy badania jakości oferty edukacyjnej na przykładzie Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego... 249 CZĘŚĆ V. PRAWNE ASPEKTY ZMIAN ZACHODZĄCYCH W SYSTEMIE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO Miłosz Węgrzyn, Tomasz Wiśliński Prawne aspekty rozpowszechniania elektronicznych materiałów dydaktycznych w świetle ewolucji technologicznej polskich uczelni wyższych... 263 Bartosz Jadam Pomoc publiczna dla szkół wyższych w obszarze badań i rozwoju... 273 Łukasz Sekunda Prawo do nauki rzeczywistość czy pusty slogan?... 285 7

WSTĘP Współczesny uniwersytet został ufundowany przez dwie tradycje: średniowieczną i oświeceniową. Ukształtowały one model uniwersytetu, którego głównymi celami są kształcenie i badania naukowe. W dobie rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy model ten ulega przekształceniom. Według koncepcji profesora J.G. Wissemy, zmiany prowadzą do powstania nowego modelu uczelni wyższej, który nazywa uniwersytetem trzeciej generacji. Cechą charakterystyczną tego modelu jest trzeci cel uniwersytetu praktyczne wykorzystywanie know-how przez społeczność akademicką. Ten trzeci cel obejmuje współpracę dwu sfer: nauki i biznesu. W gospodarce opartej na wiedzy, do bycia którą aspiruje Wielkopolska 1, współpraca na styku nauka-biznes jest jednym z najistotniejszych czynników procesów innowacyjnych i wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw. Wspieraniu tej współpracy służą fundusze unijne na lata 2007-2013, w tym Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2. W ramach tego programu zrealizowany i dofinansowany został projekt konferencji naukowej poświęconej zmianom zachodzącym w szkolnictwie wyższym. Konferencja odbyła się w dniach 5-6 kwietnia 2013 r. w Pałacu Wąsowo. Poniższa praca jest zbiorem artykułów naukowych zgłoszonych na konferencję i składa się z pięciu części. W pierwszej i drugiej autorzy skupiają się na istocie zmian charakterystycznych dla procesu przejścia do nowego modelu uczelni wyższej, tj. filozofii funkcjonowania uniwersytetu oraz zagadnieniu przedsiębiorczości akademickiej. W części trzeciej przedmiot rozważań autorów skupia się na wyzwaniach, przed jakimi w procesie zmian stoi uczelnia wyższa w zakresie kształcenia. Uzupełnieniem tych artykułów jest część czwarta, poświęcona wykorzystywaniu narzędzi teleinformatycznych w procesie zarządzania i nauczania. Ostatnia część zawiera teksty poświęcone zagadnieniom prawnym towarzyszącym zachodzącym zmianom w funkcjonowaniu uczelni wyższych. Jako inicjator konferencji oraz redaktor publikacji mam przyjemność przekazać czytelnikom pracę, która wpisuje się w proces zmian adaptacyjnych zachodzących w społeczności akademickiej nie tylko województwa wielkopolskiego, ale całego kraju. 1 Zob. Regionalna Strategia Innowacji dla Wielkopolski na lata 2010-2020. 2 W szczególności: Poddziałanie 8.2.1 Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw. 9

WSTĘP W moim przekonaniu rozważania i wnioski autorów artykułów są z jednej strony przejawem, a z drugiej strony zwiastunem większych zmian świadomościowo-kulturowych, które zachodzą na uniwersytetach. Zmiany te są niezbędne dla rozwoju systemu współpracy między uczelniami a przedsiębiorstwami. Serdeczne podziękowanie kieruję do Pani Recenzent, prof. nadzw. dr hab. Mirosławy Pluty-Olearnik, której uwagi i wskazówki pozytywnie wpłynęły na ostateczny kształt publikacji. Dariusz Burawski 10

Część I Koncepcja uniwersytetu trzeciej generacji

Maciej Rosa * Leszek Wanat ** PARADOKS UNIWERSYTETU NOWEJ GENERACJI INSTYTUCJA VERSUS WSPÓLNOTA AKADEMICKA? STRESZCZENIE: Promocja gospodarki opartej na wiedzy inspiruje nowoczesne uniwersytety do przyjęcia modelu uczelni opartej na wiedzy. Może pojawić się więc pytanie, na czym zatem wcześniej oparte było funkcjonowanie uniwersytetów (jeśli nie na wiedzy...)? Uczelnia podporządkowana wiedzy w sposób świadomy zarządza wiedzą i transferuje ją do otoczenia. Taki uniwersytet traktuje swoich członków (zwanych często interesariuszami) jako współtwórców oferty: edukacyjnej, badawczej oraz konsultingowej, kierując się ku komercjalizacji. Przedmiotem niniejszego artykułu jest próba polemiki z kierunkami identyfikacji celów strategicznych, jakie wyznacza się w nauce uniwersytetom nowej generacji. Kierunki te winny służyć budowie potencjału i pozycji konkurencyjnej szkół wyższych, sprzyjając wzrostowi gospodarczemu regionów czy obszarów funkcjonalnych, na których uczelnie działają. Jako punkt odniesienia dla analizy problemu przyjęto zaobserwowany w strukturach uniwersytetów konflikt pomiędzy narastającym instytucjonalizmem a służebnym przywództwem, stawiającym na elastyczność struktur oraz kreowanie kultury organizacyjnej. Wydaje się, że w toczącej się debacie naukowej te właśnie koncepcje rozwoju uczelni przyszłości znalazły się obecnie niejako na rozdrożu przedsiębiorczości. Słowa kluczowe: uniwersytet nowej generacji, przedsiębiorczość, gospodarka oparta na wiedzy, wspólnota akademicka Kod klasyfikacji JEL (Classification System for Journal Articles): A2 1. WPROWADZENIE 1.1. Uniwersytet w gospodarce opartej na wiedzy W 2003 r. Komisja Europejska włączyła się do dyskusji o przyszłości szkolnictwa wyższego, publikując komunikat Rola uniwersytetów w Europie opartej * Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu. ** Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Ekonomiczno-Społeczny, doktorant na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.

MACIEJ ROSA, LESZEK WANAT na wiedzy. Dokument ten przyznaje uniwersytetom kluczową rolę w procesie tworzenia i budowania Europy opartej na wiedzy. Zauważono, że środowisko, w którym działają współcześnie uczelnie wyższe, poddane jest stale rosnącej konkurencji. Jej celem, co podkreślała Komisja, powinno być przyciągnięcie i utrzymanie talentów. Jednocześnie przyjęto założenie, że istnieją realne możliwości konkurowania uczelni europejskich z najlepszymi uniwersytetami na świecie. Tymczasem, gdy chodzi zarówno o zasoby ludzkie, jak i środki finansowe, konkurowanie z uczelniami z krajów wysoko rozwiniętych, w tym choćby ze Stanów Zjednoczonych, wydaje się być poważnym, trudnym do osiągnięcia wyzwaniem 3. Warto zauważyć, że pojęcie gospodarki opartej na wiedzy nie może być stosowane w oderwaniu od zaakceptowania strategicznego znaczenia sektora badań i rozwoju (B+R). Ten czynnik uznawany jest bowiem za wyróżnik długookresowego wzrostu gospodarczego i podniesienia jakości życia. Komisja Europejska wskazała, że zarówno gospodarka oparta na wiedzy, jak i społeczeństwo wiedzy, mogą być budowane na fundamencie czterech niezależnych od siebie czynników 4 : tworzenia wiedzy (uzyskanych w wyniku prowadzenia badań naukowych konkretnych osiągnięć naukowych), przekazywania wiedzy (poprzez odpowiednie systemy edukacyjne, systemy kształcenia i szkolenia), popularyzacji wiedzy (wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych i elektronicznych platform edukacyjnych), zastosowania wiedzy (transfer wiedzy zmierzający do wdrażania innowacji i postępu technologicznego). Pojawia się pytanie, czy wspomniane czynniki stanowią jedyny możliwy punkt odniesienia? 1.2. Uniwersytet w społeczeństwie wiedzy Społeczeństwo wiedzy na tle innych identyfikowanych w historii społeczeństw charakteryzuje się, jak twierdzą J. Goćkowski i K.M. Machowska, takim poziomem edukacji i technologii, które świadczą o wysokiej społecznej kulturze opartej na nauce 5. Poszukiwanie dróg kształtowania takiej właśnie kultury staje się zatem jednym z istotnych wyzwań europejskiego uniwersytetu przyszłości. Nie można prze- 3 Komisja Europejska, Komunikat: Rola uniwersytetów w Europie opartej na wiedzy, COM 2003, 58 final, Bruksela, 05.02.2003, s. 4-5, tekst w j. angielskim: http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuri Serv.do?uri=COM:2003:0058:FIN:EN:PDF [dostęp: 30.03.2013]. 4 Rola uniwersytetów w Europie wiedzy. Komunikat Komisji Europejskiej, Nauka i Szkolnictwo Wyższe 2004, nr 1 (23), s. 166-168. 5 J. Goćkowski, K.M. Machowska, Wiedza i informacja w nowoczesnym społeczeństwie przyczynek do dyskusji o społeczeństwie wiedzy, Nauka i Szkolnictwo Wyższe 2003, nr 2 (22), s. 90. 14

PARADOKS UNIWERSYTETU NOWEJ GENERACJI INSTYTUCJA VERSUS WSPÓLNOTA AKADEMICKA? cież nie dostrzegać, że Stary Kontynent, który przez wieki był uznanym w świecie liderem postępu i rozwoju gospodarczego, wyraźnie utracił swoją pozycję na korzyść innych regionów. Dotyczy to w dużej mierze badań naukowych i innowacyjności. Tymczasem, jak zauważa Okoń-Horodyńska, potwierdza się hipoteza postawiona w Strategii Lizbońskiej, iż badania, innowacje i edukacja są sercem gospodarki opartej na wiedzy 6. Z hipotezy tej autorka wywodzi, że wzrost konkurencyjności gospodarek Europy może dokonać się wyłącznie przez badania, innowacje oraz inwestowanie w zasoby ludzkie. Podobnie uważa Kraśniewski, który podkreśla, że zrównoważony rozwój Europy winien opierać się przede wszystkim na wiedzy, skutkując m.in. harmonią społeczną i poprawą warunków zatrudnienia 7. W konsekwencji, jak podaje Szulc, słuszny wydaje się zamiar utworzenia wspólnej europejskiej przestrzeni naukowej i edukacyjnej. W tak zaprojektowanej przestrzeni autor ten proponuje budowę społeczeństwa wiedzy, opierając się w zakresie kształcenia na 8 : wzorcowym poziomie edukacji gwarantującym jakość i użyteczność, spójności systemu edukacji opierającego się na swobodzie wyboru ośrodka kształcenia i miejsca pracy, powszechności dostępu do edukacji na każdym poziomie, wzajemnego uznawania kwalifikacji naukowych i zawodowych w międzynarodowej przestrzeni edukacyjnej, dostępie do kształcenia ustawicznego przez całe życie, otwarciu edukacji europejskiej na inne regiony i kraje świata oraz jej umiędzynarodowieniu. W perspektywie gospodarki opartej na wiedzy znalazła swoje miejsce koncepcja uniwersytetu przedsiębiorczego. Punktem wyjścia dla tej idei stało się pytanie, jak w zmiennym i w trudnym do przewidzenia świecie powinny funkcjonować uczelnie wyższe, by odpowiedzieć na zapotrzebowanie nowoczesnych społeczeństw, rządów, podmiotów gospodarczych, organizacji pozarządowych itp. Tak postawiony problem rodzi kolejne pytania o ewolucję kultury europejskich uniwersytetów, o zasadność zmian, wreszcie o potrzebę i odwagę przejścia od kultury tradycyjnej do kultury przedsiębiorczej 9, a może do ukształtowania całkiem nowej kultury społecznej na miarę akademickiej wspólnoty przyszłości. 6 E. Okoń-Horodyńska, Strategia Lizbońska założenia i szanse w Unii Europejskiej (cz. I), Nauka i Szkolnictwo Wyższe 2003, nr 2 (22), s. 13-14. 7 A. Kraśniewski, Proces Boloński: dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe?, MENiS, Warszawa, 2005, s. 28. 8 T. Szulc, Dynamika przemian w szkolnictwie wyższym a realizacja procesu bolońskiego, Nauka i Szkolnictwo Wyższe 2004, nr 2 (24), s. 9. 9 B. Clark, Creating Entrepreneurial University: Organizational pathways of transition, International Association of Universities, Paris 1998, s. 5-7. 15

MACIEJ ROSA, LESZEK WANAT 2. UNIWERSYTET NOWEJ GENERACJI 2.1 Uniwersytet w koncepcji tradycyjnej Ideę uniwersytetu zawdzięczamy szkołom łacińskim. Pojęcie klucz: universitas (dosłownie: całość) pochodzi z języka łacińskiego. Oznacza ono, podobnie jak corpus, consorcium, communito czy collegium związek, korporację czy stowarzyszenie, zawsze jednak akcentując wspólnotowy charakter organizacji uniwersytetu. Współcześnie na wzór łacińskiego communio używa się w stosunku do uniwersytetu określenia wspólnoty akademickiej (społeczności akademickiej). Składają się na nią nauczyciele akademiccy (czynni i emerytowani), pracownicy administracyjni, studenci (w tym doktoranci), a wreszcie absolwenci. Nawiązując do Wielkiej Karty Uniwersytetów, która została podpisana w 1998 roku w Bolonii, D. Antonowicz podaje, że uniwersytet to autonomiczna instytucja, która pełni zasadniczą funkcję w rozwoju społeczeństw 10. Uniwersytet tworzy, bada i przekazuje wiedzę, co więcej kulturę akademicką, czyniąc to w toku działalności dydaktycznej i naukowej. Celem istnienia uniwersytetu, jak zauważa E. Wnuk-Lipińska, jest pomnażanie, przechowywanie oraz przekazywanie wiedzy 11. Ma to miejsce niezależnie od głoszonych poglądów, zarówno tradycyjnych, jak i nowych, oryginalnych idei. 2.2 Ewolucja instytucji uniwersytetu Na historyczne współistnienie dwóch idei uniwersytetu zwraca uwagę Kobylarek, nazywając je starą i nową 12. Do Akademii Platona odwołuje się pierwsza z nich ( stara ), wskazując jako na podstawową zasadę działalności uniwersytetu poszukiwanie prawdy, zaś wiedzę ustanawiając dobrem nadrzędnym. W czasach nowożytnych nawiązuje do tej koncepcji liberalny uniwersytet Humboldtowski 13. Model niemiecki podkreśla wolność i niezależność badań oraz nauczania. Jednocześnie przyjmuje zasadę łączenia funkcji badawczej i dydaktycznej, gdzie podstawowym celem funkcjonowania uniwersytetu są badania naukowe, będące źródłem nowych 10 D. Antonowicz, Uniwersytet przyszłości. Wyzwania i modele polityki, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 21. 11 E. Wnuk-Lipińska, Uniwersytet dzisiaj idee, cele i zadania, Nauka i Szkolnictwo Wyższe 1996, nr 8, s. 9. 12 A. Kobylarek, Uniwersytet zarys ewolucji idei podstawowej, Nauka i Szkolnictwo Wyższe 2002, nr 1 (19), s. 90-100. 13 Nazwa stosowana dla uczelni zwanej "uniwersytetem oświecenia" lub uniwersytetem badawczym, choć powszechnie przyjęto stosowanie określenia uniwersytet humboldtowski od nazwiska Wilhelma von Humboldta pruskiego dyplomaty, twórcy współczesnej lingwistyki, filozofa oświecenia, ministra edukacji w postnapoleońskim rządzie pruskim i założyciela Uniwersytetu Berlińskiego, który później nazwano jego imieniem. 16

PARADOKS UNIWERSYTETU NOWEJ GENERACJI INSTYTUCJA VERSUS WSPÓLNOTA AKADEMICKA? idei. Z kolei koncepcja druga (Kobylarek nazywa ją ideą nową ) podkreśla pierwszoplanową rolę kształcenia. Wiedza staje się narzędziem kształcenia w obrębie trzech nurtów: zawodowego (celem jest przygotowanie do zawodu), kulturowego (przyswojenie wiedzy ogólnej, teoretycznej) i metodycznego (opanowane metod badawczych i pracy intelektualnej). Współcześnie do idei tej nawiązuje model funkcjonalny, zwany też modelem francuskim. Myślą przewodnią kształcenia jest w tym modelu pragmatyzm, a celem kształcenie urzędników państwowych lub nauczycieli w państwowych szkołach wyższych. Z kolei koncepcję pośrednią prezentuje model brytyjski (Newmanowski 14 ). Preferuje on kształtowanie osobowości oraz kształcenie umysłu, kładąc nacisk na edukację elit intelektualnych. Model brytyjski wyklucza łączenie pracy dydaktycznej z badawczą, twierdząc, że zdolności w obu tych kierunkach rzadko idą w parze. Jeszcze jedną nowoczesną ideę uniwersytetu amerykańskiego wskazuje Jóźwiak, określając uniwersytet miejscem, w którym dokonuje się transformacji teorii w narzędzie rozwoju cywilizacyjnego 15. Koncepcja ta zakłada ścisłe powiązanie badań naukowych i kształcenia. Wyraża bowiem przekonanie, że wystarczająco twórczy są jedynie ci nauczyciele akademiccy, którzy prowadzą badania naukowe. Jedynie oni mogą więc zapewnić właściwy intelektualny rozwój młodzieży, od których model amerykański oczekuje, by byli liderami postępu. 2.3 Generacje uniwersytetów W innych ujęciach wyróżnia się z kolei generacje (rodzaje) uniwersytetów. Uniwersytetem pierwszej generacji nazywa się uniwersytet średniowieczny (datowany zwykle do 1700 roku). Uniwersytet Boloński zwano uniwersytetem studenckim, w którym studenci zatrudniali profesorów. Uniwersytet Paryski określany był z kolei uniwersytetem profesorskim, w którym siłę dominującą stanowili nauczyciele. Za dwa archetypy uniwersytetu z okresu średniowiecza uważa się właśnie Bolonię i Paryż. Trzecim modelem, który pojawił się w XII wieku w Paryżu, było kolegium uniwersyteckie (zwane pierwotnie domus scholarium). Od roku 1850 do 1950 datuje się okres uniwersytetu drugiej generacji poprzedzony tzw. pierwszym okresem przejściowym (1450-1850). Uniwersytet Humboldtowski (wzorcem Uniwersytet w Berlinie 1810) opierał się na nowoczesnej metodzie naukowej (wyciągania wniosków z obiektywnych, systematycznych i powtarzalnych eksperymentów). Wnioski te formułowano jako prawa pozwalające przewidywać zachowanie różnorodnych 14 Kardynał John Henry Newman zaproponował konstytutywne cechy uniwersytetu w zbiorze serii wykładów Idea uniwersytetu (pierwsze wydanie w roku 1852, kolejne zaś w 1858). Były one owocem doświadczeń kardynała z pracy na uniwersytecie w Oksfordzie oraz działań wokół inicjatywy utworzenia w Dublinie katolickiego uniwersytetu. 15 J. Jóźwiak, Model uczelni przedsiębiorczej a model tradycyjny doświadczenia polskie, Nauka i szkolnictwo Wyższe 2003, nr 1 (21), s. 15. 17

MACIEJ ROSA, LESZEK WANAT systemów czy układów. Choć nie odnotowano zakończenia tzw. drugiego okresu przejściowego (1950-2050), to od roku 2000 mówi się w literaturze o okresie uniwersytetu trzeciej generacji. Dwa lata wcześniej Clark pisze o uniwersytecie przedsiębiorczym jako o instytucji dążącej do dywersyfikacji źródeł własnych przychodów poprzez szczegółową analizę potrzeb swoich interesariuszy 16. Ten nowoczesny uniwersytet ma redukować zależność od rządu, swobodnie rozwijać zarówno bazę naukową, jak i ofertę dydaktyczną, doskonalić proces zarządzania, racjonalizować strukturę organizacyjną. Wizja uniwersytetu przyszłości zdaje się zmierzać ku jego instytucjonalizacji. Wissema twierdzi, że wprawdzie nadal kluczowe znaczenie w edukacyjnej działalności uczelni ma wysoki poziom kształcenia i prowadzenia badań naukowych, jednakże rozwój uniwersytetów zależeć będzie od ich zdolności do tworzenia lub przekształcania się w międzynarodowe centra transferu technologii 17. Centra te, zwane karuzelą know-how, opierają się zwykle na tradycyjnym uczelnianym ośrodku badawczo-rozwojowym, ale zarazem na jednostkach badawczych przedsiębiorstw współpracujących, wyspecjalizowanych, niezależnych ośrodkach badawczych, inkubatorach przedsiębiorczości, różnorodnych instytucjach finansowych oraz wielu usługodawcach branżowych (księgowość, konsulting, zarządzanie, marketing, specjaliści ds. własności intelektualnej itp.). Koncepcję nowoczesnej szkoły wyższej w interesujący sposób rozwija Pawłowski, Prezydent Wyższej Szkoły Biznesu z Nowego Sącza, podkreślając, że tradycyjnie rozumiane pojęcie uniwersytetu przedsiębiorczego oznacza uczelnię, która ma wprawdzie ożywione kontakty z otoczeniem, jednak ich celem jest wewnętrzny rozwój uczelni. Proponuje więc model idący jeszcze dalej. Formułuje przykład młodej uczelni, która chcąc przyspieszyć swój rozwój, próbuje, realizując inicjatywy zewnętrzne, zmienić swoje otoczenie. Zmianę tę programuje przy tym w taki sposób, by współdziałając ze zmieniającym się otoczeniem konsekwentnie zmieniać także samą uczelnię. Model ten Pawłowski nazywa uniwersytetem czwartej generacji 18. Kreśląc misję tej uczelni, jako istotne zadanie wskazuje kreowanie swojego otoczenia. Jest oczywiste, że uniwersytety drugiej i trzeciej generacji również kreują swoje otoczenie. Tym razem jednak to wpływanie na zmianę otoczenia, co więcej, jego całkowite przeobrażenie, zgodne z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy, staje się zasadniczym celem uniwersytetu przyszłości. 16 B. Clark B., Creating, op. cit., s. 7. 17 J.G. Wissema, Technostarterzy dlaczego i jak?, PARP, Warszawa 2005, s. 40. 18 K. Pawłowski, Uczelnia IV generacji jako kreator rozwoju lokalnego i regionalnego, [w:] Ekonomia - Zarządzanie - Marketing: Tryptyk sądecki: Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Jerzemu Dietlowi w 80. rocznicę urodzin, red. nauk. J.W. Wiktor, Wyższa Szkoła Biznesu National-Louis University, Nowy Sącz 2007, s. 17-35. 18

PARADOKS UNIWERSYTETU NOWEJ GENERACJI INSTYTUCJA VERSUS WSPÓLNOTA AKADEMICKA? Proces ścierania się koncepcji nowoczesnej uczelni trwa, znajdując wyraz w zróżnicowaniu narodowych systemów szkolnictwa wyższego w różnych krajach i kształtując idee uniwersytetów nowej generacji. 2.4 Paradoks uniwersytetu przyszłości W jakim kierunku zmierza więc koncepcja zarządzania szkołą wyższą? Czy będzie to, jak pisze Zeller, zarządzanie 19 : uniwersytetem przedsiębiorczym, marketingowe, na podstawie TQM (Total Quality Management kompleksowego zarządzania jakością), przez pryzmat zarządzania wiedzą, inne? Wydaje się, że nie można lekceważyć analizy studiów przypadków Clarka, w której zwraca on uwagę na 20 : dywersyfikację źródeł finansowania (The Diversified Fundind Base), przywództwo i umacnianie zarządzania uczelnią (The Strengthened Steering Core), rozszerzanie przestrzeni rozwoju (The Expended Development Periphery), wspieranie ducha przedsiębiorczości akademickiej (The Stimulated Academic Heartland), integrację kultury przedsiębiorczości (The Integrated Enterpreneurial Culture). W szczególności Clark sygnalizuje konieczność przenikania się wartości akademickich i menedżerskich. Są one jego zdaniem obecne u samych źródeł idei uniwersytetu w postaci ducha przedsiębiorczości (Academic Heartland). Mniej więcej w tym samym czasie, co Clark, inny autor przypomina zasady i wartości uniwersyteckie, bez których definicja i tożsamość uniwersytetu byłaby niepełna. Woźnicki wymienia wśród nich następujące zasady 21 : twórczość (obejmującą zarówno badania naukowe, jak i nauczanie); etykę i wartości moralne (poszukiwanie prawdy i dostarczanie wzorców moralnych); 19 P. Zeller, Dorobek teoretyczny w zakresie zarządzania szkołami wyższymi w Polsce i na świecie, [w:] Model projektowania i wdrażania strategii rozwoju w publicznych szkołach wyższych w Polsce, red. nauk. C. Kochalski, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011, s. 30-48. 20 B. Clark, Creating, op. cit., s. 5-7. 21 J. Woźnicki, Założenia ustrojowe publicznej instytucji akademickiej, [w:] Model zarządzania publiczną instytucją akademicką, (red.) J. Woźnicki, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 1999, s. 22. 19

MACIEJ ROSA, LESZEK WANAT wolności akademickie (zasadę autonomii, elekcji, kooptacji, korporacjonizm); wartości uniwersyteckie (zasadę wspólnoty, powszechności ponadnarodowej, relację mistrz uczeń); powszechności nauk (różnorodności i wielości dyscyplin); Bardzo istotną rolę odgrywa tu autonomia, rozumiana nie tylko jako swoboda prowadzenia badań i nauczania, ale jednoznacznie podkreślająca wolność akademicką, w której zawiera się zewnętrzna i wewnętrzna wolność instytucjonalna, o jakiej pisze Dąbrowa Szefler 22. Niekiedy autonomiczne uniwersytety bywają organizacjami pasywnymi, satysfakcjonując się tym, co już osiągnęły i nie chcąc już niczego więcej 23. Nawet jednak w takich sytuacjach byłoby błędem zrezygnować z autonomii uczelni, w tym także z autonomii indywidualnej każdego z podmiotów społeczności uniwersyteckiej, choć pokusa pójścia na łatwiznę z pewnością istnieje. Kto winien czuwać nad ochroną autonomii i swobód akademickich? Wydaje się, że jedynym strażnikiem tych wartości powinna być wspólnota akademicka. Określenie to zostało zdefiniowane wcześniej. Warto za Jóźwiakiem zauważyć, że można mówić również o szerszej zbiorowości tworzącej zarówno wspólnotę akademicką, jak i pracodawców, przedstawicieli otoczenia społecznego i gospodarczego uczelni 24. Ta sieć wzajemnych powiązań składa się na społeczność akademicką. Jednym z paradoksów wizji uniwersytetu nowej generacji jest założenie, by w procesie zarządzania szkoła wyższą, uwzględnić konieczność rozdziału środowiska akademickiego i uczelni jako instytucji. Zasada wydaje się być słuszna, lecz jej literalne stosowanie prowadzić może do wyłącznego kształtowania koncepcji zarządzania przez instytucjonalne organy uczelni. Tymczasem, zarówno uczelnia jako instytucja, jak i każdy z reprezentantów środowiska akademickiego w rzeczywistości kształtują relacje zewnętrzne samodzielnie. Na ile są one zgodne z misją i strategią uczelni, zależy od stopnia identyfikacji każdego z reprezentantów z autentyczną wspólnotą akademicką. Z kolei Sowa wskazuje, że członkowie wspólnoty akademickiej nie powinni być anonimową zbiorowością interesariuszy 25 (grup nastawionych na interes własny). Przeciwnie, powinni inicjować i prowadzić możliwie ścisłą współpracę w dążeniu do wspólnie wyznaczonych celów. W tradycyjnym ujęciu głównymi zadaniami wspólnoty akademickiej jest ochrona swobód akademickich i autonomii uczelni, a także odpowiedzialność za prowadzenie badań naukowych i ja- 22 M. Dąbrowa-Szefler, System nauki i szkolnictwa wyższego. Funkcjonowanie i elementy zarządzania, Centrum Badań Polityki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2003, s. 92-95. 23 P. Dominiak, K. Leja, Czy uniwersytet potrzebuje strategii, Nauka i Szkolnictwo Wyższe 2000, nr 2 (16), s. 27. 24 J. Jóźwiak, Model, op. cit., s. 16. 25 K.Z. Sowa, Społeczne funkcje szkolnictwa i elitotwórcza funkcja uniwersytetu. Uwagi socjologa, [w:] Społeczna odpowiedzialność uczelni, (red.) K. Leja, Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2008, s. 41 i 43. 20

PARADOKS UNIWERSYTETU NOWEJ GENERACJI INSTYTUCJA VERSUS WSPÓLNOTA AKADEMICKA? kość kształcenia. Zadania te powinny być realizowane przez samorząd akademicki (wybieralne organy jednoosobowe i kolegialne). Sowa podkreśla zarazem, że zapewnienie rozwoju uczelni, pojmowanej jako przedsiębiorstwo znajduje się w kompetencjach instytucji zarządu szkoły wyższej 26. Mowa o zarządzaniu własnością i infrastrukturą, pozyskiwaniu środków finansowych, realizacji budżetu, bieżącym administrowaniu, trosce o ekonomiczną efektywność uczelni. Jeżeli możliwa jest kompilacja z różnorodnych modeli przejściowych takiej koncepcji uniwersytetu przyszłości, która poradzi sobie z paradoksem zrównoważonego rozwoju uczelni jako przedsiębiorczej instytucji oraz innowacyjnej wspólnoty akademickiej, będzie to kolejny krok w stronę budowania uniwersytetu nowej generacji. Kierunkowe zmiany modelu zarządzania uczelnią wyższą wyznacza proponowany przez Wissemę trend uniwersytetu trzeciej generacji 27 : wprowadzenie komercjalizacji badań i technologii (jako trzeciego celu działalności uniwersytetu, obok badań i dydaktyki); tworzenie międzynarodowych centrów transferu technologii, wdrażających zasadę karuzeli know-how; organizowanie wysoko wyspecjalizowanych zespołów interdyscyplinarnych opierających się na współpracy różnych organizacji i instytucji; prowadzenie kolegiów uniwersyteckich dla najlepszych i najbardziej uzdolnionych studentów obok masowego kształcenia; posługiwanie się podstawowym językiem komunikacji język angielski; ocena jakości badań opierająca się na systemie apelacji; Wydaje się jednak, że to nie wystarczy. Konieczne staje się również odpowiednie ukształtowanie co najmniej dwóch obecnie postępujących procesów zmian: struktury organizacyjnej uczelni oraz reorganizacji sposobów finansowania uniwersytetów. Można zarazem sądzić, że prawdziwym wyzwaniem dla nowej generacji uniwersytetów będzie kształtowanie nowego człowieka dojrzałego do budowania społeczeństwa przyszłości. 3. ZAKOŃCZENIE Nie znamy przyszłości stąd tak ogromna waga przedsiębiorczości jako wyglądania ku jutru, wychylania się w przyszłość, jako wizja tego, co ma nastąpić pisze Kadłubek 28. Próbując umiejscowić w przestrzeni nauk przedsiębiorczość akademic- 26 Tamże, s. 43. 27 J.G. Wissema, Technostarterzy, op. cit., s. 89. 28 Z. Kadłubek, Dwie przedsiębiorczości, [w:] strona internetowa projektu Akademicki Przedsiębiorca, http://www.akademickiprzedsiębiorca.pl/artykuły/pierwsze-kroki/326 [dostęp: 10.01.2013]. Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. 21